فرهنگ عاشورا در سیره معصومین(ع)

● معنی فرهنگ:
آداب و عادات و اندیشه‏ها و اوضاعی كه گروهی در آن شركت دارند، فرهنگ نامیده می‏شود كه از نسلی به نسل دیگر انتقال می‏یابد. زبان و وسیله‏های نمادین دیگر عوامل اصلی انتقال فرهنگ است; در عین حال ممكن است‏بسیاری از رفتارها و عادات و رسوم تنها از طریق تجربه حاصل گردد.
اصولا هر جامعه‏ای برای خود روش و اسوه ویژه‏ای از كلیات فرهنگی و رفتاری دارد كه امور ضرور انسانی مانند سازمان اجتماعی، دین، حقیقت‏جویی، ساختمان سیاسی، نحوه تفكر، مؤسسات اقتصادی و فرهنگ مادی آن را به وجود می‏آورد.
از آغاز پیدایش بشر فرهنگ مایه تمایز هر گروه از گروه دیگر بوده است درجه پیچیدگی سازمانهای فرهنگی یكی از ابزارهای تشخیص جامعه‏های متمدن از جامعه‏های ابتدایی است. «فرهنگ‏» به معنی تعلیم و تربیت، نیز به كار رفته چنانچه در شعر فردوسی آمده است:
تو دادی مرا فر و فرهنگ و رای تو باشی به هر نیك و بد رهنمای
● عاشورا كدام روز است؟
در كتابهای لغت چنین آمده است: عاشورا با (الف مقصوره) و عاشوراء با (الف ممدوده) را روز دهم و بعضی روز نهم دانسته‏اند. زهری گفته است جز در چند مورد، اسمی كه بر وزن فاعولاء باشد شنیده نشده. (۱)
از ابن‏بزرج نقل است كه: «ضاروراء» به معنی «ضرا» (سختی) و «ساروراء» به معنی «سرا» (گشایش و شادمانی) و «دالولا» به معنی «دلال‏» به كار رفته است.
صاحب مجمع‏البحرین در این‏باره گفته است: «عاشورا یك نام اسلامی است و آن روز دهم محرم است و گاهی الف بعد از عین حذف می‏گردد و «عشورا» تلفظ می‏شود». (۲)
و نیز گفته‏اند كه عاشورا كلمه‏ای است عبری و معرب «عاشور» كه دهم تشری یهود باشد كه روزه آن روز «گپور» [كفاره] است و چون آن روز را به ماههای عربی انتقال دادند، روز دهم اولین ماه تازیان شد.
چنانچه در ماههای یهود هم در اولین ماه و روز دهم است. (۳)
● روایات جعلی در مورد عاشورا
از امور مسلم تردیدناپذیر و مورد اتفاق تمام فرق اسلامی این است كه حضرت امام حسین‏علیه‏السلام بی‏نهایت مورد علاقه و محبت‏خاص جد بزرگوارش پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله بوده است و اظهار این موضوع از روایات فراوانی كه تواتر معنوی دارد ثابت می شود. (۴)
گروه كثیری از محدثان اسلامی نقل كرده‏اند كه پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «حسین از من و من از حسینم. خداوند دوست دارد كسی را كه حسین را دوست‏بدارد». (۵)
در محاوره عربها این چنین است كه وقتی می‏خواهند بین خود و دیگری كمال الفت و یگانگی و شدت ارتباط و دوستی را بفهمانند آن تعبیر را به كار می‏برند و می‏گویند: «فلان كس از من و من از اویم‏» چنانچه وقتی می‏خواهند نفرت و بیزاری خود را نسبت‏به دیگری اظهار كنند، می‏گویند: «من از او نیستم و او از من نیست‏» شاعر گفته است:
ایها السائل عنهم و عنی لست من قیس و لاقیس منی
پس تعبیر «حسین منی و انا من حسین‏» یا شبه آن تعبیر مانند «حسین منی و انا منه‏» بر محبت‏شدید و اتصال و علاقه تام بین پیامبرصلی الله علیه وآله و فرزند گرامی‏اش دلالت می‏كند. و نیز قسمت اول حدیث «حسین منی‏» ارتباط و اتصال جسمی و قسمت دوم آن «و انا من حسین‏» ارتباط معنوی را می‏رساند. توضیح آن كه «حسین منی‏» می‏فهماند كه امام، پاره تن پیامبر است و به لحاظ مادی به آن حضرت انتساب دارد و «انا من حسین‏» می‏فهماند كه اگر فداكاری و ایثار و از خودگذشتگی آن جناب نبود، زحمات پیامبرصلی الله علیه وآله به هدر می‏رفت و اثری از اسلام باقی نمی‏ماند.
در روایات فراوانی آمده است كه پیامبرصلی الله علیه وآله آن حضرت را می‏بوسید و هر وقت او و برادرش امام حسن‏علیهماالسلام را می‏دید و مناسبت اقتضا می‏كرد، با آنان به مداعبه و ملاعبه می‏پرداخت. عده‏ای از راویان نقل كرده‏اند كه رسول خدا یك دست را بر قفا و دست دیگر را بر زنخ فرزندش حسین‏علیه‏السلام قرار می‏داد و دهان بر دهانش می‏گذاشت. (۶) و در برخی از روایات است كه پیامبرصلی الله علیه وآله درباره امام حسین‏علیه‏السلام فرمود: «فدای كسی بشوم كه فرزندم ابراهیم را فدای او كردم‏». (۷)
از آنچه به اختصار در عظمت و فضیلت‏سرور شهیدان حسین بن علی‏علیه‏السلام بیان داشتیم و نیز از آنچه رسول اكرم‏صلی الله علیه وآله در شدت علاقه و محبت‏به فرزند بزرگوارش ابراز داشته، به خوبی درمی‏یابیم كه اخبار حاكی از عید بودن روز عاشورا و تبرك جستن در آن روز از قول پیامبرصلی الله علیه وآله دروغ و افترای محض است. چگونه ممكن است قبول كرد كه رسول خداصلی الله علیه وآله روز شهادت ریحانه‏اش (۸) را كه مكرر بر مكرر از آن خبر داده (۹) روز جشن و عید اعلام كند. در صورتی كه آن حضرت به یاد آن روز گریه می‏كرد.
روایات صحیح كه در كتب اهل سنت نیز نقل شده بر گریستن رسول خداصلی الله علیه وآله به خاطر شهادت فرزند فداكارش دلالت دارد.
