کاربرد گیاهان داروئی در فضای سبز شهری

گیاهان و فضای سبز در روند زندگی انسان‌ها به‌خصوص هنگام فراغت از کار و تکاپو به دنبال مامنی جهت التیام اعصاب و روان انسان نقش مؤثری دارند و این نقش در بقای حیات در کره‌خاکی بااهمیت‌تر می‌گردد.
ضرورت ایجاد و حفظ پوشش سبز گیاهان یکی از بدیهیات زندگی است و مثلث بقا و دوام انسان که شامل آب، هوا و غذا است بدون وجود گیاه هیچ‌گاه تکمیل نمی‌گردد، زیرا هم تأمین اکسیژن و هم غذاسازی فقط با وجود گیاه امکان‌پذیر خواهد بود.
با توجه به ضرورت گیاه در حیات انسانی و از آنجا که انسان موجودی است تنوع طلب، لذا در فضای سبز شهری علاوه بر ضرورت اهمیت و بهاء دادن به درختکاری، ایجاد تنوع هم از دیگر فاکتورهای مهم به‌نظر می‌رسد. استفاده به‌جا و مناسب از پوشش گیاهی، احداث و نگهداری فضای سبز نیاز به تجربه و دانش، تحقیق و تفحص و شناخت نیازهای گونه‌های مختلف دارد، تا رابطه دیرین انسان و طبیعت تقویت شود و انسان بار دیگر با طبیعت فراموش شده آشتی نماید.
در ایجاد تنوع گیاهی در فضایسبز شهری همواره محدودیت‌های هوا و اقلیم (Climate)، رطوبت، خشکی باد، تابش بیش از حد خورشید و غیره وجود دارد که همین امر باعث کاهش تنوع می‌گردد.
● انتخاب گونه‌های جدید
▪ در انتخاب و بررسی انواع گونه‌های جدید موارد ذیل، بایستی مدنظر باشد:
الف) سازگاری گونه معرفی شده با خصوصیات آب‌وهوائی منطقه
این امر باعث بالا رفتن قدرت رشد، تکثیر و در نهایت بقای گونه می‌گردد.
ب) زیبائی و ظاهر آراسته گونه جدید گیاه
به‌نحوی که شکل و ظاهر گیاه مناسب محل موردنظر باشد، که در این رابطه دیدگاه و نظر کارشناس فضای سبز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. عدم استفاده مناسب از یک گونه گیاه در محل موردنظر، باعث کاهش زیبائی محوطه گردیده ضمن آنکه گاهی ممکن است باعث بروز مشکلاتی گردد. به‌عنوان نمونه چنانچه از گیاهان انبوه در حواشی معابر و پیاده‌رو استفاده گردد، باعث کاهش دید رانندگان و ممانعت از توجه آنها به عابرین پیاده که در انتظار عبور از خیابان هستند، می‌گردد و همین امر باعث بروز حوادثی می‌شود.
ج) خصوصیات فیزیولوژیک و مرفولوژیک گیاه
گاهی صمغ تانن و سایر اسانس‌های موجود در بخش‌های مختلف انواع گیاهان باعث وارد گردیدن لطماتی به اقشار مختلف به‌خصوص کودکان می‌گردد. زیرا کودکان از روی کنجکاوی و یا بازی‌های کودکانه در تماس با این پیکره‌های گیاهی بوده و حتی بخشی از برگ و غیره را در طی بازی‌های کودکانه تناول می‌نمایند که در آنها ایجاد مسمومیت می‌نماید. لذا توجه به ایمنی اقشار مختلف این موضوع دارای اهمیت به‌سزائی است.
د) ایجاد آرامش خیال بیننده، جلب متخصص
ایجاد تنوع در فضای سبز به‌نحوی که هم باعث آرامش بازدیدکنندگان و هم باعث جلب متخصصین و علاقمندان شود و به‌طور کلی خواسته‌های همه اقشار را تأمین نماید؛ چه افرادی که جهت فرار از ناملایمات زندگی به دامن طبیعت پناه آوردند و چه آنهائی که در پی یافتن طرح‌های نوین، الگوبرداری تحقیق و غیره هستند، بسیار حائزاهمیت است.
