چشم‏تنگی‏

چشم تنگ دنیادوست را
یا قناعت پر كند یا خاك گور!
از خصلت‏ها و اخلاق ناپسند «چشم‏تنگی» و بُخل (خسیس بودن) است. خسیس و «چشم‏تنگ» كسی است كه دارایی خود را پنهان كرده و آن را محكم گرفته و حقوق واجب آن را نمی‏پردازد و آن را در راه رفاه، آسایش و آباد كردن دنیا و آخرت خود و خانواده‏اش هزینه نمی‏كند. این اخلاق شیطانی و ناپسند (كه از میوه‏های تلخ درخت خبیث شرك می‏باشد) از آن‏رو در فرد پیدا می‏گردد و رسوخ می‏كند كه دارایی را فقط نتیجه كار، كوشش و تدبیر خود دانسته، برای مال و ثروت اهمیت بسیار پنداشته، به حدی كه حفظ آن را نهایت همت خود قرار می‏دهد. وی گمانش بر این است كه اگر بخواهد آن را برای خود و خانواده‏اش هزینه كند، تمام می‏شود یا كم می‏گردد و چه بسا دیو هولناك فقر و نداری بر او سایه افكند، پس لازم می‏بیند در حفظ دارایی‏اش نهایت تلاش را كرده، از خرج كردن آن چه برای پرداختن حقوق واجب و شرعی و چه برای تأمین هزینه زندگی خود و خانواده، حتی برای ایجاد رفاه نسبی - خودداری ورزد اما همه پندار او دوگانه‏پرستی و كفر است، زیرا:
اوّل، اموال فقط محصول كار، كوشش و تدبیر او نیست، گرچه زحمت كشیدن، تلاش و دوراندیشی از عامل‏های دارایی می‏باشد اما اموال بخشش و دَهِش خداوند است، زیرا بسیاری دیگر از او كوشاترند، نیز دوراندیشی آنان دقیق‏تر و سنجیده‏تر است، ولی كوشش‏شان نتیجه نداده، به بهره وافری نرسیده‏اند، افزون بر اینكه خِرَد، تدبیر و تلاش هم عطای خداوند است، پس همه اموال دَهِش پروردگار است و ما با توسل به اسباب خداوندی و به اراده او به دارایی رسیده‏ایم، بدین جهت نباید خود را مالك واقعی دانسته و اختیاردار مطلق بشماریم، بلكه همان گونه كه قرآن فرموده باید خود را جانشین موقت خداوند در این اموال دانسته،(۱) در مدت كوتاه جانشینی و جمعدار اموال بودن، كمال استفاده را برده، با هزینه صحیح اموال برای تأمین آسایش و رفاه دنیا و خوشبختی آخرت خود و خانواده و اطرافیان اقدام كنیم، زیرا فرصت بسیار كوتاه است و اجل نزدیك! با رسیدن اجل و مرگ، اموال از ما گرفته شده و به دیگران سپرده می‏گردد و التماس‏های ما برای به دست آوردن فرصتی كوتاه دیگر جهت خرج درست، به جایی نخواهد رسید؛ خواهش‏هایی كه خداوند نمونه آن بیان فرموده:
«رَبِّ ارجِعونِ لَعَلّی أَعْمَلُ صالحاً فیما تَرَكْتُ؛(۲)
پروردگارا! مرا بازگردان؛ امید است در میراثم تصرف صحیح و ارزشمندی انجام دهم!»
خداوند هشدار داده كه پیش از رسیدن اجل، از سرمایه امانتی و عاریه‏ای كمال استفاده را ببرید:
«وَ أَنفِقوا مِمّا رَزَقْناكُم مِنْ قَبلِ أنْ یَأْتِیَ أَحَدَكُمُ المَوتُ فَیَقولَ رَبِّ لَو لا أخَّرْتَنی إلی أَجَلٍ قَریبٍ فَأَصَّدَّقَ و أَكُن مِن الصَّالِحین؛(۳)
از آنچه به شما روزی دادیم - برای آبادی دنیا و آخرت خود - هزینه كنید، پیش از آنكه مرگ شما فرا برسد و بگویید: كاش اجل مرا تأخیر می‏انداختی تا برای رضای تو هزینه كنم و از صالحان باشم.»
