دال مثل دلم، مثل دریچه

● سرك كشیدن به دریچه‌های قلبی و آشنایی با بیماری‌های دریچه‌ای
قلب از چهار حفره مختلف تشكیل شده است كه دو تای آنها، دهلیزهای راست و چپ و دوتای دیگر بطن‌های راست و چپ هستند. برای جابه‌جا شدن و حركت خون در بین این حفره‌ها، دریچه‌هایی در فاصله این حفره‌ها و نیز بین این حفره‌ها تا عروق بزرگ (آئورت و شریان ریوی) تعبیه شده‌اند. در فاصله مابین دهلیز راست تا بطن راست، دریچه‌ای قرار دارد كه سه ‌لت دارد و به همین دلیل، سه‌لتی نامیده می‌شود.
خون پس از بازگشت از وریدها یا سیاهرگ‌های بدن به دهلیز راست می‌رسد و از آنجا پس از عبور از دریچه سه‌لتی وارد بطن راست می‌شود. در فاصله بین بطن راست و شریان وریدی، دریچه دیگری واقع شده است كه دریچه شریان ریوی نام دارد. خون پس از ورود به بطن راست از سوی این بطن پمپ شده، به شریان ریوی فرستاده می‌شود تا در آنجا گازهای اضافی از آن برداشت و دفع شوند و اكسیژن به میزان كافی در آن وارد شود. سپس خون از ریه‌ها جمع می‌شود و به سمت چپ قلب می‌رسد. ابتدا در این مرحله خون وارد دهلیز چپ می‌شود تا از آنجا به بطن چپ فرستاده شود. در فاصله بین دهلیز چپ و بطن چپ، دریچه‌ای وجود دارد كه ۲ لت دارد و دریچه میترال نامیده می‌شود. سپس خون از بطن چپ به درون بزرگ‌ترین شریان (سرخرگ) بدن كه همان شریان آئورت است فرستاده می‌شود.
دریچه‌های قلبی وظیفه دارند، هنگام انقباض هر حفره، بسته شوند تا از پس زدن خون به حفره قبلی جلوگیری كنند. در نظر بگیرید، هنگام انقباض بطن راست، خون با فشار به سمت شریان ریوی فرستاده می‌شود. با این حساب دریچه شریان ریوی باز می‌شود تا اجازه ورود خون از بطن راست به شریان ریوی را فراهم كند اما در همان زمان باید دریچه موجود در فاصله بطن راست و دهلیز راست بسته شود (دریچه‌ای كه سه‌لتی نامیدیم) تا از پس زدن خون از بطن راست به سمت عقب (به سمت دهلیز راست) جلوگیری شود. در اصل وظیفه دریچه‌ها این است كه جریان خون را به سمت جلو تنظیم كنند و از حركت رو به عقب خون در قلب پیشگیری كنند. پس در زمان هر انقباض قلبی، در هر سمت قلب یكی از دریچه‌ها باز و دیگری بسته است.
● دریچه‌ها هم بیمار می‌شوند
دریچه‌های قلبی هم مثل دیگر بافت‌های بدن ممكن است با بیماری‌های مختلفی درگیر شوند. این بیماری‌ها می‌توانند باعث تنگ شدن و یا برعكس گشاد شدن و شل شدن دریچه‌ها شوند. اگر دریچه‌ای تنگ شود، خون به راحتی از آن عبور نمی‌كند و در حفره قلبی جمع می‌شود. این مساله به مرور زمان باعث گشاد شدن این حفره می‌شود.
به‌طور مثال، اگر دریچه میترال تنگ شود، اجازه عبور راحت خون از دهلیز چپ به بطن چپ را نمی‌دهد. به همین دلیل خون در دهلیز چپ جمع و باعث گشاد شدن آن می‌شود. برعكس اگر دریچه‌ای گشاد شود خون به راحتی از آن عبور می‌كند اما زمانی كه دریچه باید بسته باشد و اجازه پس زدن مجدد خون به درون حفره را ندهد، این دریچه به علت گشاد شدن و شل‌شدنش قادر به انجام این كار نیست و خون را دوباره به درون حفره قبلی پس می‌زند. پس به‌طور مثال اگر دریچه میترال نارسا شده باشد، هنگام انقباض بطن چپ، خون به درون دهلیز چپ پس می‌زند و باعث گشاد شدن دهلیز چپ می‌شود.
