سه شنبه, ۲۴ مهر, ۱۴۰۳ / 15 October, 2024
مجله ویستا
پیشینه علوم قرآنی
بر پایه مدارك موجود،اولین كسی كه درباره قرآن به بحث نشست و گفت و گو راآغاز نمود،یحیی بن یعمر شاگرد برومند ابو الاسود دؤلی(متوفای ۸۹)بود.نام بردهكتابی در فن قرائت قرآن،در روستای واسط،نگاشت كه شامل انواع قرائتهایمختلف آن دوره میباشد.سپس حسن بصری(متوفای ۱۱۰)كتابی در عدد آیاتقرآن نوشت.نویسندگان و آثار دیگر موجود در این زمینه به ترتیب ظهور،عبارتند از: عبد الله بن عامر یحصبی(متوفای ۱۱۸)رسالهای در اختلاف مصاحف عثمانی ونیز رساله دیگری در وقف و وصل در قرآن نوشته است و شیبهٔ بن نصاح مدنی(متوفای ۱۳۰)كتاب«الوقوف»را نگاشت.آبان بن تغلب(متوفای ۱۴۱)نخستینكسی است كه پس از یحیی بن یعمر در فن قرائات كتاب نوشت.محمد بن سائبكلبی(متوفای ۱۴۶)اول كسی است كه در«احكام القرآن»كتاب نوشت.مقاتل بنسلیمان(متوفای ۱۵۰)نخستین نویسندهای است كه درباره«آیات متشابهات»
یحیی بن زیاد فراء(متوفای ۲۰۷)كتاب«معانی القرآن»را در سه مجلد نوشت.
این نویسنده هم چنین كتاب«اختلاف اهل كوفه و بصره و شام در مصاحف»و كتاب«جمع و تثنیه در قرآن»را به تحریر در آورد. محمد بن عمر واقدی(متوفای ۲۰۷)
كتاب«رغیب»در علوم قرآنی و«غلط رجال»را نوشت.ابو عبیده معمر بن المثنی(متوفای ۲۰۹)كتاب«اعجاز القرآن»در دو جزء و«معانی القرآن»را نوشت.او اولكسی است كه در اعجاز قرآن كتاب نوشته است.ابو عبید قاسم بن سلام(متوفای ۲۲۴)كتابهای فراوانی در علوم قرآنی نوشته و او اول كسی است كه دراین زمینه به طور گسترده كتاب نوشته است.از جمله كتب او«فضائل القرآن»،«المقصور و الممدود»در فن قرائات،«غریب القرآن»،«ناسخ و منسوخ»و«اعجازالقرآن»و...،را میتوان نام برد.علی بن مدینی(متوفای ۲۳۴)در«اسباب نزول»
كتاب نوشت.احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی(متوفای حدود ۲۵۰)كتاب«ناسخ و منسوخ»را نوشت.ابو زرعه عراقی(متوفای ۲۶۴)هزار بیت(الفیه)در«غریب الفاظ قرآنی»سرود.ابو عبد الله احمد بن محمد بن سیار(متوفای ۲۶۸)
«ثواب القرآن»و«كتاب القرائهٔ»را تالیف كرد.ابو محمد عبد الله بن مسلم(ابن قتیبهٔ)
(متوفای ۲۷۶)كتابهای:«تاویل مشكل القرآن»و«تفسیر غریب القرآن»و«اعرابالقرآن»و«قرائات»را نوشت.ابو العباس محمد بن یزید مبرد نحوی(متوفای ۲۸۶)
كتاب«اعراب القرآن»را نوشت.ابو عبد الله محمد بن ایوب بن ضریس(متوفای ۲۹۴)كتابی در آن چه در مكه و مدینه نازل شده و نیز كتاب«فضائل القرآن» را نوشت.ابو القاسم سعد بن عبد الله اشعری قمی(متوفای ۲۹۹)رسالهای در انواعآیات قرآن نوشت.