هـ) پرهیز از یکنواختی و روی‌آوری به استفاده ترکیبی از گون‌ها
سال‌ها است که فضای سبز شهری مالامال از درختان صنعتی، جنگلی چون چنار، نارون، زبان گنجشک گردیده است و سال‌ها است که مهمترین پوشش سطح زمین در پارک‌ها، مبادین و بلوارها چمن است، حال آنکه مشخص گردیده است که بیشترین آلرژی از طرف گیاهان فوق حادث می‌گردد و چمن نیز با توجه به وضعیت خشکسالی‌ها و کمبود آب و همچنین هزینه‌های بالای نگهداری، حداقل در پاره‌ای از مناطق که امکانات و بودجه وسیع و کلان در دسترس نیست، کاملاً از چرخه کشت و فضای سبز خارج گردیده است.
● معرفی گیاهان داروئی و کاربرد آن در فضای سبز شهری
گرچه اهمیت گیاهان داروئی در بخش پزشکی و داروسازی بر همگان واضح و مشخص ولی استفاده از این گیاه به‌عنوان گیاهان جدید در فضای سبز دیر زمانی که اهمیت یافته است. اکثر گیاهان موردنظر جهت کشت در فضای سبز گیاهان همیشه سبز هستند که ظاهر سبز آنها در تمام فصول سال جلوه می‌نماید. این گیاهان دارای مسطح برگ سبز دائمی بود محیط و تولید اکسیژن به‌خصوص از طریق روزنه‌های برگ بسیار مؤثر هستند. برخی از آنها را می‌توان به‌طور ترکیبی با سایر گیاهان استفاده نمود و پاره‌ای از آنها حتی می‌توانند جایگزین گیاهان پوششی چون چمن گردند.
طی یک سری عملیات تحقیقاتی به‌منظور بررسی سازگاری انواع گونه‌های گیاهی در زمستان ۸۰ در منطقه مجتمع مسکونی سازمان کشاورزی واقع در فاز ۲ صدرا مبادرت به کشت حدود ۷ نمونه گیاه داروئی در فضاهای محدود و کم‌وسعت خیابان و معابر و کوچه‌ها نموده که نتیجه تحقیقات به‌انضمام علل انتخاب اینگونه گیاهان به‌شرح زیر است:
۱) ایجاد تنوع که از مهمترین عوامل بوده است ضمن آنکه این گیاهان به‌علت نوگرائی، توجه بازدیدکنندگان را به خود معطوف نموده‌اند.
۲) در اختیار گذاران طبیعت سبز متنوع در همه فصول سال به‌علت همیشه سبز بودن.
۳) قدرت تطابق و سازگاری آنها با انواع پوشش‌های خاک اعم از رسی تا شنی، خاک‌های غنی، فقیر و سنگلاخی. البته لازم به یادآوری است که چنانچه هدف از کشت این نوع از گیاهان بررسی خواص پزشکی آنها باشد. حتی بافت خاک هم در تعیین میزان و کیفیت اسانس و مواد مؤثره آنها تأثیرگذار است ولی چون بحث سبزینگی و استفاده از جلوه طبیعی آنها مطرح است امکان استفاده از گیاهان در هر نوع شرایطی میسر است.
۴) گرچه از لحاظ دوام و گستردگی تاج قابل رقابت با انواع درختان نیستند ولی جهت ایجاد طرح‌های نوین، باغ‌های صخره‌ای، باغ‌های ژاپنی، فضاهای سنگلاخی، ایجاد نماهای شیب‌دار و پوششی نمودن مکان نسبت به همه انواع گیاهان و گل‌های فصلی به‌دلیل طول عمر بیشتر نمونه‌های کار شده (۱ تا ۱۰ سال)، کاهش هزینه‌های کاشت و به‌خصوص هزینه‌های نگهداری برتری و مزیت دارند.
۵) به‌راحتی در انواع مناطق نیمه‌‌سردسیری، گرمسیری، معتدل قابلیت تحمل و سازگاری داشته و دمای پائین‌تر از صفر تا بالای ۲۰ درجه سانتی‌گراد را تحمل می‌نماید.
