آغازی بر پایان استبداد

مطالعه تاریخ ایران الزامات خاص خود را دارد. پرداختن به تاریخ این کشور نیازمند اشراف وتسلط برخصایص و ویژگی‌های این کشور است. فرهنگ ایرانی پیوستگی و آمیزش خاصی با فرهنگ اسلامی دارد که این عامل باعث شده برای هرگونه مطالعه تاریخ ایران آگاهی و شناخت مناسبی از فرهنگ اسلامی الزامی باشد . در طی یکصد سال اخیر حوادث بسیاری در کشور ما رخ داده که هر یک پیوندی با مقوله دین داشته‌اند و لذا نمی‌توان بدون درنظر گرفتن نقش دین و عالمان دین در این رخدادها به مطالعه دقیق تاریخ ایران پرداخت . متاسفانه برخی از مورخین وپژوهشگران تاریخ معاصر ایران این امر مهم را مدنظر قرار ندادند و با چارچوب‌های فکری خاص خود به مطالعه تاریخ ایران پرداختند و در نهایت هم تحلیل‌های نادرستی ارائه دادند که بعدها در برخی موارد به اشتباهات و تناقص‌های کاری خود پی بردند . این عده از محققان براین عقیده بودند که می‌توانند با تکیه بر نظریات و قالب‌های فکری خودبه مطالعه هر پدیده‌ای در هرگوشه‌ای از دنیا بپردازند. اما تحولات ایران اسلامی در هیچ یک از قالب‌های فکری آنان نگنجید و همه نظریات مطرح شده غرب را که به آن می‌بالیدند وفکر می‌کردند هیچ رویدادی رخ نخواهد داد مگر بر اساس نظریات و دیدگاه‌هایی که آنان تا آن زمان تدوین کرده بودند. اوج استیصال نظرات غربی‌ها پیرامون تحولات سیاسی- اجتماعی در کشورما با وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال ۵۷ نمایان شد. انقلابی که هیچ یک از نظریه پردازان غربی نتوانست تحلیل دقیقی ازآن ارائه دهد، علت کاملا واضح بود آنان با فرهنگ اسلامی بیگانه بودند.
این قبیل نظریه‌پردازان و اسلافشان سال‌ها بود که مقوله‌ای به نام دین را بنا بر شرایط تاریخی، فرهنگی وسیاسی خود به کناری نهاده بودند . طبیعتا حذف دین از جامعه غرب از صحنه اجتماعی بر نظرات و دیدگاه‌ها و تحولات سیاسی - اجتماعی آنان تاثیر مستقیم خواهد داشت که ما به وضوح تسلط روح مادی‌گرایانه و خالی از هرگونه معنویت را در نظریات بزرگان علوم اجتماعی و انسانی غرب ملاحظه می‌کنیم. سالیان سال بود که اساس تفکر واندیشه غربی را نگاه مادی به مقولات مختلف از جمله مقولات تاریخی- اجتماعی شکل می‌داد و بر همین اساس به مطالعه سایر تحولات در سایر ملل و جوامع می‌پرداختند و به محک نظریات خود مشغول بودند .اما سرزمینی که طی یک و نیم قرن اخیر با تحولات خود نادرستی و یا حداقل ناکارآمدی نظریات محققان غربی و حتی محققانی که معتقد به نظریات چپ و مارکسیستی هستند را به اثبات رسانده است ایران اسلامی است. بخصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی این قبیل پژوهشگران تلاش‌های بسیاری کردند که انقلاب ایران را در چارچوب نظریات خود بگنجانندو دیدیم که چه کتاب‌ها و مقالات بسیاری منتشر کردند. اما واقعیت آن است که آنان از درک این انقلاب وهر نوع تحول و رویدادی که در ایران بر مبنای آموزه‌های دینی شکل می‌گیرد عاجزاند . یکی از تحولات تاریخ معاصر کشور ما که در آن نقش دین وعالمان دین در آن پررنگ و برجسته است نهضت تنباکو نام دارد که به رهبری یک عالم والامقام شیعه علیه استعمار جهانی شکل می‌‌گیرند و به پیروزی می‌رسد.
