هنر ۶۰۰ ساله مردم خراسان جنوبی

هنر ۶۰۰ ساله مردم خراسان جنوبی فرش‌های بافت خراسان جنوبی مشهورترین فرش‌های ایران در گذشته بوده که تاریخچه آن به دوران حکومت شاهرخ میرزا در هرات بر می‌گردد و حدود ۶۰۰ سال پیش در این منطقه بافته می‌شد. به گزارش مهر، ایرانیان از صدها سال پیش تاکنون به محصولات ابریشمی، پشم، سنگ‌های گران‌قیمت و فرش منصوب بوده‌اند و تجار اروپایی از طریق جاده ابریشم به داد و ستد با آنها پرداخته‌اند. اقتصاد کشور ما به دلیل اتکا به نفت خام، اقتصادی تک‌محصولی است و برای رهایی از این تنگنا، عوامل بنیادی جامعه باید برای تنوع بخشیدن به صادرات غیر نفتی و توسعه آن قدم‌های موثری ‌بردارند. از آنجا که نفت سرمایه‌ای تمام‌شدنی است، تولیدات صنایع‌دستی به عنوان فرآورده‌های صادراتی بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. صنایع‌دستی یکی از مساعد‌ترین زمینه‌های اشتغال‌زایی است و در به کارگیری نیروهای خلاق نقشی موثر دارد و باید به عنوان راه‌حلی برای مشکلات جوانان مورد بررسی قرار گیرد که در این راستا شرایط اقلیمی و محدودیت‌های منطقه‌ای سهم عمده‌ای در ناشناخته ماندن این هنر در هر منطقه داشته است. استان خراسان جنوبی با وسعتی بیش از ۹۵ هزار کیلومتر مربع از شمال به خراسان رضوی و از شرق حدود ۳۳۰ کیلومتر دارای مرز مشترک با کشور افغانستان بوده و از غرب به استان یزد و از جنوب به استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان محدود است. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری در سال ۱۳۸۶ استان خراسان جنوبی دارای هفت شهرستان (بیرجند، قائنات، سربیشه، نهبندان، سرایان، درمیان و فردوس) ۱۸ بخش و ۲۱ شهر و ۴۸ دهستان است. از میان ۲۵۰ رشته شناسایی شده و کددار صنایع‌دستی و هنرهای سنتی در کشور بیش از ۴۰ رشته در استان خراسان جنوبی زمینه فعالیت دارند که قالی و قالیچه‌بافی از مهم‌ترین آنهاست. قالیچه نیز همانند قالی، زیرانداز دستبافی است که قدمت آن به لحاظ نیاز اجتماعی جوامع بشری، امکان سریع نقل و انتقال و بافت آن به قبل از تولید قالی برمی‌گردد. شرکت شرق بیرجند از بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان فرش در منطقه بیرجند بوده است. این شرکت را می‌توان قدیمی‌ترین شرکت خصوصی ایرانی در تهیه قالی دستباف معرفی کرد. تاریخ تاسیس این شرکت به سال ۱۳۰۸ بازمی‌گردد که تمامی قالی‌های این شرکت مارک‌دار بوده و عبارت «شرکت شرق بیرجند» در میان نمادی از خورشید قرار گرفته است. به طور کلی وضعیت قالیبافی منطقه را طی یکصد سال اخیر می‌توان به سه دوره تقسیم کرد: سال‌های قبل از ۱۲۰۰ هـ.ش تا ۱۳۰۰ که دوران بافت قالی خوب و ممتاز منطقه است. سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۲ هـ.ش که در این دوره به دلیل وقوع جنگ‌های جهانی اول و دوم و به ویژه عواقب حاصل از آنها به‌رغم تولیدات نسبتا خوب در مناطقی همچون مود و شهر بیرجند رکود و آشفتگی خاصی در وضع صادرات و فروش فرش به وجود آمد که خود زمینه مناسبی برای تحولات آتی بود. از سال ۱۳۳۰ هـ.ش دوران شکوفایی و تجدید حیات فرش منطقه آغاز شد و به تدریج با آغاز فعالیت تولیدکنندگان و بافندگان زبده‌ای از جمله عزیزمحمد زهرایی، دکتر عبدالعلی احمدی، عبدالمجید جمشیدی و غلامحسین کامیابی، این هنر شهرت گذشته خود را در این منطقه بازیافت. پس از نصب دار و چله‌کشی و نصب چوب هاف و کوجی، چند رج به صورت گلیم‌باف بافته می‌شود و همزمان کناره پیچ (شیرازه) به صورت یکی خامه سه‌لایی از میان سه تار کناری قالی عبور داده شده که در حین بافت، کناره‌های قالی و قالیچه را سفت و محکم نگه می‌دارد. پس از ساده‌بافی ابتدای قالی، بافت قالی آغاز می‌شود و با بالا و پایین آوردن کوجی پس از هر رج تارهای زیر و رو تعویض می‌شوند. بعد از بافت هر رج پود نازک از دو ردیف تار زیر و روی قالی رد می‌شود. ابتدا با ضربات آهسته و ریز و سپس با ضربات محکم شانه بر پود می‌کوبند تا محکم شود پس از تعویض دوباره تارها، پود ضخیم استفاده شده و کوبیده می‌شود. پس از بافت دو تا سه رج با دست و به ندرت با سرکش و شانه، قسمت بافته شده صاف و با قیچی پرداخت می‌شود. دو نوع بافت فارسی و ترکی در این استان رایج است که هر دو دارای بافت‌های تقلبی مشابه هستند که به آن گره‌های جفتی می‌گویند این بافت اغلب به لحاظ تسریع در کار بافت انجام گرفته و معمولا از استحکام و ظرافت آن می‌کاهد بافت تایی (یکی) نیز در این استان رواج دارد که به لحاظ ظرافت و دقت بافت، مدت زمان انجام کار را زیاد کرده و به این دلیل کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. بافت قالی در اکثر روستاها و شهرستان‌های این استان رواج دارد به‌طوری که حدود بیش از ۸۰ درصد ساکنان روستاها به این حرفه اشتغال دارند. از مناطق مهم بافت قالی می‌توان به مود، درخش، گسک، چاج، آسیابان، تقاب، نوکند، سربیشه، القار، خوسف، باغستان، کوشکک، خسروآباد، نهارجان، شاخنات، فورخاص، دره عباس، رجنوک، سرچاه، فضل‌آباد و... اشاره کرد. بافت قالیچه در اکثر روستاهای خراسان جنوبی معمول است که عمده تولید آن مربوط به بخش زیرکوه قاین (روستاهای بمرود، اسفاد، آبیز، شاهرخت و...) است. و از دیگر مناطق مهم تولید قالیچه‌های پشمی می‌توان به روستاهای خلف، فیض‌آباد، سراب، تک‌خان، سیدآباد، خور، خوسف، شیرگ آقا، درویش‌آباد، عربخانه، حاجی‌آباد، فندخت، شمس‌آباد، بهمن آباد، گرماب، تیغاب، اسفدن، شاخنات، گازار، درح، چاه دراز، سرزه، گورید، کم چاه مزار ساقی و بیچند اشاره کرد.

منبع : روزنامه کارگزاران