چرا شهید مطهری؟

تاریخ انقلاب شهیدان و متفکران بسیاری به خود دیده است که هر کدام، سهم بسزایی در پیشبرد اهداف والای اسلام و انقلاب داشته‌اند. چه آنان که پیش از انقلاب اسلامی به شهادت رسیده‌اند، چه آنان که در سال‌های پیروزی انقلاب یا سال‌های جنگ یا سال‌های پس از آن به شهادت رسیده‌اند. این‌که کدام یک از اینان اجر بیشتری نزد پروردگار داشته‌اند، از دایره شناخت ما خارج است، اما به راحتی می‌توان گفت که کدام یک تأثیر بیش‌تر و ژرف‌تری در افکار عمومی ملت ایران و جهان اسلام داشته‌اند؛ از جمله کسانی که در تأثیرگذاری او بر نسل جوان و انقلابی، کسی تردیدی به خود راه نمی‌دهد، شهید بزرگ و اندیشمند سترگ، استاد مرتضی مطهری است. آن فرزانه بی‌مانند که شهادتش همانند آثارش نقش فراوانی در احیای تفکر اسلامی داشت، همواره مورد علاقة بزرگانی چون امام خمینی(ره) و علامه طباطبایی(ره) بوده است، تا آنجا که شهادت وی، آن دو مرد بزرگ را دچار اندوه فراوان کرد. در این میان، پرسشی مهم به ذهن می‌آید، با آن‌که متفکران بسیاری در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها در عصر ما حضور داشته‌اند، شهید مطهری بیش از همه دل‌ها را مجذوب خود کرده است، چرا؟ پاسخ به این پرسش مجال گسترده‌ای را می‌طلبد، با این همه می‌توان به نکات زیر اشاره کرد:
۱) شهید مرتضی مطهری در رشته‌های اسلامی گوناگونی چیرگی داشت؛ با این همه، علاقه وی به فلسفه اسلامی ـ به ویژه فلسفه صدرایی ـ به خوبی در آثار او آشکار است. شهید مطهری کوشیده بود تا ذهن و اندیشه خود را بر پایه‌های سترگ فلسفه صدرایی استوار سازد و اسلام را در تبیین عقلانی و عُقلایی، بهتر و جذاب‌تر تبلیغ نماید، آن هم در عصری که اندیشه‌های کمونیستی و مارکسیستی، ذهن و فکر بسیاری از جوانان این مرز و بوم را فرا گرفته بود. به بیان دیگر، شهید مطهری کوشید با پویاترین وسیله تبلیغ که همانا براهین عقل و منطق است، اسلام را عرضه کند و در این کار بسیار موفق بود. از این رو بیشتر رویکرد وی در مباحث، رویکرد عقلی و فلسفی بود، همان رویکردی که متاسفانه امروزه در حوزه‌های علمیه جدّی گرفته نمی‌شود و از سرمایه‌های آن به خوبی بهره گرفته نمی‌شود. امروزه در حوزه‌های علمیه، شمار کلاس‌های فقه و اصول، شایان مقایسه با کلاس‌های فلسفه، عرفان و کلام نیست و این خسارت بزرگی را در پی خواهد داشت.
۲) آثار شهید مطهری جامعیت ویژه‌ای داشت، در آثار وی برهان‌های عقلی با دلایلی نقلی ـ اعم از قرآن و حدیث ـ همراه بود. در آثار وی هم صغری و کبرای منطقی وجود داشت و هم آیه و حدیث و هم حکایت و داستان آموزنده. در اغلب آثار وی در ذیل هر بحث، از اشعار شاعران گذشته و از اندرزهای عارفان واصل نمونه‌های فراوانی وجود داشت. این جذابیت کم‌نظیر باعث می‌شد که کتاب‌های او، خوانندگان فراوان با سلیقه‌های متفاوت را مجذوب خود کند. آن حکیم فرزانه می‌کوشید در آغاز هر بحث تاریخ و پیشینه آن بحث در عالم اسلام را بررسی کند و ضرورت آن مبحث را برشمارد. سپس به سراغ تعریف و اقسام موضوعات می‌رفت و سرانجام دیدگاه‌های گوناگون در آن موضوع را برمی‌رسید و دیدگاه خود را بیان می‌کرد. این‌گونه بود که خواننده آثار وی نمی‌توانست خواندن کتاب را ناتمام بگذارد.
۳) شهید مطهری استادان فراوان دیده بود. او در سال‌های اقامت در قم در درس فقه و اصول آیت الله العظمی بروجردی (ره)، در درس اصول، فلسفه، عرفان و اخلاق امام خمینی (ره)، در درس فلسفه علامه طباطبایی (ره)، در درس اخلاق و عرفان آیت الله میرزا علی آقا شیرازی (ره)، در درس اصول آیت الله محمد حجت (ره) و در درس فقه آیت الله سید محمد محقق داماد (ره) شرکت جدّی داشت. این تنوع درس و نیز تنوع استاد، از او محققی سترگ در بیش‌تر رشته‌های علوم اسلامی ساخته بود، به گونه‌ای که در آن‌ها استادی کامل داشت. با نگاهی به نام استادان وی می‌توان دریافت که آن شهید والامقام در هر رشته، بهترین استاد را انتخاب کرده و به سراغ استادان درجه دو و یا سه نرفته است.