محمد بن زید واسطی متكلم امامی(متوفای ۳۰۷)كتابی در«اعجاز قرآن»
نوشت و آن را در نظم و تالیف آن دانست.محمد بن خلف بن مرزبان(متوفای ۳۰۹)
كتاب«الحاوی»در علوم قرآنی در(۲۷)جزء نوشت.ابو محمد حسن بن موسینوبختی(متوفای ۳۱۰)كتاب«التنزیه و ذكر متشابهات القرآن»را نوشت.ابو بكر بنابی داوود عبد الله بن سلیمان سجستانی(متوفای ۳۱۶)كتاب معروف«المصاحف»
و«الناسخ و المنسوخ»و رسالهای در«قرائات»نوشت.ابن درید ابو بكر محمد بنالحسن ازدی(متوفای ۳۲۱)كتابی در«غریب القرآن»نوشت.ابن مجاهد ابو بكراحمد بن موسی(متوفای ۳۲۴)كتاب«السبعهٔ فی القراءات»را نگاشت.ابو البركاتعبد الرحمان انباری(متوفای ۳۲۸)«البیان فی اعراب القرآن»و«عجائب علومالقرآن»را به نگارش در آورد.ثقهٔ الاسلام محمد بن یعقوب كلینی(متوفای ۳۲۹)
كتاب«فضائل القرآن»را تالیف كرد.ابو بكر محمد بن عزیز سجستانی(متوفای ۳۳۰)كتاب معروف«غریب القرآن»را نگاشت.ابو جعفر احمد بن محمدنحاس(متوفای ۳۳۸)كتب«اعراب القرآن»،«الناسخ و المنسوخ»و«معانی القرآن»
را تحریر نمود.ابو محمد قصاب محمد بن علی كرخی(متوفای حدود ۳۶۰)كتاب«نكت القرآن»را تقریر كرد.ابو بكر احمد بن علی رازی جصاص(متوفای ۳۷۰)
كتاب«احكام القرآن»را در سه جلد بزرگ تالیف كرد.ابو علی فارسی(متوفای ۳۷۷)
كتاب«الحجهٔ فی القراءات»را نگاشت.ابو الحسن عباد بن عباس(متوفای ۳۸۵)دراحكام القرآن كتابی نوشت.ابو الحسن علی بن عیسی رمانی(متوفای ۳۸۶)كتاب«النكت فی اعجاز القرآن»را نگاشت.محمد بن علی ادفوئی(متوفای ۳۸۸)كتاب«الاستغناء»در علوم قرآنی را در ۲۰ مجلد نوشت.ابو سلیمان حمد بن محمد بستیخطابی(متوفای ۳۸۸)كتاب«بیان اعجاز القرآن»را تالیف كرد.
ابو بكر محمد بن طیب باقلانی(متوفای ۴۰۳)كتاب«اعجاز القرآن»را تقریرنمود.ابو الحسن محمد بن الحسین شریف رضی(متوفای ۴۰۴)«تلخیص البیان»در مجازات قرآن و«حقائق التاویل»در متشابه قرآن را تصنیف كرد.ابو زرعهعبد الرحمان بن محمد(متوفای حدود ۴۱۰)كتاب«حجهٔ القرائات»را به رشتهتحریر در آورد.هبهٔ الله،ابن سلامهٔ(متوفای ۴۱۰)كتاب«الناسخ و المنسوخ»رانوشت.ابو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان(شیخ مفید)(متوفای ۴۱۳)«اعجازالقرآن»و«البیان»را در انواع علوم قرآنی نگاشته است.ابو الحسن عماد الدین قاضیعبد الجبار(متوفای ۴۱۵)«متشابه القرآن»و«تنزیه القرآن عن المطاعن»را به تحریردر آورده است.ابو القاسم حسین بن علی مغربی(متوفای ۴۱۸)«خصائص القرآن»راتالیف كرد.ابو الحسن علی بن ابراهیم حوفی(متوفای ۴۳۰) «البرهان فی علومالقرآن»را نوشت.ابو محمد مكی بن ابی طالب(متوفای ۴۳۷)«الكشف عن وجوهالقراءات السبع»را در دو جزء بزرگ تالیف كرد.ابو عمرو دانی(متوفای ۴۴۴)
«التیسیر»در قرائات سبع و«المحكم»در نقطه گذاری مصحف و«المقنع»را در رسمالخط مصحف تقریر نمود.ابو محمد علی بن احمد بن حزم ظاهری(متوفای ۴۵۶)
«الناسخ و المنسوخ»را نوشت.ابو الحسن علی بن احمد واحدی نیشابوری(متوفای ۴۶۸)«اسباب النزول»و«فضائل القرآن»را تالیف كرد.ابو بكر عبد القاهرجرجانی(متوفای ۴۷۱)«الرسالهٔ الشافیه»در اعجاز قرآن و«دلایل الاعجاز»را تقریرنمود.
ابو القاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی(متوفای ۵۰۲)«المفردات»در الفاظغریبه قرآن را به تحریر در آورد.ابو بكر محمد بن عبد الله،ابن عربی(متوفای ۵۴۳)
«احكام القرآن»را در چهار مجلد نوشت.محمد بن حمزهٔ بن نصر كرمانی(متوفای حدود ۵۵۰)«اسرار التكرار فی القرآن»را تالیف كرد. ابو جعفر محمد بنعلی بن شهر آشوب(متوفای ۵۸۸)«متشابهات القرآن و مختلفه»را تقریر نمود.ابو محمد قاسم بن فیره شاطبی(متوفای ۵۹۰)«حرز الامانی»قصیده معروف درقرائات سبع را انشاء نمود.ابو الفرج عبد الرحمان بن علی بن جوزی(متوفای ۵۹۷)
«فون الافنان فی عجائب علوم القرآن»و«المجتبی فی علوم القرآن»را تالیف كرد.
