پرورش نشاء جعبه‌ای برنج

● پرورش نشاء جعبه‌ای و مدیریت خزانه
اکوسیستم‌های طبیعی و فرآیندهای آن در بعضی از موارد به دلخواه انسان و نیازهای او به پیش نمی‌روند و در بسیاری از مواقع کند و بطئی می‌باشند. یکی از راه‌های مناسب‌سازی و تحت کنترل در آوردن این فرآیندها استفاده از مکانیزاسیون می‌باشد. مکانیزاسیوم بر نیروهای طبیعی غلبه کرده و قدرت انسان را در کنترل طبیعت و تغییر آن به نفع خود افزایش می‌بخشد و این چنین است که مکانیزاسیون افزایش تولید و بهره‌وری را به دنبال خواهد داشت. در دو دهه اخیر تلاش‌های زیادی در ایران جهت بکارگیری ماشین‌آلات در کشت برنج صورت گرفته است اما یکی از علت‌های اصلی عدم استمرار و ادامه استفاده از ماشین‌های کشت برنج، مشکل تهیه نشاء و پرورش آن بوده است. به طوری که وجه تمایز اصلی کشت مکانیزه و سنتی برنج در پرورش نشاء، نشاء‌کاری و برداشت می‌باشد که در سیستم مکانیزه ماشین جایگزین نیروی انسانی در این مراحل شده است. هدف کشت مکانیزه برنج کاهش صعوبت کای، نشاءکاری منظم و هندسی به نحوی که تراکم مطلوب بوته در واحد سطح تأمین شود، افزایش عملکرد و رسیدن به مدیریت کلان می‌باشد. در متن حاضر روش تهیه و پرورش نشاء جعبه‌ای خدمت خوانندگان محترم ارائه می‌شود امید است مورد استفاده شما عزیزان قرار گیرد. عملیات پرورش نشاء جعبه‌ای از مراحل مختلفی تشکیل شده است که به شرح زیر می‌باشد:‌
● تهیه خاک بستر بذر
▪ خاک مناسب برای پرورش نشاء جعبه‌ای
مهمترین خصوصیات خاک خوب برای جعبه نشاء، اسیدیته (PH) مناسب، بافت متوسط با مواد آلی کافی و قابلیت نگهداری آب می‌باشد. خاک لوم رسی (خاک رس مخلوط با لوم و مواد گیاهی) مناسب‌ترین خاک برای این منظور است. خاک رسی (سنگین و چسبنده) و خاک شنی (سبک) مناسب این کار نیستند. بهترین نوع خاک بدین منظور، خاک شالیزاری، خاک جنگل، خاک باغ و خاکی است که قبلاً برای کشت مورد استفاده قرار گرفته و حاوی مقداری مواد آلی است. به منظور استفاده از خاک شالیزاری بعد از برداشت محصول برنج، با انجام شخم پائیزه خاک سطحی را در معرض هوا قرار داده و پس از جمع‌آوری برای بستر بذر استفاده می‌نمائیم. البته در سال‌های اخیر کشاورزان گل شالیزاری را بعد از عملیات گل آب به طور مستقیم در جعبه نشاء استفاده می‌کنند که این روش دارای مزایا و معایبی به شرح زیر می‌باشد:
▪ مزایا:
تنظیم بودن اسیدیته، کم بودن عامل بیماری‌زا، حاصلخیزی و مواد آلی کافی.
▪ معایب:
لزوم استفاده از روزنامه در کف جعبه به منظور جلوگیری از نشت و خروج گل‌آب از سوراخ‌های جعبه، ریختن گل‌آب در جعبه و تسطیح آن با دست، وجود بذر و علف‌های هرز، سنگین شدن جعبه نشاء و عدم امکان استفاده از ماشین بذرپاش که استفاده از این روش را در سطوح وسیع کشت مشکل‌ساز نموده است. تهیه خزانه مناسب به تولید نشاء‌های مطلوب می‌انجامد. آماده‌سازی خاک بستر کشت باید در پائیز تمام شده باشد. در چنین مواردی، باید ۱۰ تا ۲۰ درصد بیشتر از حد مورد نیاز، اقدام به تهیه خاک نمائیم.
▪ مقدار خاک مورد نیاز
مقدار خاکی که برای یک جعبه لازم است حدود ۵ کیلوگرم است. عمق بستر خاک در جعبه نشاء باید ۲ سانتیمتر باشد و ضخامت خاکی که برای پوشاندن بذر مورد استفاده قرار می‌گیرد باید ۵/۰ سانتیمتر باشد. جهت تولید نشاء برای سطحی معادل ۱۰۰۰ مترمربع از زمین اصلی، نشاء‌های جوان به ۱۰۰ کیلو خاک و نشاء‌های نیمه‌بالغ به ۱۵۰ کیلو خاک نیاز می‌باشد.
▪ تمیز کردن و خشک کردن خاک
جمع‌آوری خاک ۲ تا ۳ ماه قبل از بذرپاشی باید انجام شود. بعد از جمع‌آوری، خاک باید به خوبی خشک شود البته قبل از خشک شدن کامل، کلوخ‌های خاک باید شکسته شده و خرد شود که در زمان شروع بذرپاشی اقدام به خرد کردن خاک توسط دستگاه کراشر (خاک خردکن) و جداسازی سنگ و بقایای گیاهی و علف‌های هرز سال قبل توسط صفحات مشبک (الک) می‌نمائیم. وجود سنگ یکی از عوامل اصلی در شکستن انگشتی‌های ماشین نشاء کار در حین نشاء‌کاری می‌باشد.