از ام‏الفضل بنت‏حارث روایت كرده‏اند كه او گفت: ... من حسین‏علیه‏السلام را در دامن پیامبرصلی الله علیه وآله گذاشتم. لحظه‏ای گذشت كه ناگهان اشك از چشمانش فرو ریخت. گفتم یا نبی‏الله پدر و مادرم قربانت گردد چه شده؟! فرمود: جبرئیل آمد و خبر داد كه امتم این پسرم را به زودی می‏كشند! گفتم همین پسر را؟! گفت: آری. (۱۰)
لازم است مسلمین از دسایس بنی‏امیه برحذر باشند، و به رسول خداصلی الله علیه وآله اقتدا كنند (۱۱) و او را اسوه و مقتدای خویش قرار دهند. از اعمال و رفتار و گفتار آن پیشوای عظیم‏الشان پیروی نمایند و بر اثر روایاتی كه در زمان سلطنت‏بنی‏امیه درباریان جعل نموده بودند (۱۲) نباید از روش آن حضرت منحرف شوند كه سالروز شهادت فرزند دلبندش را جشن بگیرند و آن روز را روز عید و شادی و مبارك قرار دهند. (۱۳)
بر مسلمانان است كه بخود آیند، بیدار شوند، به حقیقت اسلام توجه كنند و بیندیشند تا آنچه را كه دشمنان پیامبر و اسلام داخل دین كرده‏اند كنار بزنند و بفهمند كه اسلام واقعی كدام است و بر چه محور دور می‏زند. در هر امری از امور به دیده انتقاد و تحقیق بنگرند و سرسری و تقلیدی آن را نپذیرند. (۱۴)
بنی‏امیه با بنی‏هاشم كینه دیرینه داشتند. (۱۵) از طرف دیگر چون منصب شامخ نبوت در خاندان بنی‏هاشم بود و آنان این موهبت و افتخار را برنمی‏تافتند، تا توانستند با اسلام به ضدیت و معاندت پرداختند.
آنها در اصل به اسلام هیچ‏گونه اعتقادی نداشتند. عقاد نویسنده و متفكر شهیر مصری می‏گوید: ابوسفیان پس از آن كه اسلام آورد غلبه اسلام را غلبه بر خود تلقی می‏كرد. (۱۶)
هند، مادر معاویه پس از اسلام آوردنش فریاد می‏زد: چرا جنگ نكردید و از خود و سرزمینتان دفاع ننمودید؟!
ابوسفیان و پسرش معاویه پس از فتح مكه اسلام آوردند. ابوسفیان و خانواده‏اش با دشواری تمام اسلام را گردن نهادند. بدین معنی كه در ظاهر اسلام آوردند و در واقع اسلام را قبول نداشتند. (۱۷) ابوسفیان بر قبر حضرت حمزه‏علیه‏السلام ایستاد و گفت: ای اباعماره بر امارت و فرمانروایی با ما جنگیدی كه آن به ما انتقال یافت. (۱۸)
به نظر می‏رسد معاویه به نبوت پیامبر اسلام‏صلی الله علیه وآله اعتقاد نداشت‏به دلیل آن كه عده‏ای از مصریان بر وی وارد شدند و گفتند: «السلام علیك یا رسول‏الله‏» او آنان را از این گفتار منع نكرد. (۱۹)
محققان اهل سنت‏به سندهای متعدد در تفسیر آیه شریفه «الم تر الی الذین بدلوا نعمت‏الله كفرا»، (۲۰) ذكر نموده‏اند كه مقصود دو طایفه تبهكار بنی‏امیه و بنی‏المغیرهٔ است. (۲۱)
● سیاست‏بنی‏امیه در جهت محو آثار نهضت عاشورا
معلوم است كه بنی‏امیه با این پیشینه سیاه و خباثت (۲۲) چون اسلام را با منش و خواسته‏های مادی خود موافق نمی‏دیدند به انحا و وسائل گونه‏گون، در تضعیف اسلام و خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله كه نگهبان و بیان‏كنندگان دستورهای اسلام و قرآن بودند، كوشیدند از جمله آن كه برای پاشانیدن گرد فراموشی به واقعه كربلا و آثار آن به روحانی‏نمایان درباری دستور دادند كه روز عاشورا را، روز جشن و عید و روز بسیار مبارك معرفی كنند! و در این‏باره حدیث جعل نمایند. این حدیثها به گونه‏ای است كه هر كس اندكی به آنها توجه كند آشكارا مجعول بودن آنها را می‏فهمد، مثلا روایت كرده‏اند كه چون پیامبرصلی الله علیه وآله به مدینه آمد. دید كه یهود روز عاشورا روزه می‏گیرند آن حضرت از آنان پرسید: چرا این روز را روزه دارید؟ گفتند: چون خداوند فرعون و پیروانش را در این روز غرق كرد و موسی و یارانش را نجات داد. آنگاه پیغمبر فرمود: ما از یهود به موسی سزاوارتریم. و به اصحاب خود دستور داد كه آن روز را روزه بدارند.ساختگی و مجعول بودن این حدیث از دو طریق ثابت است:
۱) بنابر تحقیقی كه ابوریحان انجام داده است «این كه یهود می‏گویند خداوند فرعون را در روز عاشورا غرق كرد، خلاف تورات است. زیرا فرعون روز بیست و یكم نیسن كه هفتم از ایام فطیر است غرق شد و اول فصح یهود پس از قدوم پیامبرصلی الله علیه وآله به مدینه روز سه‏شنبه بیست و دوم آذار با نهصد و سی‏وسه اسكندری بود كه با روز هفدهم ماه رمضان موافق می‏شد. روزی كه خداوند فرعون را غرق كرد بیست و سوم ماه رمضان می‏شود، پس برای این روایت وجهی نخواهد بود». (۲۳)
۲) در این روایت آمده است كه پیامبر از یهود پرسید كه چرا این روز را روزه می‏گیرید؟ گفتند چون خداوند در این روز فرعون را غرق كرد. ساختگی بودن این روایت از آن جهت آشكار می‏گردد كه در آن نسبت نادانی به نبی بزرگوار اسلام داده شده به گونه‏ای كه پس از آگهی یافتن از موضوع و یادآوری یهودیان امری به فكرش خطور نموده و حكمی بر آن مترتب كرده است! چنان كه معلوم است این‏گونه امور از ساحت قدس پیامبرصلی الله علیه وآله به دور است. ابوریحان درباره روز عاشورا و امور مربوط به آن چنین توضیح داده است...