ابو البقاء عبد الله بن الحسین عكبری(متوفای ۶۱۶)«املاء ما من به الرحمان»دراعراب قرآن را نوشت.علی بن محمد سخاوی(متوفای ۶۴۳)«جمال القراء و كمال الاقراء»در قرائات سبع را تالیف كرد.ابو القاسم محمد بن عبد الله(متوفای حدود ۶۵۰) رسالهای در لغات قبائل عرب كه در قرآن آمده نوشت.ابنابی الاصبع عبد العظیم بن عبد الواحد(متوفای ۶۵۴)«بدیع القرآن»را به رشتهتحریر در آورد.ابو محمد عبد العزیز بن عبد السلام(متوفای ۶۶۰)«مجاز القرآن»راتقریر نمود.ابو شامه شمس الدین عبد الرحمان بن اسماعیل(متوفای ۶۶۵)
«المرشد الوجیز»را در علوم قرآنی تالیف كرد.محمد بن ابی بكر رازی(متوفای ۶۶۶)«اسئلهٔ القرآن المجید و اجوبتها»را نوشت.
در قرن هشتم جامعترین كتاب در علوم قرآنی نوشته شد.این مهم بر دستتوانای امام بدر الدین محمد بن عبد الله زركشی(متوفای ۷۹۴)انجام گرفت.كتاب او«البرهان فی علوم القرآن»نام دارد كه در چهل و هفت فن از فنون علوم قرآنی بحثكرده و در این باب استقصاء كامل نموده است.و نیز بدر الدین محمد بن ابراهیم بنجماعه(متوفای ۷۳۳)«كشف المعانی»در متشابهات قرآن را تالیف كرد.كمالالدین عبد الرحمان بن محمد حلی معروف به ابن العتائقی(متوفای ۷۷۰)«الناسخو المنسوخ»را نوشت.
جلال الدین بلقینی شیخ و استاد جلال الدین سیوطی(متوفای ۸۲۴)«مواقعالعلوم فی مواقع النجوم»را در انواع پنجاهگانه علوم قرآنی نوشت،كه ابتداجلال الدین سیوطی كتاب معروف خود را بر آن پایه گذاری نمود.سپس بر كتاببرهان زركشی دستیافت و آن را محور قرار داد.
در قرن نهم معروفترین و جامعترین كتاب در علوم قرآنی كتاب«الاتقان»فیعلوم القرآن،بر دستبرومند جلال الدین سیوطی(متوفای ۹۱۱)نوشته شد.البتهاین كتاب را باید از شاه كارهای قرن نهم به حساب آورد،زیرا فراغت از آن درسال(۸۷۲)بوده است.هم چنین وی كتاب معروف«معترك الاقران»را در اعجازقرآن در سه مجلد بزرگ نوشته است.در همین قرن ابو الخیر شمس الدین محمد بنمحمد بن جزری(متوفای ۸۳۳)كتاب«النشر فی القراءات العشر»و كتاب«غایهٔ النهایهٔ»در طبقات قراء و كتاب«فضائل القرآن»را نوشت.
قاضی زكریا بن محمد انصاری(متوفای ۹۲۶)«فتح الرحمان»در رفع و دفع اشكالات و ابهامات قرآن را تحریر نمود.ابو عبد الله محمد بن احمد مكی(متوفای ۹۳۰)«الاحسان»را در علوم قرآنی نوشت.محمد بن یحیی حلبی(متوفای ۹۶۳)«القول المذهب»را در كلمات رومی معرب در قرآن تقریر كرد كه ازكتاب«المهذب»سیوطی گرفته شده است.
اضافه بر موارد فوق،كسانی كه در مقدمه تفسیر خود به مباحث علوم قرآنیپرداختهاند بسیارند،از جمله:
مقدمه جامع التفاسیر راغب اصفهانی كه شیواترین مباحث علوم قرآنی را دارااست.و مقدمتان فی علوم القرآن،كه مقدمهٔ كتاب«المبانی»و مقدمه كتاب تفسیرابن عطیه كه به نام«المحرر الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز»نوشته است،دو مقدمهبسیار نفیس در شؤون قرآن مجید است.مقدمه تفسیر قرطبی و تفسیر ابن كثیر وتفسیر طبری از مهمترین مقدمهها در این زمینه است. مقدمه تفسیر«آلاء الرحمان»
شیخ محمد جواد بلاغی،از جامعترین مباحث علوم قرآنی برخوردار است.