▪ تنظیم PH (اسیدیته) خاک بستر بذر
به طور کلی باید گفت زمانی بستر کشت برای تولید نشاء‌های قوی مناسب است که اسیدیته آن بین ۵/۴ تا ۵/۵ باشد. اگر قرار باشد از خاک‌هائی با اسیدیته ۵/۶ تا ۷ برای بستر کشت استفاده نمود، نیاز به خنثی‌سازی و تعدیل اسیدیته در سطوح مناسب می‌باشد. در اصل، عملیات تعدیل اسیدیته باید دو تا سه ماه قبل از زمان بذرپاشی انجام گیرد. پیش از هر چیز دیگر، نمونه خاک‌ها باید جمع‌آوری و آزمایش شوند. به منظور خنثی‌سازی اسیدیته، از گل گوگرد و یا پودر سولفور، به روش زیر استفاده می‌گردد:
خاک بستر بذر باید یک ماه قبل به طور کامل با گل گوگرد مخلوط شود. در این مورد، رطوبت خاک باید در حد ۸۰ درصد باشد. به منظور کاهش یک واحد اسیدیته خاک می‌توان ۱۰۰ کیلوگرم خاک بستر را با ۱۰۰ گرم گل گوگرد مخلوط کرد. در ابتدا، ۱۰ لیتر از کل خاک تهیه شده را با گل گوگرد مخلوط کرده، سپس مخلوط موردنظر را با باقیمانده خاک مخلوط می‌نمائیم که در این شرایط ترکیب یکنواختی بوجود می‌آید. میزان پودر سولفور لازم به ازاء هر ۱۱۰ تا ۱۲۰ کیلوگرم خاک، حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ گرم می‌باشد. لازم به ذکر است چنانچه کشاورزان عزیز از خاک شالیزاری بعد از شخم پائیزه در تهیه خاک بستر جعبه نشاء استفاده نمایند، مشکل تنظیم اسیدیته وجود نداشته و نیاز به کاربرد مواد فوق نمی‌باشد.
● استفاده از کود در جعبه پرورش نشاء
مقدار استاندارد کود در جعبه برای سه عنصر K , P , N به میزان ۲ گرم برای هر عنصر در نظر گرفته می‌شود که با استفاده از دستگاه میکسر (مخلوط‌کن) خاک با کود به خوبی مخلوط می‌شود. چنانچه خاک بستر بذر از خاک‌های کوهستانی بوده و از نظر مواد غذائی فقیر باشد، تقریباً ۴ گرم از هر عنصر خالص کودی مصرف می‌شود. کودهای مصرفی ممکن است شامل سولفات آمونیوم، سوپر فسفات تریپل، سولفات پتاسیم و غیره باشد. چنانچه از کود اوره، فسفات آمونیوم و سولفات پتاسیم استفاده شود با توجه به درصد عناصر موجود در آنها به ترتیب مقدار ۵/۳ گرم اوره، ۴/۴ گرم فسفات آمونیوم و ۴ گرم سولفات پتاسیم برای هر جعبه استفاده می‌شود. مصرف بیش از اندازه کودها ممکن است باعث ضعیف شدن گیاهچه‌ها به همراه افتادگی برگ‌ها بعد از مرحله ۵/۲ برگی شود. خاک بستر کشت باید کاملاً با کودها مخلوط شده و از خشک شدن آن نیز جلوگیری شود. بنابراین، رطوبت چنین خاک‌هائی باید در حدود ۸۰ درصد نگهداری شود به طوری که به آرامی با دست شکل گیرد. برای نشاء‌های جوان، چون مرحله رشدشان کوتاه است، کاربرد کودهای پایه به تنهائی کافی می‌باشد. چنانچه نشاء‌ها علائم توقف رشد و کمرنگ شدن برگ‌ها را نشان دهند، کودهای اضافی باید در مرحله ۵/۲ برگی‌شان بکار روند.
به منظور ریشه‌دهی بهتر نشاء‌ها گاهاً ۲ تا ۳ روز قبل از نشاء‌کاری به ازاء هر ۱۰۰ جعبه مقدار ۵۰۰ گرم کود سولفات آمونیوم به عنوان استارتر بکار گرفته می‌شود.
● لزوم حذف ریشک‌ها و زوائد شلتوک (گلوم‌های ناقص)
چنانچه بذرهای برنج دارای ریشک یا گلوم‌های ناقص باشند، حتی بذرهای مرغوب هم ممکن است هنگام سبک و سنگین کردن با محلول آب و نمک به سطح آب آیند و در نتیجه عملیات بذرپاشی به طور یکنواخت انجام نمی‌گیرد. در این مورد ریشک‌ها را می‌توان بوسیله مالش دادن بذور در یک کیسه و سپس غربال کردن آنها حذف نمود. البته در سیستم مکانیزه از دستگاهی به نام ماشین ریشک‌زن بدین منظور استفاده می‌شود. عملیات انتخاب بذور مورد نیاز برای کشت با روش سبک و سنگین کردن بذور در محلول آب و نمک و حذف دانه‌های پوک، نیمه پر و نارس برنج انجام می‌شود.
● تهیه بذر مرغوب در برنج
بذر مناسب، نشاء‌های قوی و خاک حاصلخیز از عوامل اساسی افزایش عملکرد در کشت برنج می‌باشند. بهترین راه برای تهیه بذر مناسب کشت،‌ انتخاب مزرعه‌ای عاری از آفات و بیماری‌ها می‌باشد که بدین منظور پنجه‌هائی با دانه‌ها و خوشه‌های یک‌شکل را می‌توان با دست برداشت نمود.
