انسان و محیط زیست از دیدگاه اسلام

در سایه بحران‌های زیست محیطی اخیر، بسیاری از محققین تلاشی را جهت بررسی دلایل رفتار خصمانه انسان با طبیعت خویش آغاز کرده‌اند. بخشی از این تحقیق شامل بررسی ریشه‌های فلسفی اثرگذار بر روند کنش انسان با جهان و طبیعت پیرامونش همچنین مسئولیت و سهم ادیان در قبال محیط‌زیست می‌باشد.
در این مطالعه، فلسفه عوامل تخریب طبیعت در قرن‌های گذشته و روند تسریع شده این تخریب در زمان حال مورد مطالعه قرار گرفت. به عنوان نتیجه این مطالعات بیان شد که ریشه‌ بحران‌های اکولوژیکی بدیهی بوده و در اعتقادات و ساختار‌های ارزشی ما جای دارند که این اعتقادات بر روش زندگی ما و ارتباط ما با طبیعت اثر دارند [۱].
به دلیل این که ادیان ابراهیمی شامل ادیان یهود، مسیحی و اسلام دارای حامیان زیادی هستند؛ لذا مسئولیت بیشتری را متوجه خود می‌کنند و نویسندگان بسیار این مسئله را به عنوان ریشه‌ای برای حل قسمتی از مسائل زیست محیطی جهان می‌دانند. وجود این دیدگاه در ادیان ابراهیمی، که خداوند طبیعت را برای استفاده انسان‌ها آفریده و انسان‌ها می‌توانند از این منابع به مقدار لازم استفاده کرده و اطاعت خدا را کنند و در عوض خداوند هم طبیعت را برای آنها محافظت و غنی می‌کند، را باید مورد نقد قرار داد.
اما آیا واقعاً عدم احترام به طبیعت ریشه در این موضوع دارد؟
حال اگر دین اسلام را انتخاب کنیم، باید پاسخ مسئله را در سرشت انسانی و جایگاه انسان در رابطه با خدا، مسئولیت‌هایش در برابر او و ارتباطش با دیگر موجودات با توجه به حقوقش جستجو کنیم.
همه ادیان، مکاتب، اندیشه‌ها و فلسفه‌های اجتماعی بر نگرشی جهانی تکیه دارند و اهداف این روش‌ها و بایدها و نبایدها از این نگرش حاصل می‌شود، این نگرش‌ها زمانی که به وسعت و استحکام فکری برسند می‌توانند ایدئولوژی شوند [۲].
اصل اولیه جهان بینی اسلامی نظریه توحید است. توحید قالبی برای اعتقادات یک مسلمان است و این قالب بر هر دیدگاه و تلاش او اثرگذار می‌باشد. از نظر توحیدی هر چیز آیه الهی و شاهدی بر وجود او هستند. تمام عالم نیز مخلوق خواست الهی و با هدفی الهی به وجود آمده است[۳]. انسان نیز یکی از این مخلوقات می‌باشد که خلیفه خدا و آزاد در بکار بردن و مصرف منابع است. خلیفه است چرا که خداوند از روح خود در جسم آدمی دمید[۴].
در میان مخلوقات، انسان بی‌نظیر است و در این میان چیزی که او را متمایز می‌کند، قبول کردن امانت الهی است که به او عرضه شده و دیگر مخلوقات از پذیرفتن امانت سرباز زده‌اند[۵]. گرچه این امانت بزرگ، امکانات و آزادی‌ها و مسئولیت‌هایی را برای انسان بوجود می‌آورد، اما به هر حال از امانت‌دار انتظار می‌رود که مسئولیت خود را به خوبی انجام دهد[۶].
این مطلب در کتاب مقدس مسیحیان نیز آمده است که زمانیکه امانت بزرگی به کسی داده می‌شود انتظارات بزرگی هم از او می‌رود. لذا انسان مجاز به بکارگیری امانت در هر موقعیتی است در صورتی‌که دو نکته مسئولیت حرکت در راه و بزرگ داشتن امانت الهی را رعایت کند.
کنترل امور و امانت داری طبیعت و بقیه موجودات قسمتی از این امانت است و انسان باید نشان دهد که نه تنها به عنوان یک امانت‌دار بلکه به عنوان یک خلیفه خدا نسبت به این امانت توجه دارد.
اما به درستی‌‌که انسان غیر منصف و نابخرد است[۷].
طبیعت به عنوان یک امانت برای انسان است نه چیزی دیگر و انسان همراه با به‌دست آوردن تقوای الهی حق چیره شدن را دارد بدون اینکه مقاومتی و جنگی در برابر آن داشته‌باشد و انسان نباید از قدرت، توانائیها، استعداد‌ها و حقوقش بدون در نظر گرفتن مسئولیتش در امانت داری، از امانت بد استفاده کند. وحی و شریعت نیز برای راهنمایی انسان در بجا آوردن همان امانت‌داری آورده شده است[۸].
شریعت دست آورد قبول کردن توحید است.