«البیان»حضرت استاد آیت الله خویی،كه مقدمهای بر تفسیر است و جامعترین وكاملترین مباحث مهم علوم قرآنی را شامل میشود.مقدمه تفسیر صافی فیضكاشانی و مقدمه تفسیر برهان نیز از مهمترین مباحث در جنبههای نقلی علوم قرآنیمیباشد. مقدمه مجمع البیان علامه طبرسی از متقنترین مباحث علوم قرآنیبرخوردار است.
از قرن یازدهم به این طرف،كتب فراوانی در تفسیر علوم قرآنی نگاشته شده كهذكر آنها موجب تطویل است.برای نمونه نام تعدادی از آنها را در مقدمه«التمهید»آوردهایم كه میتوان رجوع نمود.
از میان آثار موجود مهمترین كتابها در زمینه علوم قرآنی اساسا دو كتابالبرهان و الاتقان می‌باشند.
البهان فی علوم القرآن،تالیف امام بدر الدین محمد بن عبد الله بن بهادر زركشیاست.ایشان از برجستهترین علما و دانشمندان قرن هشتم میباشد.ولادت او درقاهره مصر به سال ۷۴۵ بوده است.وی در همان دیار بزرگ شده و در رشتههایمختلف علوم اسلامی به سر حد استادی رسیده است.وی طبق مذهب شافعی تدریس فقه میكرده و فتوی میداده است.او در سال ۷۹۴ بدرود حیات گفت.
كتاب وی«البرهان»زبدهترین كتاب در مباحث علوم قرآنی است.این كتاب شمولو گستردگی را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است.نام برده مباحث علومقرآنی را تا ۴۷ نوع پیش برده و درباره هر یك آن چه لازم بوده گرد آورده است،درعین حال كه گوی سبقت از سابقین خود ربوده،برای لا حقین الگوی گرانبهاییبه جای گذاشته است.
دومین كتاب،«الاتقان»فی علوم القرآن،تالیف جلال الدین عبد الرحمان سیوطیاست.ولادت او در اسیوط مصر به سال ۸۴۹ میباشد(متوفای ۹۱۱ در قاهره).اودر تمامی علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی ید طولایی دارد و تالیفاتگرانبهایی از خود باقی گذارده است.او ابتدا كتاب استاد خود جلال الدین بلقینی(متوفای ۸۲۴)،«مواقع العلوم..»را محور قرار داده،تحریر و تهذیب نمود و بر اوافزود و به نام«التحبیر فی علوم التفسیر»تالیف نمود.وی در این كتاب بالغ بر ۲۰۲نوع از مباحث علوم قرآنی گرد آورد. سپس بر كتاب استاد استاد خود«البرهان»
تالیف زركشی دستیافت و آن را بهتر پسند كرد و بنای كتاب خود را بر آن نهاد.آن راتنقیح و تحریر نمود و مطالب بسیاری بر آن اضافه نمود و تا ۸۰ نوع از عناوین علوماسلامی را در آن فراهم كرد.امروزه این منابع از گستردهترین و جامعترین علومقرآنی است كه در اختیار محققین و پژوهش گران قرار دارد.
كتاب«مناهل العرفان»فی علوم القرآن،نوشته محمد عبد العظیم زرقانی،موسعترین كتاب در علوم قرآنی در عصر اخیر است و مجلس اعلای از هر مصر اینكتاب را برای تدریس در دانشگاههای از هر مقرر نموده است.مقدمه تفسیر«آلاء الرحمان»تالیف علامه بزرگ محمد جواد بلاغی(متوفای ۱۳۵۲)كهتحقیقیترین نوشتهها در مهمترین مسایل علوم قرآنی را شامل میگردد و به جهتاهمیت آن،مستقلا در مقدمه تفسیر مختصر شبر در مصر(قاهره)به چاپرسیده است.این اثر بیشتر به دفع شبهات و به دفاع از مقام منیع قرآنپرداخته است.در مقدمه تفسیر صافی دوازده فصل به عنوان ۱۲ مقدمه در انواعمباحث علوم قرآنی سخن رانده شده است.مقدمه تفسیر«مرآت الانوار»كه به طور تفصیل از نظر حدیثی به مقدماتی پرداخته و با عنوان مقدمه تفسیر البرهان سیدهاشم بحرانی به چاپ رسیده است.مقدمه مذكور تالیف ابو الحسن عاملی اصفهانی(متوفای ۱۱۳۸)از شاگردان مرحوم مجلسی است.البیان فی تفسیر القرآن،نوشتهاستاد علامه سید ابو القاسم خویی رحمه الله تعالی مقدمه لطیف و جامعی است دربرخی مباحث علوم قرآنی و از تحقیقات عالیه در این زمینه برخوردار است.
مباحث فی علوم القرآن نوشته دكتر صبحی صالح،استاد علوم اسلامی در دانشگاهلبنان شامل برخی از مباحث علوم قرآنی به صورت فشرده است.
منبع : شبکه قرآن
وایرال شده در شبکه‌های اجتماعی
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست