وقتی رضایت شغلی نباشد

معلم را می‌توان ناخدای کشتی بزرگ تعلیم و تربیت نامید که رمز سعادت و عاملی مهم در فرآیند توسعه محسوب می‌شود. اما سوال این است که چگونه می‌توان از توانایی‌های وی در ارائه دانش و حل مشکلات جامعه بشری سود جست؟ یکی از عوامل مهم در استفاده صحیح از توانایی‌های معلم توجه به رضایت شغلی وی است. زیرا اگر ناخدای کشتی به کارش راغب نباشد و با علاقه انجام وظیفه ننماید، چه بسا نتواند کشتی را به ساحل و هدف مورد نظر برساند. بنابراین پرداختن به بحث رضایت شغلی در آموزش و پرورش اجتناب‌ناپذیر است. سازمان‌های آموزشی مدرن برای رسیدن به اهداف تعیین شده خود، بحث‌ انگیزش و رضایت شغلی کارکنان خود را با طراحی پرداخت‌ها، سرپرستی دقیق و ایجاد فضای صمیمی و مناسب، مورد توجه قرار داده‌اند. زیرا خیر و صلاح و آسایش، امنیت و صلح و ثبات اجتماعی در گرو یک نظام آموزشی مناسب است. در این مقاله تلاش خواهیم کرد تعریف مناسب از رضایت شغلی و ابعاد آن را شناسایی کنیم و راهکارهایی برای ارتقای رضایت شغلی معلمان ارائه دهیم.
رضایت شغلی یکی از عوامل بسیار مهم در موفقیت شغلی است. محققان رضایت شغلی را از دیدگاه‌های گوناگونی تعریف و توجیه کرده‌اند. هاپاک، استاد تعلیم و تربیت دانشگاه نیویورک، رضایت شغلی را مفهومی پیچیده و چند بعدی می‌داند و این مفهوم با عوامل روانی، جسمانی و اجتماعی ارتباط دارد. تنها یک عامل موجب رضایت شغل نمی‌شود. بلکه مجموعه عوامل گوناگون سبب می‌شود که فرد شاغل در لحظه معینی از شغلش احساس رضایت نماید و به خود بگوید از شغلش راضی است و از آن لذت می‌برد. فرد با تاکیدی که بر عوامل مختلف از قبیل میزان درآمد، ارزش اجتماعی شغل، شرایط محیط کار و فرآورده اشتغال در زمان‌های متفاوت دارد به طرق گوناگون احساس رضایت از شغل می‌نماید.
● اهمیت رضایت شغلی
نیروی انسانی سرمایه بزرگی برای دستیابی به اهداف در هر سازمانی محسوب می‌شود. رضایت شغلی کارکنان در هر سازمانی موجب افزایش، توانایی و کارآیی کارمندان شده و در کل موجب بالا رفتن بازدهی می‌شود. بنابراین هدف اصلی از تعلیم و تربیت، رشد همه‌جانبه دانش‌آموزان است. بدیهی است معلمان محترم، تعلیم و تربیت آنان را به عهده دارند. تحقیقات گوناگون انجام شده، نشان داده‌اند کشورهایی که برای معلم ارزش خاصی قائل می‌شوند، فرآیند تعلیم و تربیت‌شان سطح بالایی دارد. عوامل زیادی در دلگرمی معلمان عزیز به شغل مقدس‌شان دخیل هستند که یکی از آنها، نحوه برخورد کارکنان با آنان است. موقعی این مساله محقق می‌شود که کارکنان رضایت شغلی کافی داشته باشند. هیچ‌ تردیدی نیست که رضایت شغلی اهمیت بسیاری دارد. دلایل دیگری نیز هست که باید به رضایت شغلی افراد و اعضای سازمان اهمیت بدهند به مواردی در ذیل اشاره می‌شود:
- میزان رضایت شغل در وفاداری کارکنان به سازمان موثر است. یعنی افراد ناراضی بیشتر سازمان را ترک می‌کنند.