مرحله بعدی خرمنکوبی خوشه‌ها می‌باشد. به طوری که سرعت چرخش خرمنکوب خیلی کم باشد. چون سرعت زیاد چرخش ممکن است به دانه‌ها آسیب برساند و جنین دانه‌ خسارت ببیند که در آن صورت جوانه‌زنی بذر به خوبی انجام نمی‌گیرد. بذر خرمنکوبی‌شده باید به طور مناسبی حفظ و نگهداری شود، به طوری که زیاد خشک نشود و رطوبت آن در حد ۱۴ تا ۱۵% باشد. میزان بذری که تهیه می‌کنیم به اندازه ۳ کیلوگرم برای هر ۱۰۰۰ مترمربع در شرایط مطلوب می‌باشد (در کشور ما این مقدار به ۴ تا ۶ کیلوگرم افزایش می‌یابد*. عمل بذرگیری که به صورت فوق انجام می‌شود باید هر دو سال یکبار تکرار شود و بیش از دو سال از یک بذر استفاده نگردد.
● انتخاب بذر با استفاده از وزن مخصوص
با سبک و سنگین کردن بذور، بذرهای سالم و پر با توجه به وزنشان از دانه‌های پوک و نیمه پر جدا شده و در ته ظرف می‌نشینند. برای انتخاب بذر می‌توان از محلول‌های آب و نمک، سولفات آمونیوم، خاکستر چوب، خاک رس و غیره استفاده نمود. انتخاب بذر با محلول آب و نمک از متداول‌ترین روش‌هاست. روش تهیه محلول برای انتخاب بذر با استفاده از قانون وزن مخصوص اجسام انجام می‌گیرد، در مورد استفاده از نمک باید گفت که ۴ کیلوگرم نمک را در ۲۰ لیتر آب خالص حل می‌کنیم. در مورد سولفات آمونیوم، حدود ۵/۴ کیلوگرم مورد نیاز می‌باشد و در مورد روش خاکستر چوب از ۱۲ تا ۱۴ لیتر خاکستر چوب استفاده می‌شود. در مورد محلول رس، از آنجائی که تفاوت‌های کیفی بین انواع رس‌ها وجود دارد، محلول باید طوری تهیه شود که بتواند یک تخم‌مرغ تازه را به سطح محلول آورده به طوری که پشت تخم‌مرغ به اندازه سر نوشابه از محلول خارج گردد. هر بار باید از ۱۰ لیتر محلول برای قرار دادن بذرها استفاده نمود. اگر چه محلول مورد نظر ممکن است چندین بار استفاده شود، ولی وزن مخصوص آن در هر نوبت باید بوسیله تحم‌مرغ تأیید گردد و سپس از آب و نمک استفاده گردد.
با توجه به ‌آزمایشات انجام‌شده توسط نویسندگان در مورد ارقام محلی مانند طارم از آب خالص نیز می‌توان بدین منظور استفاده نمود و برای ارقام پرمحصول و دانه گرد از محلول آب و نمک به روش فوق استفاده می‌شود.
● ضدعفونی کردن بذور
بذرهای برنج مورد حمله بیماری‌های زیادی از جمله باکتری‌های مختلف، بلاست برنج، پوسیدگی طوقه (جیبرلا) و غیره قرار می‌گیرند. ضدعفونی بذرها می‌تواند از خسارت دیدن بذرها در اثر بیماری‌ها جلوگیری کند. ضدعفونی بذر با توجه به میزان غلظت سم و مدت زمان انجام کار بر حسب درجه حرارت آب انجام می‌شود. در مورد بنومیل اگر درجه حرارت آب ۱۵ درجه سانتیگراد یا بیشتر باشد، باید به مدت ۱۷ تا ۱۸ ساعت از محلول ۳ در هزار این سم استفاده شود. چنانچه درجه حرارت آب ۱۰ درجه سانتیگراد یا بیشتر باشد، به مدت ۲۴ ساعت باید از محلول ۳ در هزار استفاده شود. درجه حرارت‌های بالاتر آب اثرات ضدعفونی‌کننده بیشتری دارد. بنابراین نه تنها باید از غلظت پائین‌تر سم استفاده کرد بلکه باید بذر را مدت زمان کوتاهتری با قارچ‌کش تیمار نمود. بعد از انتخاب بذور سالم توسط محلول نمک، بذرها باید کاملاً با آب شسته شوند، سپس در محلول بنومیل ۳ در ۱۰۰۰ به مدت ۱۷ تا ۱۸ ساعت یا محلول Hmoai (تیوفانات متیل تیرام ۸۰ درصد) با غلظت ۲ در ۱۰۰۰ به مدت ۲۴ ساعت قرار می‌دهیم. بعد از ضدعفونی، بذور موردنظر را به مدت یک یا دو روز باقی گذارده، سپس به آرامی آنها را در آب خیسانده تا جوانه بزنند. شستشوی بذور بلافاصله بعد از ضدعفونی،‌ ممکن است باعث کاهش اثرات سم شود.
سموم قارچ‌کش جدیدی که برای ضدعفونی بذر برنج به کشور وارد گردید عبارتند از تریفمین و سلست که به نسبت ۲ در هزار کاربرد دارد.
