پسماندهای مدرن

انقلاب الكترونیك در صنعت فناوری پیشرفته، سبب شده است كه كامپیوتر، تلفن رومیزی، تلفن همراه، فكس، مانیتور و وسایلی نظیر آنها به بخشی از زندگی انسان تبدیل شده‏اند. ولی باید از نظردور نداشت كه پس از مدتی این وسایل باعث ایجاد كوهی از زباله‏های الكترونیك (E-wastes) می‏شوند.
براساس گزارش موسسه دیده‏بان جهان در سال ۲۰۰۱ به ازای هر مرد، زن و كودك درجهان ۶۰ میلیون ترانزیستور تولید شده است. این ترانزیستورها در انواع محصولات از كامپیوتر و خودرو گرفته تا كارت‏های تبریك موسیقی‏دار، به كار می‏رود. طبق اطلاعاتی كه در ژورنال علوم و فنون زیست محیطی انتشار یافته از برای ساخت یك میكروچیپ دوگرمی به ۱/۶ كیلوگرم سوخت فسیلی، ۷۲ گرم مواد شیمیایی و ۳۲ كیلوگرم آب نیاز است.
تحقیقاتی كه توسط یك گروه محقق در دانشگاه ملل متحد انجام شده بیان می‏دارد كه جرم مواد مصرفی درتولید یك میكروچیپ MBRAM۳۲ حدود ۶۳۰ برابر جرم محصول نهایی است و به دلیل فناوری‏های خاص برای تولید این میكروچیپ، میزان انرژی مصرف شده برای آن نیز ۱۶۰ برابر انرژی موردنیاز برای ساخت دیگر میكروچیپ‏های ساده‏اند به علاوه در ساخت آن ده‏ها ماده شیمیایی بالقوه خطرناك نیز به كار می‏رود. یكی از راه‏حل‏ها برای جلوگیری از تولید این گونه زباله‏ها، استفاده مجدد از این وسایل است. یكی دیگر از راه‏حل‏ها آن است كه مثلا هنگام خرید كامپیوتر جدید وسایل موردنیاز تا حد امكان از قسمت‏های كامپیوتر قدیمی تهیه شود چون وسایلی كه با فناوری بالا و مصرف زیاد انرژی و مواد تهیه می‏شوند را نباید به راحتی دور انداخت. همچنین ذكر این نكته ضروری است كه در نمایشگرهای كامپیوتر تا ۳/۶ كیلوگرم سرب وجود دارد. در بعضی از نمایشگرهای جدید، جیوه نیز یافت شده كه باعث آسیب دستگاه عصبی می‏شود. ضمنا گفته شده است كه كادمیم موجود در باتری بعضی از كامپیوترها خطر ایجاد سرطان را افزایش داده به دستگاه تناسلی آسیب رسانده و در رشد جنین اختلال ایجاد می‏كند.
● راهكارهای موجود
كشورهای توسعه یافته از چند راهكار برای برخورد با این مشكل استفاده می‏كنند. قسمتی از این زائدات راهی مراكز دفن می‏شوند. به عنوان مثال آمارها بیانگر آن است كه درامریكا در سال ۱۹۹۷ بیش از ۲/۹ میلیون تن زباله الكترونیك به مراكز دفن زباله ارسال شده است و این آمار در سال ۲۰۰۴ حدود ۳/۵ میلیون تن كامپیوتر بوده است. راهكار دیگر، صدور این مواد به كشورهای دیگر است. بیان شده است كه ده درصد از این گونه زباله‏های تولیدی در كشورهای امریكا، آلمان، هلند، انگلستان و استرالیا به كشورهای فقیر صادر می‏شود. باید توجه داشت كه بین ۵۰ تا ۸۰ درصد كامپیوترهای مستعمل، نمایشگرهای كامپیوتر و صفحات مدارات الكترونیك امریكا به كشورهای چین، پاكستان و هند فرستاده می‏شود.
