موانع و مشکلات مراکز تحقیقاتی را بهتر بشناسیم

● آینده مراکز تحقیقاتی
به عنوان مراکز تولید و نشر علم چه رسالت مهمی را نتوانسته بودند تمام و کمال پیش ببرند که از حدود ۲۰ سال پیش مراکز تحقیقاتی یکی پس از دیگری ایجاد شدند؟!برای پاسخ به پرسش فوق باید اشاره‌ای به ماموریت‌های مراکز تحقیقاتی داشته باشیم که به طور کلی عبارتند از:
▪ انجام تحقیقاتی مبتنی بر نتایج تاثیرگذار در سلامت آحاد جامعه
▪ دست‌یابی به نتایج مرتبط با جامعه و شرکت در حل مشکلات آنها
▪ پیدا کردن ابزارهای تشخیصی سریع، حساس و با ویژگی‌ بالا، مطمئن، مقرون به صرفه و آسان برای بحث
▪ مشخص کردن علل بیماری‌ها
▪ ایفای نقش در آموزش جامعه علمی
▪ حمایت و پشتیبانی از تحقیقات پایه‌ای- کاربردی در تشخیص، درمان و پیشگیری از بیمار‌ی‌ها
▪ اهداف مراکز تحقیقاتی
بر پایه ماموریت‌های ذکر شده مراکز تحقیقاتی اهداف بزرگی را دنبال می‌کنند که عبارتند از:
۱) در بحث تحقیقات:
جذب گروه خلاق، پژوهشگران پویا و مهیا کردن محیط محرک برای تحقیقات نوآور و پربار
۲) در بحث آموزش:
تربیت و آموزش نسل جدیدی از دانشمندان که بتوانند مسایل مهم رشته‌های متعدد را با روش‌های پویا و تجربی حل بکنند.
۳) در بحث تعامل با صنعت:
فراهم کردن تسهیلات لازم برای تبادل ایده‌ها و تکنولوژی میان اعضای هیات علمی (دانشمندان آکادمیک) و بخش صنعت
۴) تعامل با سیستم سلامت:
استفاده از فیلد وسیع و پهناور سلامت و تحقیق روی نمونه‌های انسانی و انجام پژوهش‌های اپیدمیولوژیک برای حل مشکلات بر سر راه ارتقای سلامت جامعه برای رسیدن به اهداف یاد شده ادغام تیم‌های تحقیقاتی چند رشته‌ای با خصوصیت عمده انعطاف‌پذیری و حرکت‌زایی ضروری به نظر می‌رسد تا مراکز روی سوالات مهم متمرکز شده و شکاف میان رشته‌های گوناگون را پر کنند و مجهولاتی که به دلیل جدایی رشته‌ها از هم، همچنان بی‌پاسخ مانده‌اند پاسخ بگویند و توانمندی‌های بالقوه را به فعل برسانند.تنها وقتی می‌توانیم به نتایج کاربردی دست بیابیم که دانشمندان بالینی و پایه و بخش سلامت و صنعت را در محیط‌های پرتوان مراکز تحقیقاتی گرد هم آوریم. برای رسیدن به اهداف عمده فوق مراکز ناگزیرند فعالیت‌های زیر را انجام بدهند:
▪ سازماندهی تحقیقات و پرکردن نقیصه‌های موجود در حوزه‌های پژوهشی دانشگاه‌ها که به دلیل مقررات دست و پاگیر اداری و بعضا تفکرات بسته سالیان دراز همچنان پابرجا بوده‌اند.
▪ آشتی دادن میان محققان، محیط‌های پژوهشی (بخش سلامت، بیمارستان‌ها و صنعت) و مدیران پژوهشی
▪ استفاده از توانمندی‌های موجود
▪ توانمندسازی محققان و مدیران
▪ ارتقای سطح دانش دانشگاه‌ها، جامعه و مردم
▪ تغییر فرهنگ تحقیق برای تحقیق و تحقیق برای ارتقای رتبه علمی به تحقیق برای حل مشکلات جامعه
▪ تعامل با مجامع بین‌المللی در جایی که دانشگاه‌ها به دلیل پاره‌ای محدودیت‌ها توان انجام این کار را ندارند. لازم است تاکید شود که برای ارتباط با مجامع بین‌المللی و دانشگاه‌های معتبر جهان تنها ملاقات مسوولان دانشگاه‌ها با هم و استقبال کلامی از داشتن ارتباطات علمی کفایت نمی‌کند. باید این ارتباطات در قالب طرح‌های تحقیقاتی بین بخش‌های محیطی دانشگاه‌ها و نیز بین مراکز تحقیقاتی با هم صورت بگیرد.
▪ ساماندهی پایان نامه‌های بی‌سامان دانشجویان و دستیاران
▪ ادغام گروه پایه و بالینی که بی‌شک نطفه این ادغام نه در بخش‌‌های آموزشی بلکه در مراکز تحقیقاتی قابل انعقاد است.
● شرایط تحقق اهداف
مراکز تحقیقاتی با ماموریت‌های یاد شده تکمیل شدند و براساس اهداف کلان تبیین شده فعالیت‌های فوق را شروع کردند اما برای حرکت در مسیر صحیح نیازمند شرایطی هستیم که باید لحاظ شوند:
▪ محققان:
محققان باید نیاز گروه هدف و جامعه را به خوبی بشناسند:
ـ بصیر و کاردان باشند.
ـ توان خلق ایده‌های جدید را داشته باشند.
ـ بر سر انجام تحقیقات وقت بگذارند و پژوهش را نه با کلمات آن بلکه با پوست، گوشت و استخوان خود لمس کرده و بدانند که تحقیق برای ارتقا و یا تفنن نیست بلکه تفکر و تلاش مضاعف در جهت حل مشکل مردم و پاسخ به ندای درونی است.