«قتل حسین بن علی بن ابی‏طالب‏علیه‏السلام در این روز اتفاق افتاد. و او و یارانش را از راه بستن آب، بر آنان، گذراندن از دم شمشیر، انداختن آتش در خیام حرم، بر نیزه كردن سرها، اسب دوانیدن بر اجساد كه در هیچ امتی حتی با اشرار خلق چنین نكرده‏اند، از میان بردند و از این تاریخ، مسلمانان، عاشورا را شوم دانستند. اما بنی‏امیه در این روز لباس نو پوشیدند و زیب و زیور كردند و سرمه به چشم خود كشیدند و این روز را عید گرفتند و عطرها استعمال نمودند و مهمانیها و ولیمه‏ها دادند. و تا زمانی كه ایشان بودند، این رسم در توده مردم پایدار بود، حتی این كه پس از انقراض ایشان باز هم این رسم باقی ماند ولی شیعیان از راه تاسف و سوگواری به قتل سیدالشهداء در مدینهٔ‏السلام و بغداد و شهرهای دیگر گریه و نوحه‏سرایی می‏كنند و تربت مسعود حسین را در كربلا در این روز، زیارت می‏نمایند. و چون خبر كشته‏شدن حسین را به مدینه آوردند، دختر عقیل بن ابی‏طالب بیرون آمد و این اشعار را برخواند:
ماذا تقولون ان قال النبی لكم ماذا فعلتم و انتم آخرالامم بعترتی و باهلی بعد مفتقدی نصف اساری و نصف ضرجوا بدم ما كان هذا جزائی اذ نصحت لكم ان تخلفونی بسوء فی ذوی رحم
ابراهیم‏بن اشتر ناصر و یاور آل رسول‏الله در این روز كشته شد. و می‏گویند در این روز بود كه خداوند توبه آدم را پذیرفت و در این روز بود كه كشتی نوح بر جودی فرود آمد. و عیسی‏بن مریم در این روز، زاییده شد. و موسی و ابراهیم در این روز نجات یافتند. در این روز آتش به ابراهیم برد و سلام گردید و در این روز چشم یعقوب بینا شد. یوسف از چاه بیرون آمد. سلیمان از نو به سلطنت رسید. عذاب از قوم یونس برداشته شد. بدبختی و بیچارگی از ایوب مرتفع گشت. دعای زكریا مستجاب شد و یحیی را به او بخشیدند و گفته‏اند یوم‏الزینه موعد سحره فرعون در وقت زوال این روز بود. و این اتفاقات را كه در این روز ذكر نموده‏اند، اگر چه وقوع آن امكان عقلی دارد اما معلوم است كه ناقلان آنها دسته‏ای از عوام محدثان بوده‏اند. و یا آن كه خواسته‏اند با اهل كتاب (۲۴) مسالمت كنند.»
ابوریحان به جهت‏حسن ظن یا به جهات دیگر وانمود نكرده كه این‏گونه روایات مجعول است. بلكه گفته است ناقل آن روایات عوامند یا برای مسالمت‏با اهل كتاب آنها را نشر داده‏اند، در هر صورت نتیجه همان است كه آن روایتها عاری از حقیقت است.
بسیار مناسب است كه آنچه را امام صادق‏علیه‏السلام در این‏باره بیان فرموده است نقل كنیم: عبدالله‏بن فضل‏بن هاشمی گفت: «به امام صادق‏علیه‏السلام عرض كردم چگونه عامه (مردم) روز عاشورا را روز بركت نامگذاری كرده‏اند؟ در این هنگام آن حضرت گریه كرد. سپس فرمود: وقتی كه (امام) حسین‏علیه‏السلام كشته شد، مردم در شام، به یزید تقرب می‏جستند و حدیث جعل می‏كردند. و اموالی به عنوان جایزه دریافت می‏نمودند، از جمله امور مجعوله این بود كه این روز را روز بركت (و سرور) اعلام داشتند، تا مردم از جزع و گریه و مصیبت و اندوه به شادی و خوشحالی و تبرك جستن بپردازند و به آن سرگرم باشند». (۲۵)
تا مردم آن واقعه حزن‏انگیز را فراموش كنند و در نتیجه بنی‏امیه از لعن و نفرین ابدی و پی‏آمدهای ناگوار جنایت هولناكی كه انجام داده بودند درامان بمانند. پس در واقع این نوعی سیاست‏بود كه دستگاه تبلیغی بنی‏امیه امر را بر مردم مشتبه ساخت و خواستند بواسطه منحرف نمودن اذهان عمومی، بر زشتی جنایاتشان سرپوش بگذارند و برای رسیدن به این هدف به انواع دسایس و حیله‏ها متوسل شدند.
دسیسه دیگر آنها این بود كه شایع كردند امام حسین‏علیه‏السلام كشته نشده بلكه انعكاسی از وی بر حنظلهٔ بن اسعد شامی قرار گرفته و او به جای آن حضرت به قتل رسیده و امام به آسمان عروج نموده چنانچه حضرت عیسی این چنین بود (۲۶) و این سیاست عین همان سیاستی است كه پس از وفات پیامبرصلی الله علیه وآله و مشغول ساختن افكار مردم نسبت‏به جانشین واقعی آن حضرت در پیش گرفتند و شایع ساختند كه پیامبر از دنیا نرفته و زنده است. (۲۷)
اگر این شایعه‏پراكنی نبود، قویا احتمال داشت كه عده‏ای به این فكر بیفتند كه چرا وصیتها و سفارشهای پیامبرصلی الله علیه وآله را درباره جانشین واقعی‏اش حضرت علی‏علیه‏السلام كنار گذاشتند و هنوز پیامبر را دفن نكرده برای امارت و خلافت‏به گفتگو و اختلاف پرداختند و می‏خواهند دیگری را به جای آن حضرت، به خلافت‏بردارند.
بدون شك از نظر روایی آن شایعه از جهت انصراف افكار عمومی و برگرداندن توجه مردم از این امر مهم تاثیری بسزا داشت، تا در این گیرودار بتوانند خلیفه موردنظر خود را به قدرت برسانند. و این شایعه - چنان كه بعضی گمان كرده‏اند - از روی جهل و اشتباه صورت نگرفت، بلكه روی نقشه حساب شده طرح شده بود.