گزارش‏های انتشار یافته نشان می‏دهد كه در زمینه بازیافت این وسایل اروپا از امریكا پیشی گرفته است و مسئولیت بازیافت تجهیزات الكترونیك از ابتدا برعهده سازنده تجهیزات، گذاشته شده است و سازندگان موظف شده‏اند تا تولیدات مستعمل را از مصرف‏كنندگان بازپس گیرند. در چنین شرایطی ژاپن دست به وضع قوانین سختگیرانه‏تر زده و تاكنون بازیافت را به وسایل خانگی نیز تعمیم داده است كه بر اساس آن مصرف‏كنندگان باید هزینه بازیافت یخچال، ماشین لباسشویی و دستگاه‏های تهویه مطبوع را به سازندگان بپردازند.
● وضعیت كشورهای در حال توسعه
باید توجه داشت كه این كشورها با این مشكل از دو جنبه درگیرند. اول آن كه باید مشكل محصولات ساخته شده در كشور خود را حل كنند و درمرحله دوم باید راه‏حلی برای تجهیزات مستعمل صادراتی از كشورهای صنعتی بیابند.
طرفداران محیط‌ زیست معتقدند كه كشورهای صنعتی با صدور این محصولات علاوه بر محیطزیست بر ساكنان كشورهای در حال توسعه نیز صدمه وارد می‏كنند. چون افرادی كه مشغول بازیافت و پیاده‏سازی تجهیزات الكترونیك هستند در معرض انواع خطرها قرار خواهند گرفت.
درواقع كشورهای صنعتی با این كار هزینه‏های بعدی خود را به كشورهای در حال توسعه تحمیل می‏كنند. هرچند این مشكل برای این كشورها هنوز به صورت حاد درنیامده است ولی نگرانی متخصصان محیطزیست از آن جهت است كه سرعت رشد صنایع الكترونیك بسیار شدید بوده و تجهیزات الكترونیكی كه در گذشته بعد از چهار تا پنج سال، كهنه به حساب می‏آمدند، امروزه حداكثر دو سال جدیدترند و بعد از آن به صورت از رده خارج خواهند بود. یكی از مشكلات كشورهای درحال توسعه این است كه آمار دقیق و مشخصی از حجم این مواد، قابل دسترس نیست. اخیرا اطلاعاتی در مورد كشور هند به دست آمده كه نشان می‏دهد در حال حاضر ۱/۴ میلیون تن كامپیوتر خارج از رده در هند وجود دارد و تولیدكنندگان سالانه ۱۰۵۰ تن زباله الكترونیكی به آن اضافه می‏كنند.
كشور ما نیز گونه دیگری از این موضوع را تجربه كرده است و طی چند سال گذشته شاهد ورود انواع تلفن‏های رومیزی اروپایی به صورت نو، دست دوم و مستعمل به بازار بوده است. شاید این موضوع با استقبال نیز مواجه شده باشد ولی علاوه بر آسیب به كارخانه‏های سازنده داخلی از تبعات زیست محیطی آن نیز نباید غافل بود.
گروهی از كارشناسان معتقدند كه كشورهای توسعه یافته باید كارخانه‏ها و تاسیسات بازیافت زباله‏های الكترونیك را نیز در اختیار كشورهای مقصد قرار دهند تا آنها بتوانند به صورت ایمن و بهداشتی، عملیات بازیافت را انجام داده و از صدمات احتمالی جلوگیری كنند.
همچنین باید به منشا این مشكلات توجه داشت. برای مثال تا چند سال پیش تقریبا همه كاربران از مانیتورهای ۱۴ اینچی برای كامپیوترهای خود استفاده می‏كردند ولی طی چند سال گذشته مانیتورها ۱۵، ۱۷ و ۲۱ اینچ وارد بازار شده و دیگر جایی برای مانیتورهای قدیمی وجود ندارد. همچنین با ورود چاپگرهای لیزری، چاپگرهای قدیمی به كناری گذاشته شده‏اند. شاید بتوان دیسك‏های CD و DVD را نیز یكی از مشكلات موجود به شمار آورد.