- تحقیقات ثابت کرده‌اند کارکنان رضایتمند، سلامت بیشتر و عمر زیادتری دارند.
- رضایت شغل اضافه بر افزایش تمایل افراد به شرکت فعال در سازمان، در زندگی خصوصی‌ فرد‌‌هم موثر است.
- بین رضایت شغلی و عملکرد کارکنان نوعی ارتباط وجود دارد.
- رضایت از عملکرد، موجب رضایت شغلی می‌شود و نه برعکس.
- بررسی‌‌ها نشان داده، رضایت شغلی، در جابه‌جایی و غیبت کارکنان تاثیر دارد. یعنی کارکنانی که رضایت شغلی‌شان بالاست، نسبت به کارکنانی که رضایت کمتری دارند غیبت و جابه‌جایی‌شان هم پایین‌تر است.
- افرادی که رضایت شغلی دارند، اغلب دوست دارند در محل کارشان حضور داشته باشند.
یک تحقیق در همین زمینه نشان می‌دهد کارکنانی که از حقوق و مزایای خود خوشحالند، کمتر مرتکب غیبت می‌شوند.
● پیامدهای رضایت شغلی
بررسی و مطالعه علل و عوامل موثر در رضایت شغلی نمایانگر این است که رضایت شغلی، به بارآوری بسیار منجر می‌شود و کارمندان خشنود بازدهی بیشتری دارند. بازده و عملکرد خوب یکی از عوامل موثر رضایت شغلی است. زیرا بازده بالا به پاداش‌هایی مانند درآمد بالا و ترفیع منجر شده و این عوامل به نوبه خود موجب رضایت شغلی می‌شود. همچنین اثرات غیرمستقیم رضایت شغلی کارکنان موجب داشتن کارکنان خشنودتر، سالم‌تر، منظم‌تر با وظیفه و مشتاق یادگیری می‌شود.
این عوامل می‌تواند سبب کم شدن هزینه‌های سازمان مانند بیمه بازنشستگی شده، مزایای سلامت را دربرداشته باشد. بدین ترتیب می‌توان گفت رضایت شغلی مفهومی چند بعدی است که با عوامل روانی، اجتماعی، اقتصادی ارتباط دارد. بنابراین ترکیب مجموعه‌ای از عوامل مختلف سبب می‌شود فرد شاغل در لحظه معینی از شغلش احساس رضایت کند.
همچنین رضایت شغلی باعث می‌شود بهره‌وری فرد افزایش یابد، فرد نسبت به سازمان خود متعهد شود، سلامت فیزیکی و ذهنی فرد تضمین شود، روحیه فرد افزایش یابد، از زندگی راضی باشد و مهارت‌های جدید شغلی را بسرعت آموزش ببیند. همچنین عدم رضایت شغلی باعث کاهش روحیه کارکنان می‌شود که روحیه پایین‌ در کار بسیار نامطلوب است.
● ارتباط علا‌قه با موفقیت
مطالعاتی که بتازگی در ارتباط با عوامل مختلف مربوط به حرفه معلمان و دانشجویان تربیت معلم و دبیر صورت گرفته، مبین این واقعیت است که علاقه، انگیزه و احساس تعهد معلمان نسبت به شغل خود ارتباط معنی‌داری با موفقیت آنان در تدریس دارد. به عبارت دیگر اگر آنان حرفه معلمی را با علاقه انتخاب کنند و احساس تعهد و انگیزه نسبت به کار خود داشته باشند، عملا موفق‌تر از دیگران هستند. مطالعات متعدد دیگری هم که در دهه اخیر راجع به مدارس اثربخش انجام شده، حاکی از آن است که معلمان این مدارس نسبت به معلمان مدارس دیگر بازدهی بهتری دارند که این بازده مطلوب به‌خاطر رضایت شغلی بیشتر آنان در شرایط کاری مناسب مدارس اثر‌بخش است. از جمله این شرایط می‌توان موارد زیر را برشمرد:
- رفتار مناسب با معلمان به عنوان افراد حرفه‌ای از طرف مسوولان و والدین
- شرکت معلمان در تصمیم‌گیری‌های مختلف مدارس
- امکانات رشد حرفه‌ای بیشتر نظیر امکان ادامه تحصیل
- شرایط فیزیکی مناسب در مدرسه
- پاداش‌های مادی مناسب با موفقیت و تلاش معلمان
عوامل فوق موجب می‌شوند معلمان از کار خود رضایت شغلی بیشتری کسب کنند که آن هم به نوبه خود باعث می‌شود میزان تلاش معلمان بالا رود، تعهد شغلی بیشتری از خود نشان دهند و در نتیجه اثر بخشی بیشتری داشته باشند. تئوری‌‌ها و تحلیل‌های علمی، مبین این است که رضایت شغلی، نتیجه تاثیر عوامل زیادی نظیر نیازها، علایق، انگیزه‌ها و نگرش و شخصیت افراد و از طرفی نحوه مدیریت است.
اگر موید یکدیگر باشند، موجب حالتی می‌شود که فرد در خود احساس رضایت می‌کند و به رضایت شغلی معروف است. اگر مختصات مربوط به حرفه معلمی و معلمان با یکدیگر همخوانی داشته و بتوانند آنان را برای انجام وظایف خود برانگیزاند، معلمان رضایت شغلی کسب کرده و در نتیجه دارای اثربخشی بیشتری خواهند بود. در واقع رضایت معلمان از شغلشان ممکن است بر کیفیت و ثبات آموزش ارائه شده بر دانش‌آموزان تاثیر داشته باشد. استروف و اشتون و وب بر اساس پژوهش‌هایشان معتقدند عدم حمایت در کار ممکن است موجب شود انگیزه معلمان در کلاس پایین بیاید.
چوی و همکاران نیز مدعی بودند معلمان دارای رضایت شغلی بالا نسبت به معلمان با رضایتمندی پایین‌تر، احتمال کمتری دارد که مدارس خود را تغییر دهند یا این که به طور کل حرفه معلمی را ترک گویند. این اعمال باعث سست شدن بنیان محیط مدرسه می‌شود. از نظر لی و همکاران عوامل درونی زیر بر رضایت شغلی معلمان تاثیرگذار است. اولین عامل تعاملات روزمره معلمان با دانش‌آموزان است. این تعاملات احساسات معلمان را درباره این که آیا دانش‌آموزان در نهایت، از مطالب ارائه شده در کلاس چیزی فهمیده‌اند یا نه شکل می‌دهد. دومین عامل ادراک دانش‌آموزان از نحوه و سطح تسلط معلم بر محیط کلاس است. لی و همکاران طی دو پژوهش جداگانه به این نتیجه رسیدند که این عوامل با دو متغیر فرسودگی شغلی و رضایت از تدریس رابطه دارند.
عوامل درونی مثل علاقه به تدریس، رضایت از تدریس و... نقش مهمی در انگیزه افراد برای ورود به حرفه‌های معلمی دارند. عموما بیشتر معلمان به خاطر لذت از تدریس و همچنین به خاطر این که دوست دارند با جوانان کار کنند وارد این حرفه می‌شوند. افراد بسیار کمی به خاطر پاداش‌هایی از قبیل حقوق، مزایا یا پرستیژ وارد این حرفه می‌شوند. به هر حال، با وجود این که نیروهای درونی ممکن است مردم را به سمت معلم شدن سوق دهد، شرایط بیرونی نیز بر رضایت شغلی و تمایل آنان به باقی ماندن در این حرفه به عنوان یک شغل تمام وقت تاثیر دارد.
بابیت و همکاران و چوی و همکاران براساس پژوهش‌های خود به این نتیجه رسیدند که حیطه متنوعی از عوامل بیرونی با رضایت شغلی معلمان مرتبط است که از آن جمله می‌توان موارد زیر را بر شمرد. حقوق، میزان حمایت از طرف مسوولان، امنیت مدرسه و در دسترس بودن منابع مدرسه. این محققان معتقدند وقتی معلمان مقدار کمی حمایت در کارشان دریافت می‌دارند، انگیزه‌ای برای بهتر بودن در کلاس درس ندارند.