● خیساندن بذر برنج
بذرهای نارس و نامناسب برنج هنگام خیساندن به طور غیریکنواخت جوانه می‌زنند و غالباً گیاهچه‌های ضعیفی با قدرت زنده ماندن پائین را تولید می‌کنند. در مرحله جذب آب، محتوی نشاسته‌ بذرها به تدریج به قند تبدیل شده و جوانه بذر ظاهر می‌شود. سرعت شکستن پوسته بذر توسط جوانه برنج به درجه حرارت آب بستگی دارد. مجموع درجه حرارت مورد نیاز برای جوانه‌زنی بذر برنج ۱۰۰ درجه سانتیگراد می‌باشد. به طوری که اگر درجه حرارت آب ۱۰ درجه سانتیگراد باشد، بذر برنج برای جوانه‌زنی به ۱۰ روز زمان نیاز دارد. چنانچه از آب جاری و یا آب رودخانه در این مورد استفاده شود باید توجه کرد که درجه حرارت آب تا ساعت ۹ صبح ممکن است مناسب نباشد. بهترین شرایط جوانه‌دار کردن بذور در مدت ۵ تا ۶ روز می‌باشد. مقدار آب مصرفی به منظور خیساندن بذور باید دو برابر میزان بذر باشد. استفاده از یک ظرف بزرگ در این مورد مطلوب می‌باشد. به منظور خروج مناسب جوانه از پوسته بذر، علاوه بر آب، اکسیژن نیز مورد نیاز می‌باشد.
بنابراین، با تعویض آب در هر روز یکبار عمل اکسیژن ‌رسانی به خوبی انجام می‌گیرد. ضمناً از یکنواختی درجه حرارت آب نیز باید اطمینان حاصل کنیم. در روش مکانیزه از حوضچه جوانه‌زنی بذر استفاده می‌شود که دارای هیتر، ترموستات تنظیم دما و سیستم آبپاش بوده که به طور همزمان حرارت و اکسیژن مورد نیاز بذور را برای جوانه‌زنی تأمین می‌کند.
● تسریع در جوانه‌زنی
اقدامات کافی جهت تسریع در جوانه‌زنی قبل از بذرپاشی،‌ باعث یکنواختی در جوانه‌زنی بذور می‌شود، که این مسئله خود شروع خوبی برای رشد گیاه برنج می‌باشد. چنانچه این عمل در درجه حرارت‌های پائین انجام شود، حتی ۵ تا ۶ روز خیساندن بذر نیز باعث تسریع در جوانه‌زنی نمی‌شود. از طرفی خیساندن به مدت طولانی ممکن است قدرت زنده ماندن بذرهای برنج را کاهش دهد. در این مورد استفاده از یک اتاق شستشو یا حوضچه جوانه‌زنی به منظور جوانه‌زنی یکنواخت بذور می‌تواند مفید باشد به طوری که بعد از قرار دادن کیسه‌های محتوی بذر در درون دستگاه، با تنظیم درجه حرارت دستگاه (در روز اول ۱۰ درجه، روز دوم تا پنجم ۱۵ درجه و روز ششم ۳۰ درجه سانتیگراد = ۱۰۰ درجه)، جوانه‌زنی بذور به طور یکنواخت انجام می‌شود. این عمل می‌تواند تاریخ بذرپاشی را جلو بیندازد بدون اینکه از قوه نامیه بذرهای برنج بکاهد. در روش دیگری کیسه‌های محتوی بذر تحت دمای ۲۵ درجه به مدت ۴ الی ۵ روز در داخل حوضچه جوانه‌زنی که دارای ترموستات تنظیم دما می‌باشد، قرار می‌گیرند و جوانه می‌زنند. درجه حرارت اپتیمم برای تسریع جوانه‌زنی ۳۲ درجه سانتیگراد است، زمان لازم حدود ۲۰ تا ۴۰ ساعت است. وقتی بذور برنج در حرارت ۳۲ درجه سانتیگراد انکباتور (دستگاه گرم‌کننده) قرار داده شوند، حدود ۲۱ ساعت طول می‌کشد تا بیش از ۹۰% بذرها رویش یابند. چنانچه حوضچه جوانه‌زنی در دسترس نباشد مراحل عملیات تسریع در جوانه‌زنی به شرح زیر می‌باشد:
کیسه‌های حاوی بذر را از آب خارج کرده تا اینکه آب اضافی از آن خارج گردد. سپس بذرها را در تشت محتوی آب داغ با درجه حرارت ۴۰ درجه سانتیگراد به مدت ۱۰ ساعت قرار می‌دهیم پس از پایان این مدت، بذرها جوانه‌های کوچکی به طول ۱ میلی‌متر به شکل سینه کبوتر تولید می‌کنند. اما اگر طویل‌تر از این شود احتمال دارد که در حین بذرپاشی شکسته شود. البته مردم ژاپن درجه حرارت ۴۲ درجه سانتیگراد را مدنظر می‌گیرند که ممکن است کاربرد چنین آب داغی بلافاصله بعد از خیساندن مطلوب‌تر باشد. درجه حرارت فوق ممکن است تا ۲ درجه سانتی‌گراد هم کاهش یابد، به همین خاطر باید کوشش کرد تا اینکه درجه حرارت ۴۰ درجه در این مدت حفظ شود که با استفاد از دماسنج می‌توان درجه حرارت آب را کنترل نمود.
در روش دیگری کیسه‌های محتوی بذر برنج در حفره‌ای که به همین منظور در خاک ایجاد شده قرار می‌گیرد و روی آنها را به طور کامل با کاه برنج می‌پوشانند. بذرهای برنج در این روش از گرمای ایجادشده در اثر تخمیر کاه استفاده نموده و جوانه می‌زنند.● عملیات بذرپاشی
▪ کاهش رطوبت بذور
بعد از اینکه بذور از حوضچه جوانه‌زنی خارج شدند دارای درصد رطوبت بالائی هستند و در هنگام بذرپاشی با ماشین بذرپاش یا توسط دست ایجاد چسبندگی می‌نمایند. به همین دلیل رطوبت بذور قبل از بذرپاشی باید کاهش یابد که بدین منظور از دستگاه سانتریفوژ استفاده می‌شود. به طوری که کیسه‌های محتوی بذر را به مدت ۳ تا ۵ دقیقه در داخل سانتریفوژ قرار می‌دهیم و رطوبت بذور به این ترتیب کاهش می‌یابد. در روش سنتی، بذور جوانه‌دار شده دارای رطوبت کمی بوده و نیازی به عملیات کاهش رطوبت بذور نمی‌باشد.