دوم، مال و ثروت ارزش ذاتی ندارد و نباید همت انسان فقط به دست آوردن و جمع مال باشد، بلكه دارایی و ثروت، وسیله خوبی برای آباد كردن دنیا و آخرت است. اگر نگاه فرد به مال، باور به وسیله باشد، به دست آوردن وسیله و نگهداری آن هدف نمی‏شود، بلكه وسیله را برای استفاده كردن به دست می‏آورند.
دارایی از بهترین وسیله‏ها برای رسیدن به خوشبختی دنیا و آخرت است و انسان خردمند و فهمیده، توان و تلاش خود را در راه كسب مال از راه مشروع و پسندیده صرف می‏كند، نیز مال به دست آمده را به طور صحیح برای برآوردن نیازهای زندگی دنیایی و كسب خشنودی و رضای خدا و رستگاری آخرت هزینه می‏نماید.
یكی از بهترین راههای هزینه مال (كه رضایت خداوند را در پی دارد) پس از ادای حقوق واجب، مصرف كردن آن برای رفاه و آسایش معقول خانواده و خویشاوندان می‏باشد؛ به همین جهت، مطابق بیان پیشوایان دین، كسی كه برای تأمین هزینه زندگی و رفاه خانواده‏اش تلاش می‏كند، مانند جهادگری است كه برای رضای خدا و سركوب دشمنان خدا شمشیر می‏زند!(۴)
سوم، خداوند (كه راستگوتر از آن ذات مقدس نیست)(۵) در قرآن مجید وعده داده كه اگر صاحب مال، آن را در جهت معقول و مشروع و به دست آوردن خشنودی خدا و ادای حقوق واجب و مستحب هزینه كند، خداوند هزینه‏هایی را كه كرده، جبران نموده و جایگزین می‏گرداند. هزینه كردن برای رفاه و آسایش خانواده، پس از ادای حقوق واجب، از بهترین هزینه‏های شرعی و پسندیده است و وعده جایگزینی خداوند آن را در بر می‏گیرد:
«وَ ما أنْفَقْتُم مِنْ شی‏ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ و هو خَیرُ الرَّازقین؛(۶)
آنچه برای كسب رضای خدا هزینه كنید، خداوند آن را جایگزین گرداند و او بهترین روزی‏دهندگان است.»
پروردگار تصریح كرده كه وعده‏اش تخلف نمی‏شود(۷) و ایمان به درستی وعده خدا و یقین بر اجرا و تحقق آن، انسان را از چشم‏تنگی رهانده و گشاده‏دست می‏گرداند(۸) و برای خود، خانواده، اطرافیان و جامعه‏اش پربركت و مفید می‏سازد.
چهارم، دنیا یا به فرد رو كرده یا از او رو گردانده است. اگر به كسی رو كرده باشد، با هزینه كردن، كاستی بر آن وارد نمی‏شود اما اگر از كسی رو گردانده باشد، با خودداری از هزینه كردن نمی‏توان آن را نگه داشت. این بیان امام حسین(ع) است:
«اگر دنیا به تو رو آورد و سفره خود را برای تو پهن كرد، تو هم از آن به دیگران بخشش كن، پیش از اینكه اختیار آن را از دست بدهی، زیرا اگر دنیا به تو رو آورده باشد، با بخشش تمام نمی‏شود و اگر از تو رو گردانده باشد، با چشم‏تنگی و بخل نمی‏توانی آن را نگه داری.»(۹)
بنا به سنت خداوند و قانونی كه قرار داده، گشاده‏دستی باعث دوام و پایداری نعمت شده اما چشم‏تنگی نعمت را از بین می‏برد. رسول خدا(ص) فرمود: «خداوند بندگانی را به نعمت مادی اختصاص می‏دهد تا وقتی كه به گشاده‏دستی از آن برای مردم - اعم از خانواده، اطرافیان و عموم نیازمندان - هزینه می‏كنند، آن را پایدار می‏سازد اما هر گاه از هزینه كردن صحیح آن دست بكشند و راه بهره‏مندی دیگران را از آن ببندند، نعمت‏ها را از آنان به سوی دیگران روانه می‏سازد.»
