قابلـیت ردیـابی مواد اولیه گیاهی

● مقـدمـه
درحال حاضر هنوز گیاهانی که کشت می شوند و یا بصورت وحشی جمع‌آوری میگردند در شرایط کاملاً خارج از کنترل میباشند .(Lange ۲۰۰۴)احتمال تقلب، تنها یک طرف مشکل است، موضوع اثرات و سمیت گیاهان دارویی وقتی میتواند مورد بحث قرار گیرد که مسئله ترکیبات و تکرار پذیری کیفیت مورد نظر آن حل شده باشد. همچنین چنانچه در اثر کیفیت نازل گیاهان، عوارض زیان‌آوری حادث گردد، افرادی که با عدم انجام کنترلهای مناسب در همان ابتدا عملاًًً عامل بروز مشکل شدند به همان اندازه زیان خواهند دید که تولیدکنندگانی که اصرار بر کنترل کیفیت دارند. دستورالعمل جدید درمورد جمع‌آوری گیاهان به عنوان مواد اولیه توسط کشورهای اتحادیه اروپا اخیراً به اجرا گذاشته شده است. دستورالعمل‌های اتحادیه اروپا به شماره۱۷۸/۲۰۰۲/EC وNTA Vol ۲B Ed.July ۲۰۰۳ قابلیت ردیابی مواد اولیه گیاهی را برای استفاده در مواد غذائی و داروئی تنظیم کرده‌است و دستورالعمل WHO به عنوان GACP (روش کشت و جمع‌آوری مطلوب گیاهان) روشهای بهره‌برداری و جمع‌آوری گیاهان را تعریف کرده است (WHO ۲۰۰۳). درهردو راهبرد، قابلیت ردیابی و روش جمع‌آوری گیاهان، باید به طور واضح برای تمامی زنجیره تولید گیاهان دارویی تا داروهای گیاهی،از ابتدا تا انتهای محصول نهایی، انجام پذیرد.
عمده دستورالعملهای جدید عبارتند از:
▪ شناسائی قطعی بوتانیکی گیاهان دارویی
▪ انتخاب رقمهای مناسب برای استفاده در محصولات نهائی
▪ کاهش خطرات ناشی از تقلب و بنابراین کاهش سمیت‌های نا خواسته
▪ بهبود تکرار پذیری اثرات بالینی گیاهان داروئی
▪ محافظت از محیط زیست
در اقدامی پیش رس، قبل از اجرای دستورالعملهای جدید، ما اقدام به برقراری ”روش ردیابی کیفی” (Traceability) کامل برای دسته‌ای از گیاهان دارویی نموده و به موازات آن بهترین رقمها را انتخاب کرده و در حد امکان ضوابط کشت بیو- ارگانیک را نیزرعایت نموده ایم .
● شنـاسـایی قطـعی بوتانیـکی گیـاهـان
هیچ تضمینی وجود ندارد که گونه ذکر شده بر روی لیبل بسته‌بندی محصولات، دقیقاً همان گونه‌ گیاهی باشد که واقعاً در بسته‌بندی وجوددارد.
▪ مثال: شیرین بیان Glycyrrhiza glabra
بعضاً گیاه شیرین‌بیان بالیبل Glycyrrhiza glabra Ph.Eur.در برخی از مناطق و خصوصاً بعضی مراودات تجاری، حاوی مقادیر کم و زیاد از سایر گونه های این گیاه و بویژه نوع روسی آن بنامG.uralensis میباشد (Schöpk۲۰۰۳).
