«زینب پاشا» اسطوره مقاومت زن ایرانی

زن در فرهنگ ملی - اسلامی ایران، مظهر وفا ، پاكدامنی ، مدیریت ، تلاش و از خود گذشتگی است اگرچه در برهه هایی از تاریخ پرفراز و نشیب كشورمان جز گوشه اندرونی مردان، جایی بهتر نداشته است. زن ایرانی از دیرباز در مبارزات ضداستبدادی و ضداستعماری ، پا به پای مردان حضوری فعال یافته و در عرصه زندگی، نقش محوری مدیریت را برعهده داشته است، چنانكه این خصیصه هم اكنون نیز در زنان ایلاتی و كرد و لر و آذری و ... به یادگار مانده است.
در همین حال گرچه امروزه با پس رفتن اندیشه های متحجرانه، نقش زنان با خودباوری و مبارزات مدنی در عرصه های سیاسی، اجتماعی ، علمی و فرهنگی پررنگتر گشته است اما در روزگارانی كه زن به عنوان «ضعیفه» و «ناقص العقل» و بخشی از «اموال شوهر» در چاردیواری خانه ها محبوس می گردید، تاریخ ایران شاهد درخشش شیرزنانی است كه برای همیشه نامشان جاودان مانده است.
كارشناسان معتقدند ، تاریخ نگاری ایران، اغلب مردان را مورد توجه قرار داده و جایی برای نقش آفرینی «زن ایرانی » وجود نداشته است.
«زینب پاشا» و مبارزه علیه بیداد قاجار:
از جمله زنان مبارزی كه در تاریخ معاصر ایران تا حدود بسیاری ناشناخته مانده و اطلاعات چندانی از زندگی وی در دست نیست ، زنی است تبریزی به نام «زینب پاشا» كه به تنهایی نهضتی ماندگار و غرورآفرین بر پا ساخت.
زینب پاشا كه در منابع گوناگون با نامها و القابی چون: «بی بی شاه زینب»، «زینب باجی» ، «ده باشی زینب» و «ائل قیزی» از او یاد شده است، فرزند «شیخ سلیمان» از مردان تهی دست محله «عموزین الدین» تبریز بود. از تاریخ تولد، دوران كودكی و جوانی وی مطلبی در منابع تاریخی ذكر نشده است اما نام «زینب پاشا» در جریان قرارداد استعماری رژی و آغاز مبارزات ضداستبدادی و ضداستعماری وی برای همیشه در تاریخ ثبت گردید.
واقعه قرارداد استعماری رژی یا همان واگذاری امتیاز تنباكو به دولت انگلستان اتفاقی بود كه در دوران قاجار رخ داد. عصری كه شاه به عنوان «مالك كشور» بدون هیچ قید و بندی اموال ملی را در اختیار بیگانگان قرار می داد، سال ۱۲۶۳ شمسی زینب و گروه وی مبارزات خود را آغاز كرده و از اواخر دوره ناصری تا زمامداری مظفرالدین شاه در صحنه سیاسی آن دوران به نقش آفرینی پرداخته اند.
● «زینب پاشا» و بستن بازار تبریز:
پس از انتشار اخبار انعقاد قرارداد واگذاری امتیاز تنباكو به دولت استعماری انگلستان توسط چند روزنامه نگار تبریزی، این شهر نخستین كانون مبارزه و مخالفت با این قرارداد در كشور گردید.
در پی فتوای مجتهد تبریزی بیش از ۲۰ هزار تن از مردم تبریز در اعتراض به قرارداد رژی شورش كرده و با بستن بازار و حمله به چند مركز دولتی مخالفت خود را با آن اعلام كردند. اما مدتی از این حركت نگذشته بود كه سربازان مسلح ناصرالدین شاه به سرعت در سطح شهر تبریز مستقر شده و ضمن سركوب و متفرق كردم مردم، بازاریان، شهر را با زور و تهدید اسلحه مجبور به بازكردن مغازه ها می نمایند.
در همین حال زینب پاشا به همراه گروه خود به بازار تبریز ریخته و ضمن درگیری با مأموران، بازاریان را نیز دوباره مجبور به تعطیلی بازار می كنند.
حركت دیگر زینب پاشا در جنبش مردم علیه گرسنگی و قحطی در سالهای انقلاب مشروطه متبلور می شود. « احتكار » در سالهای انقلاب مشروطیت در تبریز و آذربایجان بلای جان فقیران شده بود و محتكران و گرانفروشان از به ذلت نشاندن مردم ، پولهای كلان به جیب می زدند.
در این مقطع نیز قیام زنان تبریز به رهبری زینب پاشا آغاز می شود. زینب و هوادارانش محتكران را شناسایی كرده و به انبار آنان حمله می كردند. آنان آرد و گندم را از انبار بیرون كشیده و بین فقرای شهر و روستاهای اطراف پخش می كردند. برخی منابع تاریخی از فعال بودن ۳هزار زن در كنار زینب پاشا برای مبارزه با محتكران سخن به میان آورده اند.
سخنرانی های آتشین زینب و شخصیت كاریزماتیك وی در فرهنگ و تاریخ آذربایجان به گونه ای تأثیرگذار و ماندگار شده كه حتی در مثل ها و اشعار فولكلور مردم این دیار نیز جای گرفته است.
... و پایان نامعلوم یك مبارز:
همچنانكه از اوایل زندگی زینب پاشا اطلاعی در دست نیست سرنوشت وی نیز در منابع تاریخی در هاله ای از ابهام قرار گرفته است. نوشته اند كه اواخر عمربا معیت همراهان قصد اعتكاف در كربلا می نماید. هنگام عبور از مرز مورد آزار و اذیت سربازان مرزی قرار می گیرند كه وی علی رغم سن زیاد به همراه یارانش قرارگاه مرزی را با خاك یكسان می نماید. وی از آنجا به كربلا رفته و از آن تاریخ نشانه ای از وی وجود ندارد...

منابع:
- زینب پاشا، پیشتاز بیداری زن در عصر بیدادی قاجار - نوشته دكتر سیروس برادران شكوهی ، محقق و استاد سابق گروه تاریخ دانشگاه تبریز
- زینب پاشا، زن اسطوره ای آذربایجان ، نوشته علی كریمی
- شیرزنی به نام زینب پاشا، نوشته علیرضا مددیان
مهرداد خوشكار مقدم

منبع : روزنامه ایران