فایر استون طی پژوهش خود به این نتیجه رسید که مشوق‌ها و پاداش‌‌هایی مثل حقوق بالا صرفا تاثیر اندکی بر افزایش رضایت و تعهد معلمان دارند. در واقع حقوق پایین با افزایش تعهد سازمانی رابطه دارد. زیرا افرادی که با این حقوق کار می‌کنند، برای باقی ماندن در کارشان روابط دیگری را گسترش می‌دهند.
آنچه محققان به ‌آن توجه می‌کنند، نقش پاداش‌ها در افزایش رضایت شغلی است. البته پاداش‌هایی که مطرح می‌شود تنها بعد اقتصادی ندارند و ابعاد دیگری را نیز شامل می‌شوند. همانند پذیرش اجتماعی، تعلق و همبستگی گروهی و احترام وقتی احساس رضایت شغلی در کارکنان پایین است، میزان جابه‌جایی کارکنان افزایش می‌یابد و بسیاری از کارکنان کار خود را رها می‌کنند، بی‌آن‌که بدانند برای آنها فرصت‌های کار در جاهای دیگر وجود دارد.
● راهکارهایی برای افزایش رضایت شغلی
یافته‌ها و پژوهش‌ها نشان می‌دهد معیار ارزش‌ها در جامعه تغییر کرده است. به این معنی علم و حرمت عالم از بین رفته و معیارهای دیگری جایگزین ارزش‌های حرمت، منزلت و شخصیت معلمان شده که شایان توجه برای مسوولان و دست‌اندرکاران نظام آموزشی است. زیرا بی‌توجهی به نیاز حرمت و احترام، شان ، قدر و منزلت معلمی، منجر به احساساتی مانند حقارت، ضعف و درماندگی شده که خود موجب دلسردی، یاس و ناامیدی خواهد شد. بازتاب عدم ارضای این نیاز منجر به تربیت نسلی درمانده و ناامید خواهد بود. بنابراین لزوم توجه به شان و مقام معلمی ضرورت دارد و یکی از قدم‌های موثر در این راه گماشتن مدیران شایسته، مسوول، متعهد و متخصص در راس امور است. در این خصوص راهبردهای عملی در این باره می‌تواند اقدامات زیر باشد:
الف)‌ احترام و حرمت به معلمان و فرهنگیان براساس لیاقت، شایستگی و کفایت آنان
ب)‌ ارضاء و تمایل به موفقیت، کفایت و شایستگی معلمان در محیط کار با تامین استقلال و آزادی آنان
ج)‌ تغییر در انتخاب و گزینش معلمان و مدیران، انتخاب افراد لایق و بااستعداد و توانا در کار آموزشی و مدیریت
د)‌ احترام به معلم و ایجاد فرهنگ حرمت و بزرگداشت معلم، در معلمان و دانش‌آموزان (با آموزش)‌
ه)‌ بزرگداشت مقام معلم و زحمات او در جامعه، نه در یک روز بلکه همه روزه و هر زمان
و)‌ ارزش گذاشتن به کفایت‌ها، آفرینندگی در محیط کار با حمایت‌های مادی و معنوی معلمان
ز)‌ حرمت واقعی به معلم با تقویت و آموزش احترام به افراد، زیرا ارضای نیاز به حرمت و احترام یا عزت نفس به احساساتی مانند اعتماد به نفس، ارزش، قدرت، لیاقت، کفایت و مثمرثمر بودن در جامعه منتهی می‌شود. بی‌اعتنایی به معلم و حرمت او موجب احساساتی مانند ضعف و درماندگی می‌شود که خود به وجود آورنده دلسردی و یاس خواهند شد یا رفتارهای جبرانی را به دنبال خواهد داشت.

صابر محمدی

منبع : روزنامه جام‌جم