▪ جعبه نشاء
جعبه‌هائی که در کشور ژاپن ساخته می‌شوند در اندازه‌های کوچک هستند، نشاء‌های رشدیافته در این جعبه‌ها توسط هر نوع ماشین نشاء‌کاری بدون توجه به اینکه ساخت کدام کارخانه است قابل استفاده می‌باشد. جعبه نشاء دارای ابعاد ۵۸ سانتیمتر طول، ۲۸ سانتیمتر عرض و ۳ سانتیمتر عمق می‌باشد و جنس آنها پلاستیکی می‌باشد.
▪ پر کردن جعبه‌های نشاء با خاک
در کشور ژاپن برای این کار ابتدا یک روزنامه (در صورت بزرگ بودن سوراخ جعبه‌های نشاء) در کف جعبه قرار داده تا ریشه‌ها بتوانند شکل حصیری (Mat) به خود بگیرند. خاک خزانه باید توسط تسطیح‌کننده تا عمق ۲ سانتیمتر مسطح شود. البته در روش مکانیزه توسط ماشین بذرپاش از روزنامه استفاده نمی‌شود و تنظیم عمق خاک بستر بذر (۲ سانتیمتر) توسط تسطیح‌کننده قابل تنظیم انجام می‌شود.
▪ آبیاری جعبه‌ها
بعد از ریختن خاک بستر بذر، جعبه‌ها توسط پمپ آبپاشی می‌شوند که بر روی ماشین بذرپاش تعبیه شده و دارای نازل‌هائی با فشار قابل تنظیم برای آبپاشی است.
▪ میزان بذر
میزان بذر مورد نیاز برای هر جعبه بستگی به نوع واریته و وزن هزار دانه آن دارد. در ژاپن میزان بذر مورد نیاز برای هر جعبه ۳۶/۰ لیتر می‌باشد. برای ۱۰۰ متر مربع تعداد ۲۲ تا ۲۳ جعبه و ۲۱/۷ لیتر بذر خشک برنج مورد نیاز خواهد بود. در کشور ما ایران به منظور بذرپاشی واریته‌های محلی و پرمحصول مقدار ۱۸۰ تا ۲۰۰ گرم بذر سالم و جوانه‌دار در هر جعبه نشاء توصیه می‌شود. بذرپاشی با تنظیم رطوبت بستر بذر آغاز می‌شود. بذرپاشی زمانی باید انجام گیرد که رطوبت خاک بستر بذر به سطح ۸۰ تا ۸۵ درصد برسد. همه بذور نباید به طور یکجا مصرف شوند و ۱۰ درصد از بذور باید به منظور بذرپاشی تکمیلی در جاهائی که غیریکنواخت (تنک) بذرپاشی شده است، استفاده شوند. سطح بستر بذر به منظور یکنواختی در بذرپاشی و ایجاد پوشش یکنواخت خاک باید صاف و هموار باشد. ضخامت خاک پوششی بذر باید دو برابر قطر بذر برنج باشد. در بذرپاشی چنانچه ۱۰ تا ۲۰ جعبه پهلوی هم قرار گیرند بذرپاشی راندمان بیشتری خواهد داشت. بعد از آبیاری کامل اقدام به پوشاندن سطح بذور توسط خاک می‌نمائیم. اگر این عملیات در صبح انجام شود می‌توان در بعدازظهر جعبه‌ها را در داخل اتاق جوانه‌زنی قرار داد. در سیستم مکانیزه ماشین بذرپاش دارای مخزن بذر با میزان پاشش قابل تنظیم بدین منظور می‌باشد که قبل از بذرپاشی اقدام به کالیبراسیون آن می‌نمائیم تا میزان بذر دلخواه در هر جعبه تأمین شود.
● لزوم استفاده از خاک پوششی
پوشش دادن یکنواخت بستر بذر یکی از عوامل مهم در خروج یکنواخت جوانه‌ها از خاک می‌باشد. البته خاکی که به عنوان پوشش مورد استفاده قرار می‌گیرد ممکن است همان خاک موجود در جعبه باشد، ولی باید کاملاً عاری از هرگونه عناصر کودی باشد. میزان خاکی را که به عنوان پوشش برای هر جعبه در نظر می‌گیریم حدود ۴۴۰ تا ۴۵۰ گرم می‌باشد. البته خاک پوششی قبل از استفاده باید توسط یک مش با سوراخ‌هائی به قطر ۳/۱ تا ۷/۱ میلی‌متر غربال شود، سپس مورد استفاده قرار گیرد. از طرف دیگر، کلوخه‌های بزرگ خاک باید خرد شوند. اسیدیته خاک در صورت بالا بودن باید تنها با استفاده از گل گوگرد و بدون استفاده از کودهای شیمیائی تنظیم شود. پوشش دادن بذر توسط خاک چنانچه با دست انجام گیرد، سریع‌تر و مؤثرتر خواهد بود. بذور کاشته شده بعد از آبیاری کامل باید توسط خاک پوشش داده شوند. چنانچه خاک پوششی هم‌ارتفاع جعبه نشاء شده و با سطح آن مماس شود، ممکن است که آب به بیرون از جعبه نشت کند و از طرف دیگر حجم بالای خاک باعث کمبود اکسیژن در جوانه‌زنی بذور می‌شود. به منظور تسریع و یکنواختی در جوانه‌زنی و جلو انداختن ریشه‌دهی، تأمین اکسیژن شاید مهم‌تر از هر چیز دیگری باشد. نکته مورد توجه اینکه خاک پوششی بذر باعث نفوذپذیری یکنواخت خاک جعبه می‌شود. در سیستم مکانیزه مخزن حاوی خاک پوششی و تسطیح‌کننده نهائی جعبه نشاء، آخرین بخش ماشین بذرپاش را تشکیل می‌دهد.