۶) نسبت به عوامل جوی مختلف اختلاف دما، باد کاهش یا افزایش شدت نور خورشید و سایر عوامل آب و خاک، خشکی، کاهش رطوبت، فقر خاک از لحاظ مواد غذائی و PHهای متفاوت بسیار سازگار بوده و قادر با دوام و قادر به ادامه حیات است.
۷) با استفاده از گیاهان داروئی در زمین‌های پرشیب مانند پارک‌های جنگلی و پس‌ کرانه‌های شهری و حتی جهت آبخیزداری کمک مؤثری به جلوگیری از فرسایش خاک می‌نماید.
۸) بسترسازی جهت کشت انواع گیاهان فصلی معمولاً هزینه‌های بسیاری از جمله عملیات خاکبرداری و خاکریزی، کودپاشی و غیره را دربردارد ولیکن خوشبختانه این نوع گیاهان نیاز به بسترسازی نداشته و همانگونه که قبلاً اشاره گردید قدرت سازگاری بالائی دارند.
۹) از مسائل مهم دیگر، زیبائی‌شناسی در فضای شهری است. بهظعنوان مثال نوری شدن برگ‌های زبان گنجشک در اثر حمله سوسک برگخوار نارون، و با ریختن شیره گیاهی بر اثر حمله شته می‌تواند منظره نامطبوعی ایجاد کرده و جلوه‌های زیبائی فضای سبز را کمرنگ می‌نماید، ولی استفاده از انواع یاهان داروئی به‌علت آفات و بیماری‌های کمتر که به‌علت عدم تکرار کشت آنها و تبدیل نشدن آفات این گروه به حالت اپیدم، باعث می‌شود بتوان این گیاهان کم کم به‌عنوان جایگزینی معرفی گردند.۱۰) از مسائل مهم دیگر مسئله گیاه‌پزشکی و کنترل آفات و بیماری‌ها است که معمولا سالانه در سطح شهرها مبالغ قابل توجهی جهت مبارزه با آفات در سطح شهر به‌خصوص در مبارزه با برگخوار نارون هزینه‌ می‌گردد و علاوه بر صرف هزینه به‌علت سمپاشی و پخش ذرات معلق سیم در فضا مشکلاتی نیز برای محیط‌زیست و عموم فراهم می‌گردد.
۱۱) این گیاه در صورت هرس و آرایش، مناسب استفاده در مکان‌های مهم ظریف و حساس است.
● انواع گونه‌های معرفی شده جهت کشت در فضای سبز
گونه‌هائی که به تفصیل در ذیل بررسی خواهند شد و به ترتیب حروف الفبا و براساس حرف اول نام جنس آورده شده‌اند و همگی به‌طور تحقیقاتی از مراحل کاشت در خزانه، انتقال، نحوه افزایش و نگهداری آنها تجربه گردیده و پس از مشاهده نتایج مثبت استفاه از آنها توصیه می‌گردد:
با قابلیت بالای تطبیق محیط شهری و رشد، شرایط سخت‌تر بومی.
۱) بومادران Achillea spp
این گیاه از تیره کاستی یا چتریان است. گیاهی است علفی و چند ساله با ریشه‌های نازک، ارتفاع آن تا ۷۰ سانتی‌متر می‌رسد. برگ‌ها نیزه‌ای شکل و کم و بیش طویل دارای ۳ تا ۴ بریدگی هستند و روی ساقه به‌طور متناوب قرار دارند. اطراف برگ‌ها دندانه‌های ظریفی وجود دارد و دو طرف برگ حاوی اسانس، گل‌ها کوچک سفید یا صورتی‌رنگ هستند و اواخر بهار ظاهر می‌شود.
بومادران در طول رویش خود به اوضاع اقلیمی خاصی نیاز ندارند و در اقلیمی رشد می‌کند اما در مناطق آفتابی گل آن بیشتر است.
دوام آن در محل ۵-۴ سال است. زمان کشت در خزانه در اوایل بهار بوده و چند ماه بعد می‌توان بوته‌ها را به محل اصلی منتقل کرد.