بنابراین هزینه كردن درست دارایی نه تنها آن را كم نمی‏كند، بلكه مانایی و دوام آن را تضمین می‏نماید، ولی دست كشیدن از هزینه صحیح آن، نداری و خواری را جایگزینش می‏نماید.
● پیامدهای ناگوار چشم‏تنگی‏
بخل و خسیس بودن علاوه بر اینكه حكایتگر شرك و كفر درونی و میوه ناپاك و گندیده بدبینی به خدا،(۱۰) نیز دروغ پنداشتن وعده اوست و بدبختی آخرت را در پی دارد، در دنیا نیز پیامدهای شومی به بار می‏آورد، از جمله:
۱) خواری و خفت؛
دنیادوست با خودداری از هزینه كردن اموالش برای برطرف كردن نیازهای خود، خانواده، اطرافیان و نیازمندان، حرمتش را نزد آنان از دست می‏دهد و به عنوان فردی پست و فرومایه معرفی می‏گردد و در خانواده و اجتماع جایگاهی نخواهد داشت. كسی كه امكان بخشش نداشته باشد، از نگاه دیگران معذور است و هیچ كس او را نكوهش نمی‏كند و خوار نمی‏نماید، ولی كسی كه ثروت دارد اما از هزینه كردن صحیح آن خودداری می‏ورزد، نزد همه به پستی و رذلی محكوم می‏باشد. ثروت و سرمایه‏ای كه می‏تواند عزتمندی، حرمت و شخصیت او را بالا ببرد، مایه ذلت و خواری‏اش می‏گردد. متأسفانه بعضی افراد فقط نقش خزاندار را برای ورثه خود ایفا می‏كنند و اموالی را كه می‏توان با هزینه كردن آنها هم دنیای خود، خانواده و اطرافیان را آباد كرد و هم مقدمات سعادت آخرت را فراهم كرد، نیز صمیمیت و دلبستگی افراد خانواده به هم را با آن استواری بخشید؛ در گنجینه‏ها، پستوها و بانك‏ها دور از دسترس همه حتی خودشان نگه می‏دارند! اینان خود و اطرافیان‏شان در سختی و تنگی زندگی می‏كنند، به طوری كه اهل و عیال‏شان صبح و شام آرزوی مرگ آنها را دارند. پس از مرگ هم در حالی كه مورد كینه و نفرت و نفرین وارث‏ها می‏باشند، خزانه‏های سرشاری را به وارثان سپرده، خود با كیفر و عذاب ناگوار آن در حسابرسی قیامت، دست و پنجه نرم می‏كنند! این رفتارها برخاسته از بی‏عقلی و حماقت بسیار است.۲) آشكار شدن عیب‏ها؛
طبیعی است هر انسانی عیب و ایرادهایی دارد. آن كه دستش به بخشش باز است و خویشاوند و بیگانه از سفره و خوان كَرَمش همیشه یا گهگاه بهره‏مندند، مورد علاقه اطرافیان قرار می‏گیرد. علاقه و محبت آنان سبب می‏شود بر عیب‏ها و زشتكاری‏های احتمالی‏اش سرپوشی بگذارند و مانع رسوایی او گردند؛ ولی آن كه بخیل است و دیگران را از دستگیری و كَرَم خود محروم می‏كند، مورد خشم و كینه و نفرت اعضای خانواده، خویشاوندان و دیگران است. كینه و نفرت آنان سبب می‏شود نه تنها عیب‏ها و زشتكاری‏هایش را نپوشند، بلكه آنها را آشكار ساخته و اسباب رسوایی‏اش را فراهم كنند! امام علی(ع) فرمود:
▪ «بخشش نگهبان آبروهاست.»(۱۱)
▪ «چشم‏تنگی مرد، او را منفور فرزندانش می‏سازد.»(۱۲)
▪ «گشاده‏دستی زشتكاری‏ها را محو كرده و محبت‏ها را جلب می‏كند.»(۱۳)
▪ «گشاده‏دستی، پوششی بر زشتكاری‏ها و عیب‏هاست.»(۱۴)
۳) افتادن به چاله هزینه‏های ناخواسته؛ زندگی هزینه دارد و تأمین هزینه خوراك، پوشاك، آموزش و پرورش، بهداشت و تفریح در حد توان و در وقت نیاز، سلامت زندگی را تضمین كرده، شادابی، نشاط، پایداری و پویایی خانواده و اجتماع را فراهم می‏كند اما كسی كه با داشتن توانایی مالی، از هزینه كردن به موقع و لازم برای موارد برشمرده خودداری می‏ورزد و بُخل پیشه می‏كند، با پیامدهای ناگواری روبه‏رو می‏گردد كه مجبور به هزینه‏های گزاف برای از بین بردن آنها می‏شود.