● مدیریت رویاندن بذر در اتاقک رشد
بعد از بذرپاشی، جعبه‌ها باید فوراً در داخل جعبه کشودار پرورش بذر یا تاریکخانه قرار گیرند، که در تاریکخانه درجه حرارت به طور اتوماتیک در ۳۲ درجه سانتیگراد می‌شود که این عمل توسط ترموستاتی که از قبل نصب و راه‌اندازی شده انجام می‌گیرد. رطوبت مورد نیاز نیز توسط تشت محتوی آب داغ که توسط هیتر گرم شده و در قسمت پائین تاریکخانه قرار دارد، به صورت بخار تأمین می‌شود. بعد از دو روز، جوانه‌زنی به طور همزمان انجام می‌شود. در این شرایط همه جوانه‌ها به شکل گیاهچه‌های ایده‌آل از خاک خارج می‌شوند، که طول کولئوپتیل آنها حدود ۲/۱ سانتیمتر می‌باشد. بنابراین، در این لحظه می‌توان به مرحله بعدی که شروع سبز کردن می‌باشد، وارد شد.
● رویاندن بذر به روش ساده
چنانچه اتاقک رشد در اختیار نباشد، عمل جوانه‌زنی باید با استفاده از یک روش ساده و به سرعت انجام گیرد. جعبه‌های حاوی بذر باید در کنار هم بر روی زمین در هوای آزاد و آفتابی قرار گیرند و روی آنها با پلاستیک پوشانده شود (ایجاد گرمخانه). سپس درجه حرارت خاک بستر بذر باید به ۳۰ درجه سانتیگراد برسد که این عمل از طریق قرار دادن جعبه‌ها در معرض آفتاب به مدت ۲ ساعت انجام می‌گیرد. از طرف دیگر پوشش پلاستیک از خشک‌شدن ‌آنها نیز جلوگیری می‌کند. جعبه‌های گرم‌شده باید به صورت ردیف‌های ۲۰تائی بر روی هم قرار گرفته و توسط ۲ پایه چوبی مکعب‌شکلی به ابعاد ۱۰ سانتیمتر از زمین فاصله گیرند. بعد از پوشاندن جعبه‌ها توسط پلاستیک، در صورت امکان آنها را باید توسط حصیر پوشاند. سپس گیاهچه‌های جوان رشد می‌کنند و زمانی که طول آنها به ۱۰ میلی‌متر رسید وارد مرحله بعدی یعنی سبزشدن می‌شوند.
● کنترل گیاهچه‌ها تا مرحله ۵/۱ برگی
در پرورش گیاهچه‌ها علاوه بر یکنواختی و میزان رشد، وضعیت تولید نشاسته نیز مهم می‌باشد. گیاهچه‌ها تا مرحله ۵/۱ برگی باید در حرارت‌های پائین نگهداری شوند. به طور کلی کنترل درجه حرارت در مراحل ابتدائی رشد به این دلیل مهم می‌باشد که جوانه‌زنی یکنواخت و ارتفاع کم گیاه باعث سهولت کار ماشین نشاء‌کار می‌شود. درجه حرارت بالا باعث ضعف گیاه و نیز ضعیف‌شدن برگ و ساقه شده که نتیجه آن سرعت در رشد و کاهش تولید نشاسته در گیاهچه‌ها می‌باشد. بنابراین، عناصر غذائی بذرهای برنج ممکن است مصرف شوند و در این حالت به خاطر کمبود مواد غذائی، رشد و توسعه ریشه‌ها کاهش می‌یابد. رشد اولیه سریع برگ‌ها و ساقه‌ها ممکن است باعث کاهش نفوذ نور و در نتیجه کاهش تولید نشاسته شود، که در مراحل آخر رشد، از پتانسیل تولید و عملکرد گیاهچه کاسته می‌شود. بنابراین نکته مورد ذکر اینکه گیاهچه‌ها باید طوری پرورش یابند که در مراحل اولیه رشد بتوانند نشاسته بیشتری را تولید و ذخیره نمایند.
