بیابان زدایی

۲۷ ژوئن به عنوان روز جهانی بیابان زدایی در سراسر جهان نام گذاری شده است و این روز در کشورهای مختلف گرامی داشته می شود.
پیشروی بیابانها، فروسائی زمین در نواحی خشک، نیمه خشک و مناطق نیمه مرطوب را دربرمی گیرد و عوامل دخیل در پیدایش آن در وهله اول فعالیتهای انسانی و تغییرات آب و هوا می باشد. شایان ذکر است که پیشروی بیابانها به مفهوم توسعه بیابانهای از پیش موجود نیست.
این فرآیند در حقیقت به این دلیل رخ می دهد که اکوسیستمهای نواحی خشک که بیش از یک سوم کره زمین را در بر می گیرند شدیداً در معرض استفاده بیش از حد و عدم بهره برداری صحیح از زمین قرار دارند. فقر، عدم ثبات سیاسی، جنگل زدایی و تخریب جنگلها، چرای بیش از حد دامها و روشهای نامناسب و نادرست آبیاری همگی می تواند به کاهش میزان حاصلخیزی زمین بیانجامد.
پیشروی و توسعه بیابانها زندگی بیش از ۲۵۰ میلیون نفر را در سراسر جهان مستقیماً تحت تاثیر قرار داده و در عین حال زندگی قریب یک میلیون نفر را در بیش از صد کشور به مخاطره می اندازد، مردمی که اکثراً در فقیرترین، محرومترین و ضعیفترین کشورها به لحاظ مسائل سیاسی به سر می برند.
● راه حل بد یع و مبتکرانه
بیابانزدایی به منظور تضمین حاصلخیزی دراز مدت در مناطق مسکونی نواحی مربوطه، ضروری است. متاسفانه تلاشهایی که در همین راستا در گذشته صورت پذیرفته همگی به شکست انجامیده و معضل فروسائی زمین در سراسر نقاط دنیا رو به وخامت گذارده است. به دنبال نیاز به یافتن راهکاری تازه و نو، دولتهای ۱۷۰ کشور جهان، در ماه مارس سال ۲۰۰۲ میلادی به کنوانسیون بیابانزدایی سازمان ملل متحد پیوسته اند.
هدف از انعقاد این کنوانسیون ارتقاء اقدامات موثر از طریق برنامه های محلی مبتکرانه و نیز همکاریهای حمایتی بین المللی است. به موجب این کنوانسیون هرگونه تلاش در جهت محافظت از زمینهای مناطق خشک در دراز مدت انجام خواهد گرفت چرا که عوامل دخیل در پیدایش این فرآیند، متعدد و در عین حال بسیار پیچیده می باشد و پهنه گسترده ای را در بر می گیرد که مسائلی نظیر الگوهای تجارت جهانی و روشهای ناپایدار مدیریت اراضی را در خود جای داده است.
در این راستا تغییراتی بس شگرف و به معنای واقعی کلمه چه در سطح محلی و چه در سطح بین المللی می بایست صورت پذیرد.
● توسعه پایدار
کنوانسیون فصل جدیدی را در بیابانزدایی و ستیز با آن می گشاید اما این تازه ابتدای راه است. کشورها به طور اخص در حال تجدید نظر و بررسی برنامه های اجرایی هستند. مضاف بر آن توجه دولتها به مسائلی نظیر رشد و افزایش آگاهی، افزایش میزان تحصیلات و برنامه های آموزشی در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته معطوف است.
جهت پیشروی بیابانها تنها هنگامی معکوس می گردد که تغییرات شگرف در گرایشها و رفتار های محلی و بین المللی پدید آید. این تغییرات قدم به قدم ما را به بکار گیری پایدار زمین و امنیت غذایی برای جمعیت در حال رشد جهان رهنمون می سازد.
به این ترتیب بیابانزدایی به معنای واقعی تنها بخشی از هدفی به مراتب عظیمتر است و آن عبارتست از توسعه پایدار کشورهای متاثر از خشکسالی و پیشروی بیابانها.
● تجارب ایران در امر بیابان زدایی
فلات مرکزی ایران یکی از معروفترین مناطق خشک جهان محسوب می شود. این کشور با مساحت ۱۶۵ میلیون کیلو مترمربع در جنوب غربی آسیا و در نوار خشک جهان قرار گرفته است. ۸۰% از کل سرزمین ایران از آب و هوای خشک و نیمه خشک برخورداراست و به این ترتیب در معرض خطر فرآیند پیشروی بیابانها قرار دارد.
میانگین سالانه ریزش باران در بیابانهای ایران کمتر از ۵۰ میلیمتر می باشد این در حالیست که همین میزان در مورد کل کشور به ۳۲۰ میلیمتر در سال بالغ می شود. بیابانها و مناطق بیابانی بر روی هم ۳۴ میلیون هکتار از اراضی ایران را به خود اختصاص می دهند و ۱۲ میلیون هکتار نیز ماسه ای بوده و یا از شن و ریگ روان پوشیده شده است.