درپروژه تهیه این گیاه از ایران, رعایت ردیابی کیفی و استمرار کیفیت بالای شیرین‌بیان به راحتی قابل اجرا بوده است)
▪ مثال :دم اسب Equisetum arvense
گونه‌های مختلفی تحت نام” arvense “(Hiermann ۲۰۰۳) جمع‌آوری میشوند که بعضی از آنها گونه‌های بالقوه سمی همانند Equsiteum palustreهستند(Veit ۱۹۸۷). دستیابی به روش ردیابی گیاهEquiseteum arvenseیکی از بخش‌های بزرگ پروژه گروه تحقیقاتی ما بود که به نتیجه رسید. گیاهی که در حال حاضر توسط شرکت Herbresearchتولید میشود مطابق روش GACP (روش کشت وجمع‌آوری مطلوب گیاهان) در فرانسه کشت میگردد. تولید این گیاه در مزارعی که صرفاً به گیاه دم اسب اختصاص داده شده است صورت میپذیرد و این محصول میتواند به روش بیو- ارگانیک، بدون استفاده از آفت‌کش‌ها و علف‌کش‌ها نیز تولیدگردد.
▪ مثال: Eleutherococcus senticosus
مثالهای برجسته‌ای که بیانگر نیاز به استانداردهای کیفی در شناسایی بوتانیکی گیاه باشد در مقالات مربوط به مراقبت‌های گیاهی به چشم میخورد. یکی از این نمونه‌ها، اختلاط گیاه Eleutherocococus senticosus با Periploca sepium میباشد، که به علت سوء تعبیر نام گیاه ”wu-jia-pi“ ، یک گیاه سنتی چینی بوده که البته به طور واضح نمونه‌ای از عدم کنترل کیفی میباشد(Awang۱۹۹۶). بزرگترین خطری که با چنین مسائلی پیش میآید عدم تطبیق لیبل بسته‌بندی با گیاه محتوی آن بوده که منجر به بروز عوارض نا خواسته و خطرات احتمالی میگردد. یکی دیگر از پروژه‌های ما, بدست آوردن روش ردیابی کیفی این گیاه بوده است. در حال حاضر تعداد مختلفی از این گیاه از نواحی گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است.
▪ مثالHarpagophytum procumbens :
اشتباه بوتانیکی در تشخیص گیاهان عموماً ‌بصورت عمدی بوده و بنا به دلایل اقتصادی و سیاسی میباشد. یک مثال واضح گیاه Devil&#۰۳۹;s clow میباشد که به استناد فارماکوپه اروپا گونه نامیبیائی گیاهHarpagophytum procumbens است. ریشه های این گیاه به صورت عمدی با ریشه‌های یک گونه مشابه با نام Harpagophytum zeyheri که در آنگولا رشد میکند مخلوط میشود. دلیل عمده این اختلاط رشد تقاضای ریشه گیاه H.procumbensدر نامیبیا میباشد که از ظرفیت طبیعی تکثیرپذیری آن تجاوز نموده است. قیمت پائین گونه مشابه آنگولایی نیز مزید بر علت گردیده است. در حال حاضر بیش از ۵۰% ریشه‌هایی که تحت نام Harpagophytum procumbens وارد میگردند در حقیقت گونه H.zeyheri بوده و این موضوع رو به تزاید است(Schmidt et al ۱۹۹۸). هر چند که این موضوع موجب بروز مشکلات سمی نمیگردد، اما از آنجائیکه اثرات بالینی هر دو گونه با هم برابر نمیباشند، بدیهی است که اختلاط دو گونه اعتبار اثرات بالینی گیاه را زیر سؤال خواهدبرد. دستیابی به گیاه H. procumbens با درصد بالایی از هارپاگوزیدها فقط در چهارچوب طرح کامل ردیابی کیفی این گیاه که توسط گروه ما انجام یافته است امکان پذیر میباشد.
● انتـخاب رقـم منـاسـب
این قضیه که گیاه در کجا کشت میگردد به تنهایی دلالت بر کیفیت مناسب آن برای استفاده در مصارف دارویی ندارند. بلکه خصوصیات فیتوشیمیایی با توجه به استفاده مورد نظر آن نیز باید لحاظ گردد.