● عظمت قیام امام حسین‏علیه‏السلام
نهضت امام حسین‏علیه‏السلام نهضتی مقدس، متعالی و روحانی بود. پاكی، خلوص، بی‏اعتنایی به دنیا، بری بودن از اغراض شخصی و آز و جاه‏طلبی و خودخواهی از ویژگیهای این قیام است. (۲۸) انقلاب آن حضرت درس قسط، عدالت، توحید، شرافت، ایثار و فداكاری به مردم داد. (۲۹)
فرزند پیامبرصلی الله علیه وآله با خون خویش درخت اسلام را كه رو به خشكیدگی گذاشته بود، آبیاری كرد و در تاریكی ظلم و فساد بنی‏امیه درخششی بوجود آورد كه آن محیط ظلمانی را نور و روشنایی بخشید و بزرگراه سعادت را نمایان كرد و ابرهای تیره و تاری از آسمان بر جوامع اسلامی بلكه جوامع انسانی پراكنده شد و چهره اسلام را چنان كه هست‏بر جهانیان آشكار ساخت (۳۰) به همین جهت است كه سوره «الفجر» سوره «الحسین‏» نامگذاری شده است.
از امام صادق‏علیه‏السلام نقل شده كه این سوره درباره حسین‏علیه‏السلام نازل شده و سوره حسین است (۳۱) و چون آن جناب با اخلاص كامل در راه خدا خاندان و اموالش را فدا نمود، با اطمینان و اشتیاق فراوان به دیدار معبود خود شتافت و مصداق واقعی «نفس مطمئنه‏» واقع شد، و در نزد پروردگار در جوار رحمتش قرار گرفت، لذا امام صادق‏علیه‏السلام فرمود: مقصود از «نفس مطمئنه‏» حسین و یاران اوست كه صاحب نفس مطمئنه‏اند كه در روز قیامت رضوان خدا برای ایشان است و خداوند از ایشان راضی است. (۳۲)
او كسی است كه با نیل به درجه رفیع شهادت جاودانگی یافت، به میزانی كه در راه موضوعی فدا و فانی می‏شود ارزش آن را به خود می‏گیرد و كسب می‏نماید.
حسین‏بن علی‏علیه‏السلام كسی است كه تمام هستی و متعلقات خویش را با اخلاص در راه خدا كه اصل و منشا تمام كمالات و تقدسهاست، فدا و فانی نموده است پس جای شگفتی نیست كه بگوییم تمام تقدسها و كمالات و جاودانگی به وجود فدا شده‏اش انتقال یافته است. (۳۳) و نیز بی‏جهت نیست كه محبت و عشق به آن حضرت در دلهای مؤمنان جایگزین شده به همان‏گونه كه محبت و علاقه به خداوند در آن دلها جای دارد. لذا از رسول اكرم‏صلی الله علیه وآله نقل شده است: «همانا برای شهادت حسین‏علیه‏السلام حرارتی وجود دارد كه هیچ‏گاه سرد نمی‏شود. (۳۴) و نیز فرمود: «برای حسین‏علیه‏السلام در دلهای مؤمنان محبتی است‏». (۳۵)
آری! حضرت سیدالشهداعلیه‏السلام كه از روی خلوص به پیشگاه معبود خویش سر عبودیت فرود آورده و بر آن مداومت ورزیده، به اوج كمال و قرب رب ذی‏الجلال رسیده و آن قدر شرافت و قداست پیدا كرده كه صحیح است او را به خدا نسبت دهند، مثلا بگویند: دست او، دست‏خدا، خون او خون خدا و گوش و زبان و چشم او، گوش و زبان و چشم خداست، و این بدان جهت است كه توجه به خدا، فدا شدن در راه او، و استمرار بر طاعتش، چنان انقلابی در وی به وجود آورد كه عظمت‏خداوندی به او نسبت داده می‏شود زیرا از معنویت ارتباط با خداوند متاثر گشته است. در این‏باره حدیثی از امام باقرعلیه‏السلام نقل شده است كه همین معنی را می‏رساند و می‏فهماند كه آدمی با رشته ارتباط و بندگی خالصانه خدا به مقامی می‏رسد كه در فكر نگنجد و شرافت و قداست و ابدیت ذات اقدس ربوبی او را متاثر می‏سازد و آن خصوصیات به او انتقال می‏یابد:
... ان الله جل جلاله قال: ما تقرب الی عبد من عبادی بشی‏ء احب الی مما افترضت علیه و انه یتقرب الی بالنافلهٔ حتی احبه فاذا احببته كنت‏سمعه الذی یسمع به و بصره الذی یبصر به و لسانه الذی ینطق به و یده التی یبطش بها. ان دعانی اجبته و ان سالنی اعطیته. (۳۶)
حسین بن علی‏علیه‏السلام كه در راه خدا و در راه افكار عالیه‏اش شهید شد وجود مادی خود را نفی كرد اما به صورت منبع فضیلت و مركز شرافت و عظمت وجود جاودانه خود را اثبات نمود عقل و دین حكم می‏كند كه بزرگان و افراد برگزیده را در حال حیات و ممات ارج نهیم و آنان را دوست‏بداریم و از یاد نبریم و در سالروز وفات و شهادتشان مجالس یادبود برپا كنیم. به ویژه كه آن شخص تمام هستی خودش را در طبق اخلاص نهاده و از هیچ فداكاری در راه خدا دریغ نورزیده باشد.
از این جهت است كه در اقطار مختلف اسلامی به نام آن حضرت اقامه مجالس می‏كنند و چنین نیست كه تكریم و تعظیم آن حضرت اختصاص به شیعیان داشته باشد مثلا در كشور مصر در روز ولادت آن حضرت و خواهر بزرگوارش حضرت زینب مجالس جشن و سرور برپا می‏دارند. (۳۷) و درباره فضایل ایشان قلمفرسایی می‏كنند و كتابها و مقاله‏ها می‏نویسند. (۳۸)
حسین‏بن علی‏علیه‏السلام برای هدفی بس عالی در راه معبود خود با نفس نفیس جهاد نمود. (۳۹) و برای احیای فضیلت و شرافت و برقراری آزادی و بیداری بشر قیام كرد. پس سزاوار است كه تمام جوامع انسانی - خواه مسلمان خواه غیرمسلمان - به پاس احترام و بزرگداشت آن شخصیت عظیم‏الشان سالروز شهادت آن حضرت را بزرگ بشمارند و به سوك و ماتم بنشینند.