● سبز کردن اولیه
بعد از اتمام جوانه‌زنی، مرحله مقدماتی سبز کردن آغاز می‌شود. گیاهچه‌ها وقتی از مرحله پرورش نشاء در اتاقک رویش و یا هر وسیله دیگر پرورش نشاء خارج شدند باید در داخل یک گلخانه، گرمخانه یا تونل پلاستیکی قرار گیرد. این عمل به منظور ایجاد شرایط مطلوب برای گیاهچه از قبیل طویل‌شدن طول اولین برگ، توسعه پنج ریشه طوقه‌ای در گره کولئوپتیلی و جذب ترکیبات کودی در خاک و نیز جذب آندوسپرم موجود در بذر انجام می‌گیرد. موارد ذکرشده پایه و اساس پرورش گیاهچه‌های سالم و قوی می‌باشند. در این رابطه، یکی از روش‌ها این است که گیاهچه‌ها در معرض هوا قرار بگیرند، البته نه اینکه کاملاً در معرض هوای آفتابی بیرون قرار گیرند بلکه باید در داخل گرمخانه پلاستیکی قرار گیرند تا اینکه علاوه بر تأمین و جذب اکسیژن از نور مستقیم خورشید نیز در امان باشند. برای محافظت گیاهچه‌ها از نور خورشید و درجه حرارت بالا در طول روز، و درجه حرارت پائین در شب، از پلاستیک و یا حصیر می‌توان به عنوان پوشش گرمخانه استفاده کرد. نکته دیگر اینکه درجه حرارت باید طوری کنترل شود که تفاوت زیادی بین درجه حرارت شب و روز وجود نداشته باشد. سبز کردن باید در مدت سه روز انجام شود. درجه حرارت در روز اول ۲۵ درجه سانتیگراد، در روز دوم ۲۰ درجه سانتیگراد بوده و در روز سوم پوشش پلاستیک را باید برداریم.
● آماده‌سازی خزانه در زمین اصلی و انتقال جعبه‌های نشاء به خزانه
در پرورش نشاء مکانیزه سه نوع بستر خزانه وجود دارد که عبارتند از خزانه آپلند، نیمه‌آپلند و خزانه مرطوب که در خزانه‌های نیمه‌آپلند و مرطوب مدیریت آبیاری به سهولت انجام می‌گیرد. در خزانه خشک از گلخانه نیز می‌توان استفاده نمود به طوری که نشاء‌ها بعد از مرحله اولیه سبز شدن به گلخانه منتقل شده و در بستر خشک گلخانه در کنار هم چیده شده و با استفاده از آب‌پاش آبیاری شوند.
● آماده‌سازی بستر خزانه
زمین انتخاب‌شده بدین منظور باید با عمق کم شخم زده شود و خاک آن به خوبی خرد گردد. اسیدیته آن باید ۵ تا ۵/۵ باشد که به منظور کاهش اسیدیته مقدار ۳۰ تا ۶۰ گرم پودر گوگرد در ۱ متر بستر خزانه استفاده می‌شود. کاربرد کود پایه مورد نیاز نمی‌باشد به خاطر اینکه ریشه نشاء‌های جوان به مقدار کمی از جعبه خارج و وارد خاک بستر می‌شوند. پهنای بستر خزانه ۶/۱ متر (برای قرار دادن دو جعبه در کنار هم) و ارتفاع آن ۱۰ سانتیمتر بوده و طول آن به دلخواه و بستگی به شرایط و اندازه زمین دارد. به طوری که برای نشاء‌کاری یک هکتار، ۲۴۰ جعبه نشاء مورد نیاز می‌باشد.
● قرار دادن جعبه‌ها در بستر خزانه
سطح بستر خزانه باید بسیار صاف و یکنواخت باشد به طوری که ته جعبه نشاء با سطح بستر خزانه مماس باشد. چنانچه سطح بستر خزانه یکنواخت نباشد آب و مواد غذائی در یک طرف جمع شده و باعث ضعیف‌شدن نشاء‌ها در طرف مقابل می‌شوند.
● سبز کردن
وقتی که مراحل اولیه رویاندن و سبز کردن به پایان رسید یعنی زمانی که گیاهچه‌ها به رنگ سبز روشن درآمدند، عملیات سبز کردن باید فوراً آغاز شود. کنترل گیاهچه‌ها باید به نحوی انجام شود که سبز شدن آنها در مدت ۸ روز به اتمام رسد. در این مدت نیازهای غذائی ضروری گیاهچه باید تأمین شود. سؤالی که در اینجا مطرح است این است که آیا ریشه‌های طوقه‌ای واقع در گره کولئوپتیلی می‌توانند برای جذب عناصر غذائی در خاک به طور کامل توسعه یابند. توسعه ریشه‌های طوقه‌ای به کنترل درجه حرارت و تأمین رطوبت بستگی دارد. زمانی که اندازه ذرات خاک ۰۵/۰ میلی‌متر (بافت متوسط) باشد، ریشه‌ها به خوبی توسعه می‌یابند، به خاطر اینکه در چنین خاکی رطوبت بخش‌های سطحی و عمقی یکنواخت بوده و نفوذپذیری هوا نیز در آنها بیشتر است.
● مدیریت خزانه:
▪ کنترل حرارت
نشاء جوان پس از سبز شدن در طول روز به حرارتی بیش از ۲۰ درجه سانتیگراد نیاز دارد. اگر درجه حرارت بیش از ۳۰ درجه باشد نشاء‌ها به صورت میله‌ای و باریک رشد می‌کند و در حرارت کمتر از ۲۰ درجه رشد نشاء به کندی انجام می‌شود. درجه حرارت کافی و مناسب برای رشد نشاء در طول شب بین ۱۵ تا ۲۰ درجه می‌باشد. حرارت ۱۲ درجه در طول شب برای نشاء مشکل چندانی ایجاد نمی‌کند در حالی که پائین آمدن دما تا زیر ۱۲ درجه و بیش از ۲۰ درجه به مدت چندین ساعت رشد فیزیولوژیکی نشاء را دچار اختلال می‌نماید. به منظور کنترل حرارت خزانه از دماسنج برای ثبت حرارت می‌توان استفاده نمود و در صورت افزایش بیش از حد حرارت در زیر تونل پلاستیکی با کنار زدن پلاستیک و افزایش تهویه و مدیریت صحیح آبیاری درجه حرارت کنترل خواهد شد.