بسیاری هستند كه برای نشاط و شادابی افراد خانواده حاضر به هزینه كردن نیستند، ولی وقتی با بیماری روحی - روانی اهل و عیال روبه‏رو شدند، چاره‏ای جز هزینه كردن ندارند و مجبور می‏شوند هزینه‏هایی به مراتب بیشتر از آنچه برای تأمین نشاط و شادابی لازم بود، صرف كنند تا فسردگی و روان‏پریشی به وجود آمده را برطرف نمایند. از این بدتر آنجاست كه این افراد مورد قهر و خشم خدا قرار می‏گیرند و پروردگار از آنان رو گردانده، عنایت خود را از ایشان دریغ می‏كند، در نتیجه هوای نفس و شیطان‏های جِنّی و آدمی بر آنان چیره شده، به انواع اعتیادها و گناهان مبتلا می‏گرداند! اینان ثروتی را كه می‏توانستند در راه صحیح و برای رفاه و آسایش خود و خانواده و به دست آوردن رضای خدا مصرف كنند، در راه فساد و گناه و كجروی هزینه می‏نمایند. امام باقر(ع) فرمود:
«هر بنده‏ای از هزینه كردن مال در راههای صحیح و مورد رضای خدا بخل ورزد، به هزینه كردن چند برابر آن در مسیرهای مورد غضب خدا، گرفتار می‏گردد!» شكرانه دارایی‏
گشاده‏دستی، شكر عملی و چشم‏تنگی كتمان نعمت خداست؛ آنچه داریم، از خدا است و او دستور داده و دوست دارد بندگانش نعمت‏هایی را كه به آنان داده، به زبان آرند:
«و أمّا بِنِعْمَهِٔ رَبِّكَ فَحَدِّثْ؛
از نعمت پروردگارت سخن بگو.»(۱۵)
همچنان كه پنهان‏كنندگان و پوشانندگان نعمت‏ها را تهدید كرده و به عذاب نوید می‏دهد:
«یَكْتُمُونَ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَعْتَدْنا لِلْكافِرینَ عَذاباً مُّهیناً؛(۱۶)
آنچه خدا از فضل خویش بدانان بخشیده، می‏پوشانند و پنهان می‏كنند و ما برای كافران عذابی دردناك تهیه دیده‏ایم.»
كسی كه نعمت مادی دارد، باید اثر توانمندی‏اش در خوراك، پوشاك، مسكن و امكانات رفاهی خود و خانواده‏اش آشكار گردد، كه با هزینه كردن دارایی امكان‏پذیر می‏شود.