او ابرمرد عالم و شخصیت‏بسیار بزرگواری است كه تمام مكارم و فضایل را دارا بود به گونه‏ای كه ابعاد گسترده بسیار وسیع وجودش همگان را متحیر ساخته است. (۴۰)
از لحاظ نسب نیز كسی به پایه امام حسین‏علیه‏السلام نمی‏رسد: جدش رسول خدا سیدالمرسلین و خاتم‏النبیین و پدرش علی مرتضی سیدالوصیین و مادر فاطمه زهرا سیده نساء عالمین و برادرش امام حسن مجتبی، و عمویش جعفر طیار و عموی پدرش حمزه سیدالشهداء است.فكر او بر محور ابدیت و ماورای محسوسات دور می‏زند او شهادت را برگزید و منیه را بر دنیه و كرامت قداست را بر لئامت اطاعت‏بدسگالان و نابكاران ترجیح داد. (۴۱)
فرزند پیامبرصلی الله علیه وآله چندان ثبات و استقامت و شجاعت و بردباری و صبر از خود بروز داده كه نظر همه متفكران و بزرگان را به خود جلب نموده و همگان در برابر عظمتش سر تعظیم فرود آورده‏اند. و هر كس كه درباره احوال و رفتار آن حضرت مطالعاتی داشته باشد غیرممكن است مجذوب فضایل و شخصیت او نگردد و از مصایبی كه برای نجات اسلام و بشریت متحمل شده متاثر و اندوهگین نشود.
● عاشورا «یوم‏الله‏» است
روزهایی كه در آن روزها وقایع مهمی انجام می‏شود و مسیر تاریخ در جهت رشد و كمال تغییر می‏نماید و سبب می‏شود كه تحول در اجتماع به وجود آید و مردم راه فضیلت و سعادت را در پیش گیرند، «ایام‏الله‏» نامیده می‏شود. در قرآن مجید در دو مورد (سوره ابراهیم آیه ۵ و سوره الجاثیه آیه ۱۴) ایام‏الله ذكر شده است.
از ابن‏عباس روایت‏شده كه منظور از آن روزهایی است كه در آن روزها در امم پیشین وقایعی مهم رخ داده است واضح است كه منظور وقایعی (۴۲) است آموزنده كه بدان وسیله مردم از جهل و غفلت رهایی یافته‏اند و دگرگونی در تمام شؤون زندگی‏شان پدید آمده است. چون شهادت سبط پیامبرصلی الله علیه وآله و یارانش در روز عاشورا باعث‏شد كه حقایق آشكار شود و اسلام تجدید حیات نماید ستمگران رسوا شدند و تغییر اساسی در جامعه اسلامی به وجود آید، آن روز «یوم‏الله‏» به حساب آمد. از پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله روایت‏شده است كه عاشورا از «ایام‏الله‏» است. (۴۳) این روز به اندازه‏ای اهمیت داشته كه به امم پیشین نیز معرفی شده تا آنان نیز نتایجی را كه بر این روز عظیم ترتب می‏یابد درك كنند و آن را پاس دارند.
در حدیث مناجات حضرت موسی‏علیه‏السلام آمده است كه حضرت موسی‏علیه‏السلام عرض كرد: خدایا! به چه جهت امت پیامبر خاتم را بر سایر امم برتری داده‏ای؟ خداوند فرمود: ده خصلت است كه موجب برتری ایشان شده است. موسی‏علیه‏السلام گفت: آنها كدامند تا به بنی‏اسرائیل دستور دهم كه به آنها عمل كنند. فرمود: نماز، زكات، روزه، حج، جهاد، جمعه، جماعت، قراءت، علم و عاشورا. حضرت موسی‏علیه‏السلام پرسید: عاشورا چیست؟ فرمود: گریه كردن و خود را به گریه واداشتن بر سبط پیامبر خاتم است. (۴۴) از این حدیث‏برمی‏آید كه اهمیت دادن به عاشورا و بهره‏مند شدن از آثار آن روز عظیم، در ردیف صلاهٔ و صوم و سایر مبانی مهم اسلامی است و این بدان جهت است كه اگر واقعه عاشورا و شهادت فرزند پیامبرصلی الله علیه وآله نبود از اسلام واقعی و صلاهٔ و صوم و سایر اركان اسلام اثری برجای نمی‏ماند.
● عاشورا در سیره ائمه اطهار
از آنچه تاكنون ذكر نمودیم روشن می‏شود كه پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله و ائمه اطهارعلیهم‏السلام در روز عاشورا به یاد آن همه مصایبی كه بر امام حسین‏علیه‏السلام وارد شده اندوهگین می‏شده‏اند و به دیگران هم دستور می‏داده‏اند كه در آن روز به عزاداری بپردازند و به سوك و ماتم بنشینند. (۴۵) هر چند چنین دستوری از جانب معصومان صادر نمی‏شد بر مسلمین لازم بود كه در آن روز مراسم عزا به پای دارند و آثار حزن و ماتم در ایشان ظاهر گردد، زیرا همان‏طور كه پیشتر اشاره كردیم كسی كه رسول خدا را دوست داشته باشد غیرممكن است كه به فرزند آن حضرت عشق نورزد و او را دوست نداشته باشد.
و در روز شهادتش غبار حزن و ماتم بر دلش ننشیند. واضح است كه اگر فردی در روز مصیبت دوستش ناراحت و آزرده خاطر نگردد، دوستی او ظاهری و سطحی است و در واقع او را دوست نمی‏دارد; زیرا ارتباط معنوی بین دو دوست ایجاب می‏كند كه در غم و شادی یكدیگر شریك باشند. (۴۶) پس اگر ما در روز عاشورا متاثر نشویم و در خود احساس ماتم و اندوه ننماییم بدون تردید در دوستی‏مان نسبت‏به رسول اكرم‏صلی الله علیه وآله و فرزندش كه بسیار مورد تكریم و محبت آن بزرگوار بوده است صادق نیستیم. (۴۷) در كتب فریقین روایات بسیاری نقل شده كه پیامبرصلی الله علیه وآله بارها بر مصایب امام حسین‏علیه‏السلام كه جبرئیل از آن خبر داده بود، گریه كرد. در پیش روایت صحیحی از مستدرك حاكم نیشابوری از ام‏الفضل بنت الحارث در این‏باره نقل كردیم.
همچنین از كتاب «ذخایر العقبی‏» از ام‏سلمه بازگو شده است كه او گفت رسول خدا را دیدم در حالی كه بر سر حسین دست می‏كشید، گریه می‏كرد. عرض كردم: چرا گریه می‏كنی؟! فرمود: همانا جبرئیل به من خبر داد كه این پسرم در سرزمینی به نام كربلا كشته می‏شود. سپس مقداری خاك قرمز رنگ به من داد و فرمود: این از خاك همان سرزمین است و هر زمان آن خاك به خون مبدل گشت‏بدان كه وی كشته شده.