بیماری‌های مختلفی می‌توانند دریچه‌ها را درگیر كنند. این بیماری‌ها ممكن است مادرزادی باشند یا در سال‌های پس از تولد ایجاد شوند. بیماری‌های مادرزادی بسیار متفاوتند. یكی از شایع‌ترین ناهنجاری‌های مادرزادی دریچه‌ها به‌این شكل است كه دریچه آئورت به جای سه‌لتی بودن، دولتی باشد. این بیماری معمولا در سال‌های اولیه زندگی بی‌علامت است اما بعد از سنین میانسالی باعث تنگ شدن قابل توجه مدخل شریان آئورت می‌شود و عبور جریان خون را مختل می‌كند. بیماری‌های مادرزادی بسیار متفاوت دیگری هم وجود دارد كه برخی خفیف و برخی بسیار شدیدند، به حدی كه گاهی یكی از دریچه‌ها كلا تشكیل نشده است. برخی بیماری‌های دریچه‌ای به صورتی پیچیده‌اند كه باعث می‌شوند چندین دریچه به‌طور همزمان دچار ناهنجاری شده باشند و حتی عضلات قلب هم به جبران این مساله دچار شكاف یا ناهنجاری شده باشند. پس طیف این بیماری‌ها بسیار گسترده است.
● باز هم عفونت
دریچه‌های قلب هم ممكن است از عوامل میكروبی و عفونت‌ها آسیب ببینند. آسیب‌های ناشی از عفونت‌ها به دو شكل مختلف می‌توانند به دریچه‌ها آسیب برسانند. نوع اول تهاجم مستقیم عفونت به دریچه‌هاست و نوع دوم آسیب دریچه به واسطه دستگاه ایمنی بدن است. در نوع اول میكروب مستقیما روی دریچه می‌نشیند و شروع به تخریب و از بین بردن آن می‌كند. این وضعیت بیشتر در بیماران تزریقی، مبتلایان نقص ایمنی و نیز بیمارانی كه به نوع دیگری از بیماری‌های مادرزادی یا اكتسابی دریچه‌ها مبتلا هستند، دیده می‌شوند، اما نوع دوم شایع‌تر، معروف‌تر و شاید جالب‌تر باشد.
بسیاری از مردم این عفونت‌ها را روماتیسم قلبی می‌گویند. در این بیماری عفونت در جایی از بدن نظیر گلو ایجاد می‌شود و دستگاه ایمنی بدن علیه آن وارد عمل می‌شود. اگر بخشی از بدن از نظر شكل ظاهری و مولكولی شبیه این باكتری یا میكروب باشد، ممكن است دستگاه ایمنی بدن بیمار به اشتباه علیه این بخش از بدن فرد هم وارد عمل شود و شروع به تخریب آن ‌كند. این واكنش اساس بسیاری از بیماری‌هاست كه به‌طور كلی بیماری‌های خودایمنی یا به قول بسیاری از مردم روماتیسم نامیده می‌شوند به دلایل هورمونی و ژنتیكی این وضعیت در خانم‌ها بیشتر از آقایان دیده می‌شود، اما درباره روماتیسم‌های قلبی این وضع صدق نمی‌كند و این تفاوت بین زن و مرد ممكن است چندان قابل توجه نباشد.
نمونه مهم این عفونت‌ها گلودردهای چركی است. بدن در واكنش به این میكروب‌های گلودرد وارد عمل می‌شود اما چون پروتئین‌های سطح این میكروب با برخی پروتئین‌های دریچه‌های قلب شباهت دارند، واكنش‌های بدن باعث تخریب این دریچه‌ها می‌شود. تمام دریچه‌ها ممكن است در این بیماری تخریب شوند اما دریچه‌های آئورت و میترال احتمال درگیری بیشتری دارند. این بیماری ممكن است باعث تنگی دریچه، نارسایی آن و یا هر دوی آنها شود.
البته این بیماری می‌تواند علائم دیگری نظیر لرزش دست،‌ علائم پوستی و تب و درد مفصلی را نیز به همراه داشته باشد. شایع‌ترین سن ابتلا در كودكان ۴ تا ۹ ساله است، اما در صورت بروز این حالت، عوارض ناشی از آن تا آخر عمر باقی می‌ماند. بسیار مهم است كه در این افراد از تكرار عفونت جلوگیری شود، چرا كه تكرار عفونت باعث می‌شود اختلال دریچه‌ای رو به وخامت بگذارد. به همین دلیل به بسیاری از این بیماران توصیه می‌شود برای سال‌ها پس از شروع بیماری، به‌طور ماهانه آمپول پنی‌سیلین تزریق كنند تا احتمال بروز عفونت با میكروبی به نام استرپتوكوك گروه Aبه حداقل برسد.
● تنگی نفس، تپش قلب و...