● دوران قاجار و سودای تجدد در ایران
سلسله قاجاریه در دوران حکومت خود بر ایران به مبارزه با مذهب نپرداختند و حتی از ابزار ارادتمندی به مذهب دریغ نمی‌کردند. حال ممکن بود این گرایش سلسله قاجار به مذهب یا به دلیل اعتقادات قلبی ‌آنان به تشیع باشد یا به دلیل بهره‌مندی ازآن در جهت حفظ حکومت زیرا ملت ایران ملتی مذهبی و معتقد و پایبند به ارزش‌های دینی هستند وهرگونه بی‌احترامی به این ارزش‌ها را برنمی‌تابند. قاجاریه مجبور بود برای حفظ سلطنت خود با دین مردم با احترام رفتار کند وحتی خود را پایبند به آن معرفی نماید تا به نوعی رضایت جامعه را در ادامه حکومت خود جلب نماید. لذا تشیع و عالمان شیعه در این دوره از احترام خاصی برخوردار بودند اما نباید فراموش کرد که احترام ظاهری و حتی باطنی سلاطین قاجار دلیلی بر مشروعیت این حکومت نبود.
دوران سلطنت پنجاه ساله ناصرالدین شاه قاجار را دوران اوج استبداد حکومت قاجاری می‌دانند که زمینه‌ساز بیداری وشکل گیری جنبش‌ها ونهضت‌های آزادیخواهانه ملت ایران شد وعلما وآزادیخواهان را در موضوع مبارزه سیاسی با حکومت استبدادی ناصرالدین شاه که زمینه را برای نفوذ هر چه بیشتر غرب و استعمار فراهم کرده بود قرار داد . متاسفانه گروه دوم که به روشنفکران و متجددین و ترقی‌خواهان معروف شدند بر اثر آ‌شنایی با فرهنگ و تمدن غربی دچار نوعی خود باختگی و دلبستگی شدید نسبت به غرب شدند و با مشاهده پیشرفت‌های شگفت انگیز غرب سودای رسانیدن ایران به جایگاه غرب را در سر پروراندند اما دریغ که آنان راه را اشتباه رفتند و دنباله‌روی وتقلید صرف از غرب را سرلوحه کار خود قراردادند و در کنار مبارزه با استبداد قاجار به مقابله با فرهنگ وسنت ایرانی - اسلامی خود نیز پرداختند.
از آ‌نجا که این قشر به دلیل بدبینی ای که به فرهنگ وسنت خود داشت طبیعتا در میان توده‌های ملت از حمایت، پشتیبانی و جایگاه قابل توجهی برخوردار نبود و به همین دلیل برای تامین پشتوانه مبارزاتی خود دست به دامان قدرت‌های بیگانه شدند . آنان فراموش کردند که اولین گام و شاید مهمترین گام در مسیر نجات ملت ایران از فقرو بدبختی و ظلم وستم قطع دست بیگانگان از این سرزمین است نه آنکه خود مسیر را برای حضور هرچه بیشتر آنان در داخل فراهم کنند .آنان مبارزه خود را در قالب الفاظ واصطلاحات غربی که برای ملت ما ناملموس بود پیش گرفتند و دراین زمینه نیز به تقلید از مبارزات غربی‌ها با استبداد داخلی‌شان پرداختند.
● رویکرد مبارزاتی علما
در سوی دیگر میدان مبارزه علما وروحانیت معظم شیعه قرار گرفته بود که ریشه در تاریخ وسنت این ملت داشت که بر خلاف گروه اول مبانی مبارزاتی خود را نه از اندیشه‌های غربی بلکه از مبانی انقلابی شیعه اخذ کرده بود. مبانی که مورد اعتماد ملت ایران و عشق وعلاقه آنان قرار داشت. علما در مسیر مبارزه خودعلاوه بر آنکه استبداد داخلی را هدف قرار داده بودند هرگز از دشمن اصلی یعنی استعمار غافل نشدند . علما بر خلاف گروه اول از پشتوانه ملی بسیار قوی برخوردار بودند وهر آنچه را که بر زبان جاری می‌کردند برای ملت قابل درک وفهم بود ولذا قدرت بسیج توده‌ها علیه استبداد و استعمار در دست علما قرار داشت و دیدیم که در قضیه تنباکو فتوای تاریخی میرزای شیرازی به کمک روشنگری‌های جامعه روحانیت در سراسر ایران کمر استعمار و استبداد را شکست.