ام سلمه گفت: آن خاك را در شیشه‏ای نزد خودم نگه داشتم و با خودم می‏گفتم آن در روز بسیار عظیمی به خون مبدل می‏شود. (۴۸) گفتگو درباره بیانات و مطالبی كه از معصومان در مورد عاشورا ابراز داشته‏اند و نیز بررسی روش ایشان در آن روز بسیار مفصل است كه در این مختصر نگنجد. اما به طور كلی می‏توان گفت كه آن بزرگواران در روز عاشورا به عزاداری و سوگواری می‏پرداختند. دستور می‏داده‏اند، مرثیه‏خوانان، شعرا و كسانی كه از آن واقعه مطلع بوده‏اند، آن واقعه را برای دیگران تشریح كنند و مصایبی را كه در آن روز بر اهل بیت پیامبر وارد شده بیان نمایند. و مقصودشان این بوده كه آن رویداد به صورت یك مكتب پویا و خطدهنده برای همیشه زنده بماند. لذا تاكید كرده‏اند كه عاشورا را از یاد نبرید و به نام امام حسین مجالس سوگ و ماتم به پا دارید، تا حقایقی كه آن حضرت به آن جهت‏به شهادت رسیده فراموش نشود.
روشن است كه احكام اسلامی بر مبنای جلب مصلحت و دفع مفسده پایه‏گذاری شده است. بنابراین منظور از به پا داشتن مجالس عزای حسینی این نیست كه تنها برای خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله همدردی و تسلیتی باشد و به قول روضه‏خوان‏ها حضرت زهراعلیهاالسلام را خوشحال كنیم و چنین بپنداریم كه به هر اندازه گریه كنیم به همان اندازه تسلی خاطر برای رسول خداصلی الله علیه وآله و حضرت فاطمه‏علیهاالسلام فراهم آورده‏ایم اگر عقیده‏مان درباره به پا داشتن مجالس حسینی تنها این موضوع باشد یقینا مقاصد حضرت پیغمبر و حضرت علی و حضرت فاطمه را پایین آورده‏ایم. بدون شك تاكید بر این كه مراسم عاشورا و عزای حسینی فراموش نشود مقصود آن است كه واقعه كربلا به عنوان مكتب تعلیم و تربیت الهی برای همیشه زنده باشد.
آری به وسیله همین مجالس است كه دین اسلام تبلیغ می‏شود و بر اثر واقعیاتی كه در آن مجالس بیان می‏گردد مردم حق را از باطل تشخیص می‏دهند و راه خود را بازمی‏یابند. بنا به گمان برخی از سیاحان فرانسوی، از پیشرفت طایفه شیعه بدون امكانات تبلیغاتی و قوه قهریه در این دوره كوتاه می‏توان گفت كه در یكی دو قرن آینده به لحاظ كمی بر سایر فرق مسلمان غلبه خواهد كرد و سبب آن همین تعزیه‏داری است كه فرد فرد این فرقه را داعی و مبلغ مذهب خود ساخته است. امروزه هیچ نقطه‏ای از نقاط عالم را نمی‏بینیم كه دو نفر شیعه باشند و اقامه عزای حسینی ننمایند و بذل مال و منال نكنند.
در كتاب «السیاسهٔ الحسینیهٔ‏» آمده است‏یك نفر عرب شیعی بحرینی را دیدم كه در هتل یكه و تنها مجلس عزا برپا كرده، كتاب گرفته بر كرسی نشسته، چیزی می‏خواند و گریه می‏كرد و سپس آنچه را از ماكول و مشروب برای آن مجلس تهیه دیده بود میان فقرا تقسیم كرد. (۴۹)
شیخ طوسی از عبدالله‏بن سنان روایت كرده است كه او گفت: بر سرورم جعفربن محمدعلیه‏السلام در روز عاشورا وارد شدم، او را با چهره گرفته و ظاهری اندوهگین در حالی كه اشكهایش مانند مروارید افشان فرومی‏ریخت، ملاقات كردم! عرض كردم ای پسر رسول خدا چرا گریه می‏كنی؟ - خدا چشم تو را نگریاند - فرمود: آیا غافلی كه حسین بن علی در مثل این روز به قتل رسیده و (دچار مصیبت‏شده)؟ از آن حضرت پرسیدم: سرورم، رای شما درباره روزه این روز چیست؟ فرمود: روزه بگیرید بدون این كه آن را روزه به حساب آورید و افطار كنید بدون این كه آن را موجب خوشحالی و «بركت‏» قرار دهید، و آن را روزه كامل قرار مدهید. یك ساعت پس از نماز عصر با آب افطار كنید. (۵۰) شیخ صدوق به سند خودش از حضرت رضاعلیه‏السلام روایت كرده كه آن حضرت فرمود: «ماه محرم ماهی است كه در زمان جاهلیت، در آن ماه جنگ و ظلم را حرام می‏دانستند، اما در آن ماه خون ما حلال دانسته شد و حرمت ما هتك گردید.