▪ مدیران:
مدیران پژوهشی و کسانی که به عنوان مدیر در بخش‌های دیگر دانشگاه و جامعه فعالیت می‌کنند باید کارشناسانی باتجربه، خلاق و حمایت‌گر و مشاورانی قوی باشند. مدیرانی موفق بوده‌اند که دید باز و آینده‌نگر داشته‌اند. چون تحقیق با محدودیت‌های ذهنی و روزمرگی سازگار نیست و بدون شکستن محدودیت‌ها و عادات ذهنی بسته نمی‌توان به نتایج درخشانی رسید.
▪ زمینه‌های تحقیق:
محیط باید حمایت‌گر بوده و نه تنها از مانع تراشی جلوگیری بکند بلکه مانع‌شکن باشد:
ـ وجود دستگاه‌ها و تسهیلات ضروری برای انجام تحقیق انکارناپذیر است ولی متاسفانه گاهی نبود آنها پیشرفت امور را به کلی کند می‌کند.
ـ مواد و نمونه‌های تحقیق که با وجود بخش سلامت در کنار آموزش و پژوهش تا اندازه زیادی دسترسی به آنها امکان‌پذیر است.
ـ دسترسی آسان به علوم جدید
ـ قوانین بوروکراتیک و پروسه‌نگر به جای نتیجه‌نگر بودن از موانع رشد تحقیق است که باید مورد تجدیدنظر قرار بگیرند.
ـ دریافت گرانت از سفارشگران که از ملزومات رشد تحقیقات است ولی متاسفانه در کشور ما هنوز رشد چندانی ندارد.
▪ حمایت دانشگاه:
شیوه حمایت مسوولان دانشگاه‌ها از مراکز تحقیقاتی از نکات عمده دیگری است که در شکوفایی یا سیر قهقرایی آنها نقش به سزایی دارد.
سیاست تحقیق بدون پول از دیگر موانع بر سر راه مراکز به خصوص مراکز تحقیقاتی مصوب شورای گسترش ولی بدون تشکیلات و ردیف بودجه‌ای مستقل است که به نحو مقتضی باید حل گردد.در نهایت مراکز تحقیقاتی باید فرصت‌های مناسبی را برای جمع‌آوری اطلاعات ساختارمند از مراکز متعدد فراهم آورند تا مطالعه در زمینه‌های متعدد بی‌وقفه و به صورت جاری و ساری انجام پذیرد. مراکز قادرند توانمندی‌های سیستم و فرهنگ آکادمیک را از روش‌های سنتی و تحقیقات فردی به روش‌های جدید پویا و تحقیقات تیمی و چند رشته‌ای سوق دهند. بی‌شک در صورتی که مراکز به ماموریت‌های تبیین شده خود توجه نمایند و مسوولان کشور اعم از دولت، مجلس و دانشگاه‌ها به تحقیقات عنایت ویژه‌ای داشته باشند و مراکز تحقیقاتی بتوانند آفات‌زدایی بکنند کشور عزیزمان در مقابل هرگونه گزندی آسیب‌پذیر خواهد بود چون جایی که عقل حاکم باشد و عمل بر اساس تفکرو تحقیق صحیح صورت بگیرد شکست مفهومی نخواهد داشت. به هر حال، مراکز تحقیقاتی سه راه بیشتر ندارند یا همچنان به خلق ایده و کارآفرینی ادامه داده و اوج خواهند گرفت و یا مجبور به حفظ وضعیت موجود خواهند شد یا گرفتار سیر قهقرایی شده و در نهایت مضمحل خواهند شد. حال قضاوت با شما که با تجزیه و تحلیل خود دریابد که ما در کدام مسیریم و کجا می‌رویم.
● آسیب‌پذیری مراکز تحقیقاتی
باید در نظر داشت که مراکز تحقیقاتی را آسیب‌های جدی تهدید می‌کنند که عبارتند از:
▪ تعلق‌پذیری مراکز به فرد یا گروهی از افراد:
یکی از آفات خطرناک مراکز تحقیقاتی وابستگی آنها به فرد یا گروه خاصی است که اینها گاهی به جای ارایه الگوهای مناسب و هدایت تحقیقات و حمایت از محققان بر شانه آنها ایستاده و از نتایج فکر و تلاش دیگران بهره می‌گیرند و معلوم نیست که در نهایت می‌خواهند به چه هدفی برسند.
تحقیقات بی‌هدف و در زمینه‌های متعدد با عمق کم از آفات دیگری است که گریبان‌گیر تحقیقات کشور است. برای انجام تحقیقات تعیین اولویت‌های مراکز در راستای ماموریت‌ها و نیز تعیین خط اصلی تحقیق از ضروریات انکارناپذیری است که متاسفانه اغلب به فراموشی سپرده می‌شوند.
▪ محیط‌های بوروکراتیک و بسته
تعامل نداشتن با بخش سلامت، صنعت، سایر مراکز تحقیقاتی و صاحبان علوم دیگر از آفاتی است که از راندمان مراکز تحقیقاتی کاسته است و بدتر از همه اینکه بستن در مراکز به روی دیگر اعضای هیات علمی و درگیر نکردن آنها در امور تحقیق به دلایل گوناگون گاهی نوعی بدبینی را نسبت به مراکز ایجاد کرده است.

دکتر عبداله کریمی استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی رییس مرکز تحقیقات عفونی اطفال دانشگاه‌ها

منبع : هفته نامه سپید