▪ مثال: آویشن باغی Thymus vulgaris
حداقل بیش از هفت مونه(chemotypes) مختلف از آویشن باغی (Thymus vulgaris) وجود دارد که اسانس هر یک حاوی کارواکرول، ژرانیول ،لینالل،‌آلفا-ترپینول، ترانس توژانول، ۱،۸ سینئول یا تیمول به عنوان ترکیبات اصلی آن میباشد(Stahl- Biskup ۲۰۰۳). تفاوت این مونه‌ها بطور واضح به منشأ هر یک از آنها بر میگردد. به طوریکه رقم سینئول دار در اسپانیا پیدا میشود و در فرانسه وجود ندارد. به همین ترتیب رقم ژرانیول دار در اسپانیا یافت نمیشود (Stahl- Biskup ۲۰۰۳). استفاده از مونه خاص به کاربرد آن در فرآورده مورد نظر مربوط میشود. تحقیقات فارماکولوژیکی نشان داد که فعالیت ضد میکروبی رقمهای حاوی تیمول بالا بیشتر از رقمهای حاوی کارواکرول بالا بوده است. بدیهی است اصلیت و ترکیبات مشخص شده هر مونه موجب بهبود استمرار تأثیرات محصولات بدست آمده از آویشن خواهد بود. در پروژه‌ای که توسط گروه ما انجام گرفته است تولید این گیاه با مونه مشخص از نظر میزان تیمول تضمین میگردد.
▪ مثال: همیشه بهار Calendula officinalis
انتخاب رقم مناسب باتوجه به جنبه‌های فارماکولوژیکی وتوکسیکولوژیکی هنگامی صورت خواهد گرفت که مواد مؤثره و یا مواد بالقوه سمی شناخته شده باشند. وقتی این مهم صورت نگرفته باشد، طرح ردیابی کیفی باید تفاوتهای بوتانیکی را مد نظر قرار دهد. برای انجام طرح همیشه بهار، ما کشت این گیاه را در مناطق مختلف و کشورهای متفاوت به گونه‌ای برنامه ریزی نموده‌ایم که در تمام زراعت‌ها از یک رقم مشخص با کیفیت کاملاً مشابه استفاده گردد.
▪ مثال: بابونه Chamomilla recutita
انتخاب مکان مناسب باید شرایط زمین‌شناسی را نیز مد نظر قراردهد. بدین گونه بهترین نتیجه در کشت رقم بابونه انتخاب شده با درصد بالای کامازولن در خاک قلیایی (از نوع کارستیک) بدست خواهد آمد. در انتها، انتخاب رقم مناسب, تعادلی بین بازدهی بالا، مقاومت گیاه در مقابل بیماری و ترکیبات مطلوب شیمیایی آن میباشد. ما سعی خواهیم کرد تمام این عوامل را بطور منظم بررسی نمائیم.
● محـافظـت از محـیط زیـست
بهره برداری از گیاهان وحشی معمولاً بیش از حد ظرفیت صورت میپذیرد و این امر موجب صدمه به محیط زیست میگردد. به عنوان مثال در ترکمنستان بعضی از شرکتهای بین‌المللی با برداشت ریشه‌های شیرین بیان توسط ماشین آلات سنگین کشاورزی فروش خود را افزایش و قیمت‌ تمام شده را کاهش میدهند. این موضوع موجب افزایش درآمد بهره برداران سنتی و تداوم ایجاد اشتغال در کشورهای مبدأ میگردد. در نتیجه در نواحی که اینگونه جمع‌آ‎وری رایج گردیده است، نه تنها صدمه زیادی به محیط زیست وارد میشود بلکه علاوه بر آن گیاهان از هر گونه امکان طبیعی تکثیر نیز محروم میشوند. بدیهی است که این نوع بهره برداری تداوم نخواهد یافت. هنگامیکه گیاهان در معرض خطر قرار بگیرند، به موازات کاهش تراکم گیاه در زیستگاه طبیعی، خطر تقلب افزایش میابد.