اهل بیت و زنان ما اسیر شدند، خیمه‏های ما سوزانیده شد و اموال ما غارت گردید وهیچ احترامی برای رسول خدا درباره ما ملحوظ نگردید! همانا روز قتل حسین‏علیه‏السلام در صحرای كربلا چشمهای ما را مجروح، اشك ما را جاری، و عزیز ما را [به حسب ظاهر] خوار ساخت. و تا آخر دنیا موجب غصه و بلای ما گردید. پس بر همچون حسین‏علیه‏السلام باید گریه‏كنندگان بگریند. كه گریه بر وی گناهان بزرگ را فرو می‏ریزد. سپس فرمود: هنگامی كه ماه محرم داخل می‏شد پدرم خندان دیده نمی‏شد و اندوه بر وی غالب بود تا هنگامی كه عاشورا سپری می‏گشت و وقتی كه روز عاشورا فرامی‏رسید، آن روز، روز مصیبت و اندوه و گریه‏اش بود و می‏فرمود: این همان روزی است كه حسین‏علیه‏السلام در آن روز به قتل رسید. (۵۱)
از ابوالفرج اصفهانی در كتاب «الاغانی‏» نقل شده كه او به سند خودش از علی بن اسماعیل تمیمی و او از پدرش بازگو نموده كه وی نزد امام صادق‏علیه‏السلام بود و خدمتگزارش برای سید حمیری اجازه ورود به مجلس درخواست كرد حضرت دستور داد كه او را به آن مجلس بیاورند و زنان را در پس پرده جای داد و سید حمیری وارد شد، سلام كرد و نشست امام‏علیه‏السلام از وی خواست در رثای امام حسین‏علیه‏السلام شعر بخواند. او در این‏باره اشعاری خواند كه اولش این است:
امرر علی جدث الحسین فقل لاعظمه الزكیهٔ یا اعظما لا زلت من وطفاء ساكبهٔ رویهٔ
دیدم اشكهای امام صادق‏علیه‏السلام بر عارضش فرو می‏ریخت و ناله و فریاد از خانه‏اش برخاست تا این كه دستور داد از ناله و گریه خودداری كنند و چنین كردند. (۵۲)
اخبار و روایات درباره لزوم به پا داشتن مجالس عزای حسینی و گریستن بر مصایب آن حضرت بسیار زیاد و به حد تواتر است كه نقل آنها درخور رساله‏ای است. (۵۳) اكنون برای رعایت اختصار تنها به ذكر روایتی كه عبدالله‏بن فضل از امام صادق‏علیه‏السلام روایت نموده می‏پردازیم و آن را ختام مقال خویش قرار می‏دهیم: عبدالله بن فضل گفت: به امام صادق‏علیه‏السلام عرض كردم ای پسر رسول خدا، چگونه روز عاشورا روز مصیبت و اندوه و جزع و گریه قرار داده شده و روزی كه رسول خدا قبض روح شد و روزی كه حضرت فاطمه‏علیهاالسلام از دنیا رفت و روزی كه امیر مؤمنان به قتل رسید و روزی كه حضرت امام حسن به زهر كشته شد بدین‏گونه نیست كه روز حزن و اندوه اعلام شده باشد؟ (امام) فرمود: همانا روز مصیبت قتل حسین‏علیه‏السلام از همه ایام دیگر عظیم‏تر است و این بدان جهت است كه اصحاب كسا كه نزد خداوند گرامی‏ترین خلق‏اند پنج نفر بودند: هنگامی كه پیامبرصلی الله علیه وآله از میان ایشان رفت، امیرمؤمنان و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین‏علیهم‏السلام باقی بودند كه مردم به ایشان تسلی و گشایش حاصل كنند. و وقتی كه حضرت فاطمه از دنیا رفت‏به وسیله امیرمؤمنان و حضرت امام حسن و حضرت امام حسین‏علیهم‏السلام برای مردم تسلی و گشایش بود و زمانی كه امام حسن‏علیه‏السلام به شهادت رسید برای مردم به وجود حسین‏علیه‏السلام تسلی و گشایش بود. اما آن گاه كه آن حضرت‏علیه‏السلام به قتل رسید هیچ كس از اصحاب كسا نبود كه بعد از او برای مردم به او تسلی و گشایش باشد پس از دنیا رفتن آن حضرت به منزله از دنیا رفتن همگی ایشان بود.
چنان كه ماندن وی در این عالم به منزله ماندن همگی ایشان بود. بدین جهت است كه روز شهادت او به لحاظ مصیبت‏برترین روزهاست.
عبدالله بن فضل گفت: به امام عرض نمودم: ای پسر رسول خدا چرا برای مردم بعد از اصحاب كسا به علی‏بن الحسین‏علیه‏السلام تسلی و گشایش نبود. به همان‏گونه كه به پدرانش برای آنان تسلی و گشایش بود؟ فرمود: همانا علی بن حسین بعد از درگذشت پدرانش سید عابدین و امام و حجت‏بود، اما رسول خدا را دیدار ننمود و از وی كلامی نشنید و علمش از پدرش و پدرش به وسیله جدش به آن حضرت به ارث رسیده بود و مردم امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین را با رسول خدا بسیار در حالات مختلف مشاهده كرده بودند پس هر وقت‏به یكی از ایشان نگاه می‏كردند حال او را نسبت‏به رسول خدا و گفتار آن حضرت را به او و درباره او به یاد می‏آوردند هنگامی كه ایشان درگذشتند مردم دیدار كسانی را كه در نزد خداوند عزوجل بزرگوارترین بودند از دست دادند. از دست رفتن همگی‏شان نبود مگر وقتی كه حسین‏علیه‏السلام از دست رفت چون او پس از همه درگذشت، بدین جهت است كه روز قتل آن حضرت به لحاظ صیبت‏بزرگترین ایام است. عبدالله بن فضل گفت: عرض كردم: ای پسر رسول خدا چگونه عامه مردم روز عاشورا را روز بركت نامگذاری كرده‏اند. آن حضرت گریه كرد سپس فرمود: وقتی كه حسین‏علیه‏السلام به قتل رسید، بدین‏وسیله گروههای زیادی به یزید تقرب جستند و برای خوش آمدن او به جعل حدیث پرداخته شد و برای این كار اموالی به عنوان جایزه دریافت كردند و از جمله مجعولات آنان درباره همین روز بود.
والحمدلله اولا و آخرا

پی‏نوشتها و مآخذ
۱- رك: دائرهٔ‏المعارف مصاحب و لغتنامه دهخدا ماده «فرهنگ‏».
۲- رك: لسان‏العرب و مجمع‏البحرین، ماده «عشر».
۳- الآثار الباقیه عن القرون الخالیه باب «القول علی ما یستعمله اهل الاسلام‏».
۴- فضایل الخمسه من الصحاح الستهٔ‏۳/۲۶۰ و ۲۶۲ ط سال ۱۳۸۴ مطبعهٔ النجف و بحارالانوار ۴۴/۲۵.
۵- همان ماخذ. «احب الله من احب حسینا حسین سبط من الاسباط‏» و فهارس مسند ابن حنبل ماده «احب‏».
۶- فضایل الخمسه‏۳/۲۶۱. عن جابر: كنا مع رسول الله‏صلی الله علیه وآله فدعینا الی طعام فاذا الحسین‏علیه‏السلام یلعب فی‏الطریق مع‏الصبیان فاسرع‏النبی امام‏القوم ثم‏بسط یده فجعل حسین یفر هاهنا و هاهنا...
۷- ... فدیت من فدیته بابنی ابراهیم. اشاره به این موضوع است كه خداوند به پیامبرصلی الله علیه وآله وحی نمود كه یكی از دو فرزندت (حسین‏علیه‏السلام یا ابراهیم‏علیه‏السلام را فدای دیگری كن و این چنین نیست كه بخواهم هر دو برای تو بمانند آنگاه پیامبر گریه كرد و این چنین مصلحت دید كه ابراهیم‏علیه‏السلام را به خاطر فرزندش امام حسین‏علیه‏السلام (كه فرزند علی و زهراعلیهماالسلام نیز می‏باشند) فدا كند. رك. فضایل الخمسه‏۳/۲۵۷ به نقل از تاریخ بغداد.