امروزه درجهان به دنبال یافتن فناوری‏های خودكار برای جداسازی قطعات این تجهیزات پس از منقضی شدن عمر مفید آنها هستند كه این موضوع به شدت متاثر از مواد تشكیل‏دهنده اجزاست. با كمی دقت می‏توان دریافت كه آهن و پلاستیك، قسمت اعظمی از مواد موجود در این تجهیزات را تشكیل می‏دهند كه كاربردهای متنوعی را می‏توان برای آنها در نظر گرفت. در مورد پلاستیك یكی از راه‏حل‏ها كه قابلیت جذب حجم زیادی از آن را نیز دارد، استفاده از پلاستیك به جای زغال‏سنگ در كوره بلند ذوب‏آهن است كه در بسیاری از كشورها آزمایش شده است.● تلفن همراه؛ مدرنیته یا معضل
انتظار می‏رود كه در سال ۲۰۰۵ میلادی ۱۳۰ میلیون تلفن همراه دور ریخته شود كه با احتساب باتری و شارژكننده، وزن این مواد زائد بالغ بر ۶۵ هزار تن خواهد بود. آمارها نشان می‏دهد این نكته قابل ذكر است كه هرچند وزن تلفن‏های همراه كم است ولی تعداد آنها برخلاف دیگر تجهیزات الكترونیكی بسیار است. در این مورد نباید از نظر دور داشت كه دیگر تجهیزات الكترونیكی را می‏توان چندنفره مورد استفاده قرار داد ولی تلفن‏های همراه تقریبا به صورت یك كالای شخصی درآمده است.
● پسماندهای اتمی
برخی از مواد رادیواكتیو تا هزاران سال می‏توانند پرتودهی داشته باشند، اما نیمه عمر اكثر مواد رادیواكتیو مورد مصرف در پزشكی در حدود چند ساعت تا چند روز است. پس از گذشت ۱۰ نیمه عمر، پرتوزایی ماده رادیواكتیو بسیار كاهش یافته و به ۱۰۰۰ را رادیواكتیویته خود می‏رسد. مواد رادیواكتیو به صورت گسترده در مراكز درمانی و تشخیصی به كار گرفته می‏شوند. فرآیند امحای این زباله‏ها نسبت به دیگر پسماندها به دلیل تشعشعات مواد رادیواكتیو متفاوت است. بنابراین پس از گذشت ۱۰ نیمه عمر، این مواد تبدیل به مواد زائد معمولی می‏شوند و می‏تواند آنها را به روش‏های معمولی دفع كرد. زباله‏های رادیواكتیو نیز مانند دیگر زباله‏ها در كیسه‏های مخصوصی كدبندی شده، نگهداری می‏شوند. این زباله‏های فاسد شده و غیرعفونی را می‏توان در كیسه‏های پلاستیكی سیاه قرار داد و دفن كرد. طبق دستورالعمل بخش حفاظت در برابر اشعه سازمان انرژی اتمی اگر اكتیویته چشمه یا مواد رادیواكتیو مركزی كمتر از حد معینی باشد پسماند آنها از نگهداری انرژی اتمی معاف است، اما اگر میزان رادیواكتیو از این مقدار بالاتر باشد پسماند آنها باید طبق ضوابط انرژی اتمی دفع شود.
این پسماندها به صورت متناوب توسط سازمان انرژی اتمی جمع‏آوری می‏شوند. پس از آن عمل جداسازی پسماندها انجام می‏شد و مواد پلاستیكی، شیشه، فلزات و كاغذ تفكیك می‏شود. پس از آن دستمال، كاغذ و پلاستیك به نسبت مشخص در زباله‏سوز سوزانده شده و خاكستر آن كه حجم بسیار كمی دارد، در شبكه‏های ویژه‏ای تثبیت می‏شود این شبكه‏ها در انبارهای مخصوص نگهداری می‏شود تا تشعشعات رادیواكتیو به حد مجاز برسد.

سیده سمیرا طاهری

منبع : مجله گسترش صنعت