▪ مدیریت آبیاری
مدیریت آبیاری به منظور رشد مناسب نشاء‌ها، تنظیم اسیدیته خاک و کنترل بیماری‌های قارچی، کنترل درجه حرارت و ریشه‌دهی مناسب نشاء‌ها و تسهیل نشاء‌کاری با ماشین نشاء‌کار بسیار مهم می‌باشد.
▪ کنترل بیماری‌ها
با استفاده از مدیریت صحیح ‌آبیاری بیماری‌های قارچی در خزانه کنترل می‌شوند. چنانچه درجه حرارت خزانه پس از انتقال جعبه‌های نشاء، بالاتر از ۳۰ درجه سانتیگراد باشد و خزانه به مدت چندین روز بدون آب باقی بماند، بیماری‌های قارچی از جمله فوزاریوم، پی تیوم و غیره توسعه یافته و باعث مرگ گیاهچه می‌شوند. برای جلوگیری از این خسارت، پس از انتقال جعبه‌های نشاء به خزانه اقدام به آبیاری می‌نمائیم تا حدی که جعبه‌های نشاء کاملاً غرقاب گردند. علاوه بر این در طول دوره داشت، چنانچه درجه حرارت در طول ساعات گرم روز بالاتر از ۳۰ درجه سانتیگراد باشد، خزانه به مدت ۳ تا ۶ ساعت به حالت غرقاب نگه داشته می‌شود و بقیه ساعات روز اقدام به تخلیه آب و زهکشی خزانه می‌نمائیم تا حدی که خزانه کاملاً از آب تخلیه گردد و امکان رشد کافی ریشه‌ها و خروج گازهای مضر فراهم شود.
▪ کنترل سرما
برای کنترل سرما در شب‌ها و روزهای خیلی سرد می‌توان خزانه را در طول شب یا روز به حالت غرقاب نگاه داشت. اما با طولانی‌شدن طول مدت غرقابی مشکلات ماندابی و عدم خروج گازهای مضر باعث صدمه و خسارت نشاء‌ها خواهد شد.
▪ کنترل گرما
برای کنترل گرما در خزانه خصوصاً در روزهای خیلی گرم، قبل از افزایش بیش از حد دما در زیر تونل پلاستیکی، باید با کنار زدن بخش‌هائی از نایلون اقدام به تهویه خزانه نمود. به منظور کاهش بیشتر دما، غرقاب نمودن خزانه و برقراری جریان آب در آن بسیار ضروری است.
● تنظیم اسیدیته (PH) خزانه
همان‌طوری که آب در کنترل سرما و گرما نقش دارد، مدیریت صحیح آبیاری می‌تواند اسیدیته خاک خزانه را تنظیم نماید. با غرقاب نمودن خزانه می‌توان خاک‌های اسیدی،‌ قلیائی و آهکی را به سوی خنثی‌ گرایش داد.
● شرایط ایده‌آل نشاء‌های برنج به منظور نشاءکاری
در هر نشاء جوان، نیمه بالغ و بالغ، نشاء‌های بسیار خوب آنهائی هستند که دارای پتانسیل تولید بالائی باشند. در اثر کمبود نور و افزایش تراکم در جعبه نشاء با مشاهده پهنک برگ‌های پائینی در مراحل اولیه پرورش نشاءها، ملاحظه می‌گردد که برگ‌های پائینی نشاء‌های جوان، نیمه‌بالغ و بالغ در مقایسه با برگ‌های بالاتر، به خاطر کمبود نور طویل‌تر می‌شوند. نکته قابل توجه در پرورش نشاءها این است که نشاء‌های پرورش‌یافته باید دارای میانگره‌های کوتاه‌تر و ضخیم‌تری باشند. ارتفاع نشاء‌ها باید به اندازه‌ای باشد که تنها برای ماشین نشاء‌کار مناسب باشد. بنابراین پرورش نشاء‌های سالم کلید موفقیت کشت برنج است.
گیاهچه‌ها زمانی می‌توانند شرایط ایده‌آلی داشته باشند که دارای ساختاری هرمی شکل باشند. به طوری که دارای مزوکوتیل کوچک (فاصله بین بذر و غلاف ساقه‌چه)، برگ‌های سبز روشن و ریشه‌های طوقه‌ای کاملاً توسعه یافته بوده و حدود ۴ برگ نیز داشته باشند. کیفیت گیاهچه‌ها به مقدار زیادی به طول مزوکوتیل و طول میانگره‌های پائینی بستگی دارد. اما در مورد ریشه باید گفت که چنانچه کولئوپتیل در بخش پائین‌تری بوده و ساقه اصلی نیز قوی باشد، گیاهچه‌ها قادر خواهند بود چند روز بعد از انتقال به مزرعه ریشه‌های جدید زیادی تولید نمایند که کندن آنها از زمین مشکل می‌باشد. شرایط مطلوب گیاهچه‌های بالغ نیز همانند گیاهچه‌های جوان می‌باشد.
نشاء‌ها زمانی که به مرحله ۵/۳ تا ۴ برگی رسیدند اقدام به نشاء‌کاری آنها می‌نمائیم. بدین منظور چند ساعت قبل از نشاء‌کاری بسته به درجه حرارت هوا اقدام به خارج کردن نشاء‌ها از خزانه نموده تا رطوبت جعبه‌های نشاء کاهش یابد و نشاءکاری با ماشین نشاء‌کار به سهولت انجام شود.

محمد آقا
http://www.royan۴.blogsky.com
تهیه و تنظیم: مهندس بهمن امیری لاریجانی مسئول گروه زراعت مرکز ترویج و توسعه تکنولوژی هراز و دانشجوی دکتری زراعت
دانشگاه تربیت مدرس تهران.