شریعت شکل عملی به رسومات اخلاقی اسلام می‌دهد. هیچ کدام از موارد اخلاقی و عقلانی در اسلام ناچیز نیستند. آنها در شریعت برای عمل شدن و همکاری در قوانین سرزمین وارد می‌شوند. شریعت به دنبال ساخت چارچوبی است که در آن، انسانها و جوامع با نظام محیط همراه شوند تا انسان بتواند نقش خود را در ادای امانت انجام دهد.
اما شریعت محدودیت‌هایی نیز دارد که مجموعه‌ای از دستور العمل‌های عملی در اصول اخلاقی است و زمانی که نادیده گرفته شوند باعث نوعی تخریب در زندگی می‌شوند که در زمان ما بخشی از آن به صورت بحران‌های اکولوژیکی ظاهر شده‌اند چرا که آن بخش از شریعت که به مسائل طبیعت می‌پردازد به طور کامل نادیده گرفته ‌شده‌است.
انسان به عنوان خلیفه، به جای عمل در جهت سودمندی برای خدا، سلسله‌ای از ارزش‌ها را ایجاد کرده است که نتیجه آن سلطه بر طبیعت به جای حفاظت و حمایت از آن از دیدگاه امانت داری الهی است. انسان خود را در حد غلبه کننده بر طبیعت بالا برده است و به صورت ذهنی خود را معادل و مساوی خدا قرارداده است، در این باره قرآن می‌فرماید که به راستی که انسان چیز بسیار بزرگی را در این صورت از دست داده‌است و زمانی می‌فهمد که آسمان‌ها آماده برای انفجار شوند، زمین دو نیم شود و کوه‌ها به کلی تخریب شوند [۹].
در جهان بینی اسلامی ارتباط انسان با طبیعت باید شبیه تنها یک قانون‌گذار عادل با شهروندانش باشد. سوء استفاده از قدرت، انسان را از پیشوایی عادل به ستمگری مستبد سوق می‌دهد و نتیجه نهایی ستمگری چیزی جز یک شورش علیه ستمگر نیست. این چیزی است که دقیقاً بین انسان ستمگر و طبیعت ستمدیده رخ می‌دهد. این نکته نیز شایان ذکر است که ستمگری زمان کوتاهی دارد.
انسان برتر از طبیعت است و باید با او رفتار مناسب داشته باشد. هر عمل او باید با رحمت و عدالت همراه باشد و حالت قانون گذار باید شبیه پدر نسبت به فرزند باشد.
خدا انسان را سرپرست آنها قرارداده و اگر سرپرست خوبی باشد، خدا بخشش را نسبت به او زیاد می‌کند و به او دانش و بزرگی بیشتری می‌دهد.
دیگر دیدگاه کلیدی در مورد اسلام آخرت است که اعمال به خود انسان باز می‌گردد و نسبت به تمامی اعمالی که مرتکب شده مجازات می‌شود[۱۰]. او مجبور به حمایت از دست‌آوردهای حال برای آیندگان است. آخرت شناسی نیرویی برای اجرای صحیح اعمال است. تفکر قضاوت در مورد اعمال او را از انجام برخی اعمال و خودپرستی و خود خواهی دور نگه می‌دارد. نقش انسان، سروری او و مسئولیت او در برابر امانت در قرآن آمده است و این تصمیم اوست که در این راه حرکت کند.
اما سوال اینجاست که با اینهمه هشدار در مورد رفتار انسان و نتیجه اعمال او، تا چه حد امکان پذیرش خطر برای او باقی می‌ماند. انسان در جریان نقش خود در نظام کلی خلقت و شناخت سرشت انسانی خویش در عالم خلقت مفهوم پیدا می‌کند.
بحران‌های زیست محیطی که ما امروزه با آنها روبرو می‌شویم در زمان کوتاهی به جایی می‌رسد که انسان مجبوراست سؤالات مهمی از خود بپرسد. این سؤالات دیگر تنها در زمینه میزان پیشرفت علم و در اختیار داشتن فن‌آوری و اطلاعات نیست بلکه در مورد سرشت انسانی، جوهره هستی، سرشت و سرنوشت نهایی عالم هستی است.

[۱] Sardar, Ziauddin. Islamic Futures. New York; Mensell Publishing Limited. ۱۹۸۵. pg.۲۱۸
[۲] مطهری ،اصول تفکر اسلامی برکلی ۱۹۸۵
[۳] (Chittick, William. Article, ‘The Concept of Human Perfection.’ From, The World & I. New York; News World Communications. Feb. ۱۹۹۱. pg. ۵۰۰)
[۴] قرآن کریم، سوره (ص)، آیات ۷۲و ۷۳
[۵] قرآن کریم، سوره احزاب، آیه ۷۲
[۶] Luke: ۱۲:۴۸
[۷] قرآن کریم، سوره احزاب، آیه ۷۲
[۸] Nasr. S.H. The Encounter of Man and Nature. London; George Allen and Unwin Ltd. ۱۹۶۸. pg.۹۶
[۹] قرآن کریم، سوره مریم، آیات ۸۹ و ۹۰
[۱۰] قرآن کریم، سوره یس، آیه ۵۴
مهندس سعید سامانی‌مجد، کارشناس ارشد مهندسی عمران

منبع : مجله الکترونیکی هوم