۸- وسائل الشیعه، ۱۵/۹۷ ط اسلامیه: ریحانتی من الدنیا الحسن و الحسین...
۹- فضائل الخمسه،۳/۲۷۰ و ما بعد و بحارالانوار ۴۴/۲۵۰.
۱۰- ... فوضعته فی حجره ثم حانت منی التفاتهٔ فاذا عینا رسول‏الله تهریقان من الدموع. قالت قلت‏یا نبی‏الله... رك: فضایل الخمسه‏۳/۲۷۰. این روایت از مستدرك حاكم نقل شده او گفته است این روایت‏بنابر شرط شیخین صحیح است.
۱۱- لقد كان لكم فی رسول الله اسوهٔ حسنهٔ. سوره احزاب آیه ۲۱.
۱۲- «اضواء علی السنهٔ المحمدیهٔ و دفاع عن الحدیث‏» تالیف محمود ابوریه ط ۵ صفحه‏۱۲۶ به بعد.
۱۳- دائرهٔ المعارف بستانی و مصاحب ماده «عشر» و در زیارت عاشورا آمده است. «هذا یوم تبركت‏به بنوامیهٔ...»
۱۴- فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه، سوره زمر آیه‏۱۷ و ۱۸.
۱۵- الحسین ابوالشهدا عباس محمود العقاد، ص‏۳۳-۳۲، ط. دارالهلال.
۱۶- همان ماخذ، ص‏۲۱.
۱۷- همان ماخذ، ص‏۲۱..
۱۸- سموالمعنی فی سمو الذات ط ۲، ص‏۵۷، تالیف عبدالله علائلی.
۱۹- تاریخ طبری، ط دارالمعارف مصر، ۵/۳۳۱.
۲۰- تفسیر روح البیان، اسماعیل حقی بروسوی، ۴/۴۱۸ ذیل آیه ۲۸ سوره ابراهیم; و نیز تفسیر قرطبی،۹/۳۶۴، ذیل همان آیه، فضائل الخمسه‏۳/۳۰۳ باب‏۲۶.
۲۱- فضایل الخمسه‏۳/۳۰۳ و ۳۰۴ و ۳۰۵.
۲۲- الحسین ابوالشهدا، ص ۲۵-۲۳.
۲۳- الآثار الباقیهٔ عن القرون الخالیه، تالیف ابوریحان محمدبن احمد البیرونی باب «القول علی ما یستعمله اهل الاسلام‏». و ترجمه الآثار الباقیه فصل بیستم، ترجمه اكبر داناسرشت و دائرهٔ‏المعارف بستانی ماده «عشر».
۲۴- الآثار الباقیه باب «القول علی ما یستعمله اهل الاسلام‏» و ترجمه آن فصل بیستم، ترجمه اكبر داناسرشت.
۲۵- بحارالانوار، ۴۴/۲۷۰.
۲۶- همان، ۴۴/۲۷۱.
۲۷- الكامل فی التاریخ، ذكر احداث سال یازدهم.
۲۸- ... و انی لم اخرج اشرا و لابطرا و لا مفسدا و لا ظالما و انما خرجت لطلب الاصلاح فی امهٔ جدی... رك: بحارالانوار، ۴۴/۳۲۹ و سمو المعنی لسمو الذات، ص‏۱۰۶،۱۳۵۹.
۲۹- ... الاترون ان الحق لایعمل به و ان الباطل لایتنهی عنه... تاریخ طبری ۵/۲۲۹ ط - المطبعهٔ الحسینیهٔ المصریه.
۳۰-سبقت العالمین الی المعالی بحسن خلیقه و علو همهٔ و لاح بحكمتی نورالهدی فی لیال فی الضلالهٔ مدلهمهٔ یرید الجاحدون لیطفؤوه و یابی الله الا ان یتمه.
رك: بحارالانوار ۴۴/۱۹۴.
۳۱- البرهان فی تفسیر القرآن، سوره فجر.
۳۲- همان.
۳۳- حسین وارث آدم، صفحه ۲۱۲ به بعد.
۳۴- لؤلؤ و مرجان، انتشارات نوین، ص‏۳۸.
۳۵- همان ماخذ.
۳۶- وسائل الشیعه،۳/۵۳ ط اسلامیه.
۳۶- مجله رسالهٔ الاسلام، سال ۱۱، شماره‏۳، ص‏۲۶۴.
۳۸- الذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا فی سبیل‏الله باموالهم و انفسهم اعظم درجهٔ عندالله، سوره توبه، آیه ۲۰.
۳۹- سیاسهٔ الحسینیه، ص‏۸، و ۵۱ ط زهره.
۴۰- اعیان الشیعه، ۱/۵۸۱... ان الدعی ابن الدعی قد ركز بین اثنتین...
۴۱- تفسیر قرطبی،۹/۳۴۲ ذیل آیه و ذكرهم بایام الله، سوره ابراهیم، آیه ۵۴.
۴۲- كنزالعمال، ۸/۵۷۱، ط بیروت مؤسسهٔ الرسالهٔ، و صحیح مسلم، باب صیام عاشورا، فمن شاء صامه و من شاء تركه.
۴۳- مجمع‏البحرین، ماده «عشر» فی حدیث مناجاهٔ موسی و قد قال یارب لم فضلت امهٔ محمدصلی الله علیه وآله علی سایر الامم...
۴۴- اعیان الشیعه، ۱/۵۸۶ و۵۸۷ و بحارالانوار ۴۴/۲۷۸.
۴۵- ... فجعل طینهٔ شیعتنا من نضح طینتنا فقلوبهم تحن الینا... بحارالانوار۶۷/۱۲۶.
۴۶- قل ان كنتم تحبون الله فاتبعونی یحببكم الله، آل عمران، آیه ۳۱.
۴۷- فضائل الخمسه،۳/۲۸۵. روایات در این باره بسیار است‏به همین ماخذ ص ۲۷۰ رجوع شود.
۴۸- سیاسهٔ الحسینیهٔ، ص‏۵۰، ط سال ۱۳۵۱.
۴۹- اعیان‏الشیعه، ۱/۵۸۶ ط دارالتعارف بیروت.
۵۰- بحارالانوار، ۴۴/۲۸۳.
۵۱- رك: اعیان‏الشیعه، ۱/۵۸۶.
۵۲- برای آگاهی بیشتر رك: بحارالانوار، ۴۴/۲۷۸، باب ۳۴.
۵۳- بحارالانوار ۴۴/۲۷۹.
فصلنامه مشكوهٔ شماره ۵۳

منبع : بلاغ