شیعه از زمان تولد خود تا به امروز سراسر در مبارزه وجهاد به سر برده و لحظه‌ای آرام نگرفته است به همین دلیل نام شیعه با شهادت،‌ جهاد و قیام ‌آمیخته شده و پرچمدار مبارزه با ظلم و خودکامگی نام گرفته است. علمای شیعه در طول حیات با برکت خود هرگز حاکمان غاصب را تائید نکردند چرا که شیعه معتقد است هر حکومتی که در راس آن امام معصوم(ع) و یا نایب بر حقش نباشد غاصب بوده و فاقد مشروعیت می‌باشد. به همین دلیل شیعیان همواره زندگی پرفراز ونشیب خود را در مبارزه و قیام علیه حاکمان ظالم و غاصب سپری کرده‌اند.
مطالعه تاریخ یکصد سال اخیر کشور نشان از رخداد چندین نهضت و جنبش ملی علیه استبداد واستعمار دارد که در راس همه این نهضت‌ها روحانیت شیعه قرار داشته است‌.اصولا در جامعه مسلمان ایرانی شکل‌گیری یک نهضت فراگیر ومردمی بدون حضور و فراخوان علما و روحانیون امکان‌پذیر نیست. علمای بزرگ شیعه به‌عنوان نایبان امام عصر(عج) همواره مورد وثوق ملت بوده و لذا از قدرت ویژه و منحصر به فردی در بسیج توده‌ای ملت برخوردارند. نهضت تنباکو نمونه روشن ودلیل قاطعی برتائید این ادعا است. نهضتی که با یک خط فتوای مرجعیت شیعه استعمار در کشور به زانو درآمد وعموم ملت علیه امتیاز ننگین رژی بسیج شده وقیام کردند .
شیعه به پیروی از سیره سیاسی ائمه معصومین(ع) در طول تاریخ خونبار خود تنها به موضع‌ گیری سیاسی در برابر خلفا و زمامداران جبار زمان اکتفا نکرد و با وجوداینکه از هر فرصتی برای ابراز نفی مشروعیت این حکومتها واظهار تنفر نسبت به طاغوت‌های زمان بهره‌برداری می‌کرد. ولی این نفرت را در عمل نیز آشکار ساخت و با قیام‌های خونین، سلسله به هم پیوسته تاریخی مبارزه حق با باطل را تداوم بخشید و پرچم قیام علیه حکومت‌های استبدادی و ستم پیشه را به دوش کشید و در این قیام‌های شکوهمند از حمایت مردمی توده‌ها و شخصیت‌های نام آ‌ور اسلامی برخوردار شد.
● پیامدهای نهضت تنباکو
پیروزی ملت مسلمان ایران در رویارویی با استعمار و سلطه بیگانه به رهبری علما موجی از امید را در دل آنان به وجود آورد . نهضت تنباکو ونتیجه آن نشان داد که اگر ملت یکپارچه وهماهنگ با علما و با مقاومت در برابر قدرت‌های بیگانه بایستند پیروزی به کام آنان خواهد شد. این پیروزی دربار شاه را نیز به شدت متزلزل ونگران کرد. شاه به خوبی دریافته بود ملتی که با همراهی عالمان دین قدرت بزرگ استعماری را به زانو در‌آورده‌اند به راحتی خواهند توانست سلطنت او را نیز سرنگون کنند. ترس و واهمه استعمار و استبداد داخلی پس از پیروزی نهضت از علما و روحانیت شیعه دو چندان شد واز سوی دیگر امید و بارقه‌های پیروزی و آزادی در صورت تداوم مبارزه را در میان توده‌های ملت افزون کرد. پیروزی نهضت تنباکو علاوه بردستاورد بزرگی به نام تقویت روحیه خودباوری و غرور ملی دستاوردهای دیگری نیز داشت .
● دستاورد اقتصادی
این نهضت مانع از وارد آوردن خسارات فراوان اقتصادی غیرقابل جبران به کشور شد در صورت ادامه اجرای قرارداد زارعین ، تجار وحتی خود سلطنت به شدت متحمل خسارت‌های فراوانی می‌شدند و کشور پس از مدتی به‌طور کامل تحت استعمار و سلطه بیگانگان قرار می‌گرفت و به نوعی استقلال و امنیت ملی کشور فدای این قرارداد ننگین می‌شد.