كسی كه از نعمت و توانمندی اهدایی خداوند هزینه نمی‏كند و رفاه و آسایش را برای خود و خانواده‏اش فراهم نمی‏آورد، نعمت خدا را پنهان كرده، كتمان نعمت، شاخه‏ای از كفر است و عذاب و كیفر شدید آخرت را در پی دارد. خدا، پیامبر و امامان كتمان‏كنندگان نعمت را به شدت نكوهش كرده و آنان را به آشكار كردن نعمت‏ها با هزینه كردن صحیح سفارش كرده‏اند:
راوی گوید: خدمت رسول خدا رسیدم، در حالی كه جامه‏ای كم‏ارزش و پایین‏تر از شأن و توان خود در بر داشتم. پیامبر از من پرسید: آیا مال داری؟ عرض كردم: آری. فرمود: «هر گاه خداوند به تو مال عطا كرده، دوست دارد اثر و نشانه و ارزشمندی آن را در زندگی تو ببیند.»(۱۷)
«ربیع بن‏زیاد» زهد افراطی پیشه كرده و بهره‏مندی از نعمت‏های مادی را بر خود و خانواده‏اش حرام كرده و موجبات اندوه و نابسامانی خود را فراهم نموده بود. وی این عمل را رهبانیت و زهد و وسیله نزدیك شدن به خدا می‏پنداشت. امام علی(ع) به او فرمود:
«آیا از خانواده‏ات حیا نمی‏كنی؟ آیا به فرزندانت رحم نداری؟ آیا گمان می‏كنی خداوند پاكیزه‏ها را بر تو حلال كرده، ولی دوست ندارد از آنها بهره‏مند شوی؟!»(۱۸)
امام صادق(ع) فرمود:
«خداوند زیبایی و تجمّل [در حد معقول و متعادل‏] را دوست دارد و از در هم ریختگی و شلختگی بیزار است و می‏خواهد اثر نعمتی كه به بنده‏اش داده، آشكار باشد. آشكار شدن آن به نظافت لباس، خوشبو كردن خود، گچكاری منزل، جارو كردن فضای باز منزل [و مانند آن ]است.»(۱۹)
● نكته نهایی‏
چشم‏تنگی از همه كس ناپسند و گشاده‏دستی از همه كس پسندیده است، البته باید بین گشاده‏دستی معقول و متعادل و پسندیده، با اسراف و ولخرجی، ریخت و پاش بیهوده و از بین بردن اموال فرق گذاشت؛ اما ناپسندی چشم‏تنگی و پسندیدگی گشاده‏دستیِ مرد (سرپرست خانوار كه عهده‏دارِ تأمین هزینه آنان و تعیین‏كننده میزان هزینه است) پررنگ‏تر می‏باشد، زیرا با چشم‏تنگی‏اش هم خود را خوار و ذلیل می‏كند و هم اعضای خانواده‏اش را به زحمت می‏اندازد، همچنان كه گشاده‏دستی‏اش سبب رشد، پیشرفت و خوشبختی خود و اعضای خانواده‏اش می‏گردد. بر مردان و نان‏آوران خانواده لازم است در مَنِش اقتصادی خود توجه بیشتر داشته باشند تا از در افتادن به وادی چشم‏تنگی در امان باشند. اینان می‏باید با گشاده‏دستی معقول و پسندیده، موجبات خوشبختی، رفاه و آسایش خود و دیگران را در دنیا و رحمت در آخرت را فراهم آورند.

احمد حیدری‏
پی نوشت :
۱) و أنْفِقوا مِمّا جَعَلَكُم مُسْتَخْلَفین فیه؛ و از اموالی كه خدا شما را در آنها جانشین خود قرار داده، انفاق و هزینه كنید.» سوره حدید، آیه ۷.
۲) سوره مؤمنون، آیه ۱۰۰ - ۹۹.
۳) سوره منافقون، آیه ۱۰.
۴) الكادّ لعیاله كالمجاهد فی سبیل‏اللَّه.» ر.ك:
۵) و مَن أَصدَقُ مِنَ اللَّهِ حدیثاً؛ و چه كسی از خداوند در سخن گفتن راستگوتر است؟» سوره نساء، آیه ۸۷.
۶) سوره سبا، آیه ۳۹.
۷) سوره‏های بقره، آیه ۸۰؛ آل‏عمران، آیه ۹؛ رعد، آیه ۳۱؛ حج، آیه ۴۷؛ روم، آیه ۶؛ زمر، آیه ۲۰.
۸) میزان‏الحكمه (چهار جلدی)، ج‏۱، ص‏۲۳۳.
امام علی(ع) فرمود: «مَن أیقنَ بالخلف جادّ بالعطیه؛ هر كس یقین به وعده جایگزینی داشته باشد، به بخشش گشاده‏دست می‏گردد.»
۹) همان، ص‏۴۸۴.
۱۰) همان، ص‏۲۳۲، حدیث ۱۵۸۵.
۱۱) همان، ص‏۴۸۲.
۱۲) همان.
۱۳) همان، ج‏۲، ص‏۱۲۷۷.
۱۴) همان.
۱۵) سوره ضحی، آیه ۱۱.
۱۶) سوره نساء، آیه ۳۷.
۱۷) میزان‏الحكمه، ح‏۴، ص‏۳۳۱۶.
۱۸) همان، ح‏۱، ص‏۳۳۱۷.
۱۹) همان.

منبع : مجله پیام زن