جهت تکثیر حتی می‌توان گیاهان ۵-۴ سال را از خاک خارج نموده و به ۲ تا ۴ تقسیم کرد و مجدداً کشت نمود. این گیاه هم جهت استفاده در حواشی بلوارها، میادین، پارک‌ها و سایر قسمت‌های فضای سبز کاربرد دارد.
۲) زوفا Hgssopus officinalis
این گیاه از تیره نعناع است و دارای اسانس معطر بوده که در صنایع مختلف کاربرد دارد.
گیاهی است خشبی و چند ساله با ساقه چهارگوش و مستقیم. برگ‌ها صاف فاقد دندانه کشیده و کم و بیش نیزه‌ای و سبز روشن گل‌ها در چرخه‌های مجتمع مرکب از هفت تا نه گل قرار دارند. گل‌ها در رنگ‌های متنوع آبی صورتی، سفید رنگ هستند.
▪ کشت
در اوایل بهار در خزانه و پس از ۲ تا ۳ هفته سبز می‌شود و پس از حدود ۲ ماه قابل انتقال به زمین اصلی و مکان دائمی هستند.
چون دارای بذرهای ریز بسیاری است، این بذور در فصل تابستان از گیاه جدا می‌شود و در پائیز و یا بهار سال بعد رشد می‌کند.
این گیاه بین ۷-۵ سال عمر دارد. به خشکی مقاومت خوبی نشان می‌دهد ولیکن در صورت وجود آب گلدهی آن در یک سال چندین نوبت تکرار می‌شود.
این گیاه مناسب کشت در پارک‌ها، حواشی فواصل درختان و جهت پوشاندن قسمت‌های خاکی محوطه به‌طور پراکنده می‌تواند استفاده شود.
۳) اسطو خودوس Lavandula spp
این گیاه جزء گیاهان تیره نعناع بوده در اکثر نقاط قابل کشت است. به‌علت وجود اسانس از ترکیبات اصلی مواد آرایشی و بهداشتی است و در تولید انواع خوشبوکننده‌ها کاربرد دارد.
گونه‌های مختلف اسطوخودوس به‌عنوان گیاه زینتی در باغ‌ها، پارک‌ها و حواشی کشت می‌گردد.
▪ مشخصات گیاه
گیاهی خشبی و چندساله دارای ریشه اصلی طویل و چوبی است و به همین دلیل قادر به جذب رطوبت از اعمال ۳ تا ۴ متری زمین می‌باشد.
برگ‌های سبز تیره، نیزه‌ای شکل بوده و به‌طور متقابل روی ساقه قرار می‌گیرد. برگ‌ها پوشیده از کرک و حاوی اسانس است. گل‌های آبی تا بنفش رنگ آن در انتهاء ساقه گل‌دهنده به‌طور مجتمع قرار می‌گیرد.
پیکر رویشی اسطوخودوس بوی مطبوعی دارد که ناشی از وجود اسانس است. اسانس در برگ‌های اسطوخودوس ذخیره می‌گردد.
گرچه رشد اولیه گیاه بسیار کند ولی پس از استقرار آن، رویش به سرعت انجام می‌گیرد. آب‌وهوا فقط بر میزان اسانس و یا گلدهی آن مؤثر است به‌نحوی که به‌عنوان مثال در شرایط گرم‌ و خشک گلدهی تسریع می‌گردد.
▪ نیازهای اکولوژیک
این گیاه از گیاهان منطقه خشک و نیمه خشک است و به تابش نور فراوان، هوای گرم، رطوبت کم نیاز دارد تا بهترین عملکرد گل و اسانس را داشته باشد ولیکن در بخش کاربردی آن در فضای سبز بدون این عوامل رشد و سبزینگی مناسبی دارد.
درجه حرارت‌های پائین ۰ تا ۱۵ درجه را تحمل می‌کند و این مطلب براساس آمار روزانه هواشناسی که در مجتمع صدرا صورت پذیرفته، اعلام شده است. در هر نوع خاک قادر به رویش است و از دیگر محاسن آن بقای ۲۰-۱۵ ساله این گیاه در یک محل است.