۴) استاد مرتضی مطهری کوشیده بود که مباحث دینی را در قالب مدرن‌ترین ابزار عرضه کند و در عین حال شکل بومی و سنتی آن را نیز حفظ کند. اندیشه مطهری اندیشه‌ای نو و مترقی بود که روح خود را حفظ کرده بود و در اسارت مدرنیسم معاصر قرار نگرفته بود. او می‌کوشید جلوه‌های رهنمودهای مترقی قرآن و اهل بیت را بنمایاند ولی برای زیبا جلوه دادن آن به اندیشه‌های سست غربی رو نیاورد، و این کم هنری نبود!
۵) شهید مطهری شجاعت علمی تحسین برانگیزی داشت. او در مباحث گوناگون آرای علمای قدیم و جدید را به خوبی مورد کاوش قرار می‌داد و دست آخر دیدگاه خود را با شجاعت تمام بیان می‌کرد. او حتی از این‌که گاه نظریاتش با نظریات علمای معاصر موافقت و همخوانی ندارد، ترسی نداشت؛ مثلاً در کتاب «حماسه حسینی در بحث تحریفات سخنانی را بیان داشته که پیش از کم‌تر به آن پرداخته شده است؛ با این حال هراسی به دل راه نداد. و با قاطعیت دیدگاه‌های خود را بیان داشته است. آن شهید سعید در مواجهه با افکار التقاطی و برداشت‌های مارکسیستی یا لیبرالی از اسلام، با جدیت تمام آن‌ها را نقد می‌کرد و از خطرات اجتماعی یا ترور شخصیت و شانتاژهای مطبوعاتی ترسی به خود راه نمی‌داد. برای او آنچه اهمیت بسیار داشت، بیان حقایق اسلامی و مبارزه با تحریف و التقاط بود.
۶) ویژگی مهم استاد که بیش از هر ویژگی شایان بررسی است نیاز شناسی، زمان شناسی و آینده نگری وی است. با بررسی اجمالی آثار او درمی‌یابیم که او به خوبی نیازهای زمان خود را باز شناخته و برای آن چاره اندیشیده است. از این رو نقد دیدگاه‌های مارکسیستی و کمونیسیتی – که نقل محفل روشنفکران آن روزگار بود، - در آثار وی بسیار به چشم می‌خورد. او کوشیده برای گروه های مختلف و اصناف گوناگون و رده‌های سنّی متفاوت جامعه حرف تازه و متناسب با زمان داشته باشد. شگفت این‌که فیلسوفی چون او، با آن آثار سترگ در فلسفه و عرفان، کتاب داستان و راستان را می‌نگارد و در آن، داستان‌های پندآموز را گرد می‌آورد. او بر این باور است که کارهای بزرگ نباید باعث شود انسان کارهای چون نوشتن داستان و پند برای عوام جامعه را دست کم بگیرد. آینده نگری استاد نیز باعث شده برخی آثار وی در شبهات امروزی نیز پاسخ‌گو باشد؛ چه این‌که انسان با خواندن برخی کتاب‌های او گمان می‌کند نویسنده همین امروز این کتاب را نگاشته است.
۷) آن شهید سعید کوشیده بود که دیانت را با سیاست همراه سازد و با اندیشه جدایی دین از سیاست به شدت مبارزه کند. از این رو در عین مباحث علمی، به مسأله فلسطین اشاره می‌کند و برای حل بحران آن و نجات مسلمانان از همگان استمداد می‌‌طلبد. او بر آن باور بود که حادثه فلسطین بر اثر غفلت مسلمانان پدید آمده است و هر روز که این غفلت زائل شود، پیروزی مسلمانان نزدیک‌تر خواهد شد. او در آن روزگار از انقلاب اسلامی تعریف ارائه می‌دهد و روحانیت منهای سیاست را برنمی‌تابد. معتقد است بسیاری از احکام اسلام تنها در بستر حکومت اسلامی تحقق خواهد یافت، پس تشکیل حکومت اسلامی امری بایسته است.
۸) اگر شهید مطهری در حوزه مانده بود و وارد جامعه نشده بود ـ با توجه به نبوغ و هوش سرشارش – به حتم از مراجع معظم تقلید و دست کم از مدرسان نامی حوزه می شد اما او پا فراتر نهاد و در زمانه‌ای که کم‌تر طلبه‌ای جرأت نزدیک شدن به فضای دانشگاه‌ها را داشت، به دانشگاه رفت و حقایق و معارف اسلامی را میهمان سفره‌های علم‌آموزی دانشجویان کرد.
او کوشیده تا اسلام را در قالبی جذّاب و نو به جوانان باز آموزد و فاصله جوانان و روحانیت را کم کند و در این کار بسیار موفق بود؛ به گونه‌ای که بسیاری از تحصیل‌کردگان انقلابی دانشگاه‌ها، حیات سیاسی و علمی خود را مدیون اندیشه و تأثیر شهید مطهری می‌دانند؛ و شگفت آن‌که امام خمینی (ره) در سال‌های نخستین انقلاب و پس از شهادت آن شهید والا مقام نگذاشت اندیشه او به فراموشی سپرده شود و دشمن به مقصود خود نائل آید؛ از این رو چنین فرمود: «من به دانشجویان و طبقه روشنفکران متعهد توصیه می‌کنم که کتاب‌های این استاد عزیز را نگذارند با دسیسه‌های غیر اسلامی فراموش شود. آثار قلم و زبان او بی‌استثناء آموزنده و روان‌بخش است و مواعظ و نصایح او که از قلبی سرشار از ایمان و عقیدت نشأت می‌گرفت برای عارف و عامی سودمند و فرح‌زاست».

جواد محمدزمانی

منبع : خبرگزاری رسا