● حفظ استقلال سیاسی و فرهنگی
اگر چه در ظاهر امر اعطای امتیاز تنباکو از سوی ایران به بیگانگان یک امر اقتصادی به نظر می‌رسد اما در پس این قرارداد اقتصادی که دست دولت انگلیس را برای چنگ اندازی به اموال ودارایی ملت ایران باز و آزاد می‌گذارد، طرح‌های استعمارگونه‌ای برای بسط سیطره سیاسی و فرهنگی آ‌نان نهفته بود که به مرور همه امور ملت و کشور ایران را در چنبره استعمار فرو می‌‌برد. امتیازی که با اعطای آن نه تنها دارای‌هایی مادی ملت به باد فنا سپرده می‌شد بلکه فرهنگ ایرانی واسلامی ملت نیز بر اثر حضور و هجوم همه‌جانبه فرهنگ غرب به واسطه حضور فیزیکی عاملان آن به کشور به تاراج و نابودی می‌رفت. علمای اسلام این نکته مهم را به خوبی درک کرده بودند و به عمق قضیه پی بردند و لذا با تمام وجود در برابر آن اعلام موضع کردند و به مخالفت صریح و قاطع پرداختند . نهضت تنباکو صحنه قدرت نمایی دین در عرصه سیاست واجتماع بود. در این نهضت دیدیم که مرجع تقلید شیعیان با قلم خود و نگارش چند کلمه تمام سرنیزه‌ها وسلاح‌های استعمار را در هم شکست و داغی بر دل آنان نهاد که پس از گذشت بیش از یک قرن هنوز این داغ بزرگ را به فراموشی نسپرده‌اند.
نهضت تنباکو اگر چه از لحاظ هدف محدود بود و محور اصلی آن مبارزه با سلطه انگلیس آن هم درخصوص تنباکو اما نتایج فراوانی داشت. این نهضت به مردم جرات داد در برابر دیو استبداد بایستد و نظر قاطع خود را ابراز دارند و طلسم استعمار را بشکند . این نهضت آزمایشی بود از نیروی نهفته توده‌ها هشداری بود به همه آنان که به استقلال کشور می‌اندیشیدند واز وضع اسفبار روز رنج می‌بردند اما ابزار کار نداشتند. مذهب و مرجعیت دینی وروحانیت شیعه در این نهضت قدرت خود را در همبستگی ملت و بسیج ‌آنان به وضع بارزی نشان داد . کار آ‌تی دین در عرصه سیاست و در دست گرفتن هدایت و رهبری مردم کاملا آشکار شد. با قیام تنباکو شمارش معکوس زوال حکومت قاجار شروع شد و با فاصله کمی نهضت مشروطیت را به دنبال داشت. حرف آ‌خر در این جا یادآوری این نکته ضروری است که یکی از بزرگترین وخطرناک‌ترین اقداماتی که استعمار بر سر ملت‌های ستمدیده و تحت ظلم در طول تاریخ وارد آورده است تهی‌ساختن ملت‌ها از روحیه امید و اعتماد به آینده است.اساسا شگرد استعمار، بزرگنمایی ضعف‌ها و کاستی‌های ملت‌های مستضعف وهمچنین بزرگنمایی قدرت وقوت استعماری خویش است. حاصل این جمع اقدام رسوب اراده وافول عزم و تصمیم برای پرکردن شکاف‌ها ورفع نقصان‌ها است . تزریق این روحیه به ملت‌های مظلوم کافی است تا هر اندیشه ،‌قدرت ، ابتکار ،‌خلاقیت و جسارتی تبدیل به چوبی خشک و بی‌خاصیت گردد چرا که موتور محرک ونقطه آغازین حرکت امید به طی مسیر و جلو افتادن از رقیب است . مطالعه تاریخ سرتاسر درس عبرت و پندآموزی است.
اگر چه دوران استعمار کهن و حتی استعمار نو به پایان رسیده اما خوی استعمارگری ، استعمارگران به پایان نرسیده است وامروز در قالب استعمار فرانو به چپاول فرهنگ و تمدن ملت‌ها پرداخته که خود زمینه ساز غارت همه داشته‌های یک ملت اعم از ثروت‌های مادی و معنوی است.

عباس خسروانی

منبع : روزنامه رسالت