علائم بیماری‌های دریچه‌های قلب بسیار متفاوتند. به دلیل عدم جابه‌جایی صحیح خون بین حفرات مختلف، برخی از این حفره‌ها گشاد می‌شوند. این گشاد شدن باعث می‌شود، جریان الكتریكی كه باعث تحریك و تپش قلب می‌شود به درستی و یكنواختی بین بخش‌های مختلف قلب پخش نشود و در اصل ریتم طبیعی ضربان قلب به هم بخورد. همان‌طور كه در هفته‌های پیش گفته شد، به‌هم‌ریختن ریتم طبیعی قلب می‌تواند با علائمی نظیر تپش قلب همراه باشد. در ضمن، گشاد شدن حفرات ممكن است به حدی پیشرفت كند كه باعث تجمع خونی در ریه‌ها و متعاقبا ایجاد تنگی نفس شود، از طرف دیگر، خون به جای اینكه به درون سرخرگ‌ها فرستاده شود از طریق دریچه‌های نارسا به عقب پس می‌زند و بنابراین خون كمتری به درون سرخرگ‌ها وارد می‌شود. این كم شدن خونرسانی باعث خستگی عضلات می‌شود و خستگی زودرس می‌تواند یكی از علائم اختلالات قلبی باشد. معمولا درد قفسه سینه از علائم مهم و خاص بیماری‌های دریچه‌ای قلب نیست.
● مطب آقای دكتر
پزشكان برای بررسی بیماری‌های دریچه‌ای قلب روش‌های بسیاری را در دسترس دارند. اولین مرحله انجام یك معاینه بالینی دقیق است. پزشك با گوشی سعی می‌كند صداهای مختلف قلب را گوش دهد. زمانی كه دریچه‌ها تنگ یا گشاد شوند، جریان خون از میان آنها با تلاطم عبور می‌كند و این عبور متلاطم جریان خون باعث تولید صداهای غیرطبیعی در قلب می‌شود اما به هر حال شنیدن صداهای غیرطبیعی قلب تنها یك شاهد غیرمستقیم از بیماری دریچه‌های قلبی است و بنابراین استفاده از روش‌های تصویربرداری لازم است.
اولین روش تصویربرداری معمولا انجام اكوكاردیوگرافی است كه می‌تواند تمام دریچه‌ها را به خوبی مورد بررسی قرار دهد. گاهی برای بررسی شدت اختلال دریچه‌ای به‌كارگیری روش‌های دیگری نظیر آنژیوگرافی هم لازم می‌شود اما بیشتر زمانی از این روش‌ها استفاده می‌شود كه پزشك تصمیم داشته باشد علاوه بر بررسی عملكرد قلب و شدت اختلال دریچه‌ای، یك مداخله درمانی هم روی بیمار انجام دهد. روش‌های دیگری هم ممكن است مورد بررسی قرار گیرند اما تصمیم‌گیری درباره این مسائل بستگی به نظر متخصص قلب و عروق دارد.
● چه می‌توان كرد؟
روش‌های درمانی مختلفی برای اختلالات دریچه‌ای وجود دارند. برخی ترجیح می‌دهند كه در مراحل ابتدایی، اگر اختلالات دریچه‌ای فاقد علامت باشند دست نگه‌ دارند و تنها از اقدامات محافظه‌كارانه استفاده كنند اما به هر حال اگر بیماری به مرحله علامت‌دار برسد و برای بیمار مشكل‌ساز شود، باید اختلال دریچه‌ای ترمیم شود. در گذشته‌های دور، تنها راه جراحی باز قفسه سینه بود. بعدها پیشرفت به جایی رسید كه دریچه‌های مصنوعی تولید شدند و در مواردی كه دریچه بیمار بود، آن را با یك دریچه مصنوعی تعویض می‌كردند. این دریچه‌های مصنوعی دو نوع اصلی داشتند. گروه اول دریچه‌هایی بودند كه از بافت‌های حیوانی مثل خوك به دست می‌آمدند و انواع دوم آنهایی را شامل می‌شدند كه فلزی و انعطاف‌ناپذیرند. طی سال‌های گذشته پیشرفت‌های چشمگیری در طراحی و ویژگی‌های دریچه‌های مصنوعی ایجاد شده و هم‌اكنون بسیاری از اختلالات دریچه‌ای به این روش قابل درمان هستند.
اما مهم‌ترین پیشرفت این است كه امروز برخی اختلالات دریچه‌های قلب را می‌توان به روش آنژیوگرافی و بدون انجام جراحی باز قفسه سینه درمان كرد. به‌طور مثال در این روش‌ها می‌توان از طریق آنژیوگرافی بالون را به داخل قلب رساند و دریچه‌های تنگ را گشاد كرد. البته باید توجه داشت تمام بیماری‌های دریچه‌ای به این روش قابل درمان نیستند. بنابراین نوع درمان باید از سوی متخصص مجرب تایید شود.

دكتر علی غلامرضانژاد

منبع : روزنامه سلامت