طرحهای کشت و جمع‌آوری کنترل شده تحت مقررات GACP (روش کشت و جمع‌آوری مطلوب) نه تنها موجب تضمین مواد اولیه مناسب بوده، بلکه علاوه بر آن باعث کیفیت و تکثیر پذیری گیاه و صد البته سلامت داروها نیز میگردد.
● نتـیجـه
پیش‌بینی میشود مقررات جدیدی که برای قابلیت ردیابی مواد اولیه گیاهی، و روش کشت و جمع‌آوری مطلوب برقرار گردیده باعث بهبود کیفیت داروهای گیاهی گردد. به موازات آن تکرار پذیری آثار فارماکولوژیک و اثرات بالینی مؤثر نیز قابل رؤیت بوده و خطرات مسمومیتهای ناخواسته به واسطه تقلبها، کاهش خواهد یافت.
از آنجائیکه هنوز بسیاری از شرکتها از نتایج عملی مقررات جدید آگاه نیستند، تطبیق آن با قوانین ملی ممکن است موجب اغتشاش گردیده و قطعاً باعث بروز مشکلات اجرایی خواهد شد. با یک برنامه‌ریزی صحیح از بروز چنین مشکلاتی میتوان پیش‌گیری نمود. هم اکنون ما با موفقیت برنامه ردیابی ۲۵ نوع گیاه دارویی را در دست انجام داریم. ظرف ۱۲ ماه آینده ۲۰ نوع گیاه دارویی دیگر به این فهرست اضافه خواهد شد.

http://plant.mihanblog.com/
منـابـع
Awang, D. V. C. (۱۹۹۶). Siberian ginseng toxicity may be case of mistaken identity. Can.Med.Assoc.J. ۱۵۵: (۹) ۱۲۳۷
Hiermann, A. (۲۰۰۳). Equisetum. In: Blaschek, W., Ebel, S., Hackenthal, E., Holzgrabe, U., Keller, K., and Reichling, J.: HagerROM ۲۰۰۳ V. ۴.۱. Hagers Handbuch der Drogen und Arzneistoffe. Heidelberg: Springer Electronic Media.
Lange, D. (۲۰۰۴). Medicinal and Aromatic Plants: Trade, Production, and Management of Botanical Resources. In: Cracker, L. E., Simon, J. E., Jatisatienr, A., and Lewinsohn, E.: XXVI International Horticultural Congress: The Future for Medicinal and Aromatic Plants. Toronto, Canada: ISHS Acta Horticulturae, ۱۷۷-۱۹۷.
Schmidt, M., Eich, J., Kreimeyer, J., and Betti, G. (۱۹۹۸). Anbau der Teufelskralle. Ein Projekt in Namibia zur Sicherung der pharmazeutischen Qualität. Dtsch.Apoth.Ztg. ۱۳۸: (۴۷) ۴۵۴۰-۴۵۴۹.
Schöpke, T. (۲۰۰۳). Glyzyrrhiza. In: Blaschek, W., Ebel, S., Hackenthal, E., Holzgrabe, U., Keller, K., and Reichling, J.: HagerROM ۲۰۰۳ V. ۴.۱. Hagers Handbuch der Drogen und Arzneistoffe. Heidelberg: Springer Electronic Media.
Stahl-Biskup, E. (۲۰۰۳). Thymus. In: Blaschek, W., Ebel, S., Hackenthal, E., Holzgrabe, U., Keller, K., and Reichling, J.: HagerROM ۲۰۰۳ V. ۴.۱. Hagers Handbuch der Drogen und Arzneistoffe. Heidelberg: Springer Electronic Media.
Veit, M. (۱۹۸۷). Dt.Apoth.Ztg. ۱۲۷: ۲۰۴۹-۲۰۵۶.
World Health Organization (۲۰۰۳). WHO guidelines on good agricultural and collection practices (GACP). Geneva.