علیرغم اینکه عوامل زیست محیطی، تغییرات آب و هوایی و کمبود بارش کافی نقشی به سزا در فروسایی زمین و پیشروی بیابانها دارند، در برخی از موارد فعالیتهای انسانی را نیز باید در زمره این گروه قرار داد. فرآیندهای فروسایی زمین و پیشروی بیابانها در ایران در دهه های اخیر به دلیل عوامل ذیل تسریع گردیده است:
الف) جمعیت ایران در ظرف ۲۰ سال گذشته دو برابر شده است. در همین راستا نیاز به محصولات کشاورزی و فرآورده های روستایی مردم را مجبور به استفاده از زمین نموده است تابدون توجه به پتانسیل و میزان حاصلخیزی جنگلها ومراتع آنها را به زمینهای زراعی تبدیل نمایند.
ب) چرای بیش از حد دامها در مراتع و استفاده بی رویه از این مناطق بسیار شایع است .
پ) استفاده بی رویه از چوب درختان و گیاهان برای مصارف خانگی نظیر پخت و پز و سیستم حرارتی منازل به همراه استفا ده بی رویه از منابع آبی راه را بیشتر به سوی فروسائی زمین فراهم می نماید.
ت) آوارگان به دلیل برطرف کردن نیازهای خود در زمینه های تامین سوخت، کشاورزی و پرورش گیاهان در فروسایی حدود ۲/۱ میلیون هکتار از منابع طبیعی سهیم بوده اند.
حرکت شنهای روان به منزله نوعی از پیشروی بیابانها تلقی می شود که خطری بزرگ را متوجه ایران می نماید. خسارات ناشی از پیشروی ریگهای روان هر ساله رو به تزاید گذارده است. نخستین اقدام جدی در زمینه کنترل ریگهای روان در سال ۱۹۶۵ میلادی (برابر با سال ۱۳۴۴ هجری شمسی) در مورد ۱۰۰ هکتار از اراضی به مورد اجرا گذارده شد.
امروزه چنین تلاشهایی آنقدر به لحاظ دامنه و ابعاد توسعه یافته است که پروژه های تثبیت ریگهای روان و برنامه های بیابانزدایی سالانه حدود یک میلیون هکتار از اراضی را در بر می گیرد.
اقدامات مبتکرانه در خصوص تثبیت شنها و ریگها ی روان شامل مراحل و روشهای بیولوژیکی، مکانیکی و شیمیایی است و فعالیتهایی نظیر کاشت نهال، بذر افشانی محصور سازی اراضی و استفاده از نفت خام به منظور محافظت از ریشه های گیاهان را در بر میگیرد. تاکنون بیش از ۴ میلیون هکتار از مناطق بیابانی و بایر ایران احیا شده اند.
در این ارتباط یکی از عمده ترین این تلاشها برنامه اجرایی ملی است که در سال ۱۹۹۲ آغاز گردید. دست اندرکاران این برنامه در نظر دارند تثبیت ریگهای روان و بیابانزدایی ۱۰ میلیون هکتار از اراضی فروسایی شده را عملی سازند. فعالیتهای ایرانیان در مدت ۲۸ سال در زمینه تثبیت شن و ریگ روان و بیابانزدایی مجموعه ارزشمندی از تجارب و تخصصهای تکنیکی را به دست می دهد.
بیابانزدایی مساله ای جهانی بوده و تنها به مناطق جغرافیایی خاص محدود نمی باشد. در عین حال جمهوری اسلامی ایران فعالانه با کشورهای متاثر از این فرآیند و آژانسهای علاقمند به همکاریهای دو جانبه، همکاری نموده است.
این خود نشان دهنده تعهدات ایران در زمینه های مذکور و نیز در زمینه ائتلاف جهانی علیه فروسائی زیست محیطی بالاخص بیابانزدایی می باشد.
برخی از فعالیتهای بین المللی در این زمینه که توسط جمهوری اسلامی ایران صورت گرفته است شامل برگزاری کنفرانسهای بین المللی، میزبانی جلسات منطقه ای در راستای همکاری با اسکاپ (ESCAP)، برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP)، فائو (‌سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، همکاری سه جانبه (ایران، کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد(UNHCR) و صندوق بین المللی توسعه کشاورزی (IFAD) به منظور احیای مناطق بیابانی شده از طریق اسکان آوارگان افغانی می باشد.
در خاتمه شایان ذکر است، برنامه ریزی به منظور تاسیس اداره پروژه ها در خصوص کنترل پیشروی بیابانها با حمایت مالی اسکاپ و برنامه محیط زیست در جمهوری اسلامی ایران در مراحل پایانی می باشد.
همانگونه که پیشتر نیز مطرح گردید تلاشهای دراز مدت در جهت کنترل پیشروی بیابانها، و نیز تثبیت شن و ریگ روان تجارب و تخصصهای ارزشمندی را عاید ایران ساخته است که ما مایلیم آنها را در اختیار کشورهایی که دارای شرایط مشابه هستند قرار دهیم.
در مقابل ما نیز به بعد جهانی این تلاشها واقفیم و درصدد همکاریهای مثمر ثمر با دولتها، ‌سازمانها و موسساتی هستیم که در زمینه کنترل پیشروی بیابانها و تثبیت شن و ریگ روان بتوانند موجب غنای تجارب و تخصصهای مربوطه شوند.

http://kaviresabz.blogfa.com