▪ تاریخ کشت
اوایل بهار و یا نیمه دوم اسفند زمان مناسب برای کشت بذر در خزانه است. هر چند که در بحث فضای سبز شهری می‌توان از قلمه‌ها را با پوشش تابلوئی پوشانده و پس از آنکه ریشه‌ها قوی شدند به مکان اصلی منتقل نمود.
۴) بادر نجبویه melissa officinalis
گیاهی است که از تیره نعناع که بسیار معطر بوده و اسانس آن کاربردهای فراوانی در صنعت‌های متفاوت دارد.
گیاهی است علفی چندساله ساقه گیاه جوان به‌طور خوابیده رشد می‌کند. برگ‌ها پهن و تخم‌مرغی شکل هستند که به طور متقابل روی ساقه قرار می‌گیرد. رویش گیاه در اوایل بهار پس از گرم شدن هوا آغاز می‌شود. در مناطق سردسیر ممکن است اندام‌های هوائی گیاه در اثر سرما خشک شود اما ریشه فعالیت خود را دارد و پس از گرم شدن هوا مجدداً رشد خود را آغاز می‌کنند.
این گیاه قادر به تحمل شرایط سرد و درجه حرارت‌های پائین (۲۵ تا ۲۰ درجه) است. در هر نوع خاکی قابل رویش و کشت و نگهداری است و نیاز به بسترسازی ندارد. دوام آن ۵-۴ سال در یک نقطه است. گل‌های آن بسیار معطر هستند و باعث افزایش کیفیت عسل نیز می‌گردد. یکی از بهترین گونه‌ها جهت کشت در کنار تخته‌سنگ‌های بزرگ و پارک‌های حاشیه است.
۵) آویشن (باغی Thymus vulgaris)
آویشن نیز از گیاهان تیره نعناع است که علاوه بر خواص بسیار پزشکی در تهیه محصولات آرایشی و موادغذائی نیز موارد استفاده فراوانی دارد.
گیاهی است خشبی و چند ساله، ریشه راست و ساقه آن مستقیم و چهارگوش است. برگ‌های کوچک، متقابل، کم و بیش نیزه‌ای بدون نوک و دمبرگ دارد. برگ‌ها خاکستری رنگ و حاوی اسانس هستند؛ این گیاه تا ارتفاع ۵۰ سانتی‌متر رشد می‌کند و تبدیل به یک توده انبوه خاکستری‌رنگ می‌گردد. آویشن حداقل ۶-۵ سال می‌تواند در یک مکان باقی بماند.
مشابه سایر گیاهان داروئی ذکر شده می‌توان آن را در اوایل بهار در خزانه کشت نمود و سپس به محل موردنظر انتقال داد.
کاربرد آن در فضای سبز، مشابه کاربرد کنونی اسطوخودوس و رزماری است.
● نتیجه:
با توجه به وضعیت منطقه و بروز خشکسالی‌های متناوب بایستی سعی نمود از گیاهانی استفاده شود که علاوه بر تأمین خواسته‌های عموم مردم، به زیبائی، لطافت و سلامت جامعه نیز کمک نماید.
هزینه‌های تولید و نگهداری آن بالا نباشد، نیازهای اکولوژیکی خاصی نداشته باشند تا بتوان آن را نشر و توسعه داد و به پیشرفت فضای سبز شهری کمک نمود. در این میان گیاهان داروئی بسیاری از عوامل ذکر شده را تأمین می‌نماید. لذا کشت آنها در وهله اول به‌صورت تحقیقاتی و سپس به‌طور اصولی در فضای سبز شهری و پس‌کرانه‌های شهری خالی از لطف و فایده نیست.

فاطمه حسنی
منابع:
۱) امیر بیگی، رضا، رهیافت‌های تولید و فراوانی گیاهان داروئی، جلد دوم، انتشارات طراحان ناشر، ۴۲۴ صفحه، سال ۱۳۷۶.
۲) امیر بیگی، رضا، تولید و فرآوری گیاهان داروئی، جلد سوم، انتشارات آستان قدس رضوی، ۳۹۷ صفحه، چاپ دوم ۱۳۷۹.

منبع : نشریه بین المللی فنی مهندسی ایران