دیدگاههای فرهنگی امام خمینی (ره)

از دیدگاه امام خمینی (ره) فرهنگ اساس سعادت یا شقاوت یك ملت است و رستگاری هر جامعه از راه اصلاح و احیاء فرهنگی امكان‌پذیر است. از نگاه امام فرهنگ دارای دو ساحت اصلی است. نخست بُعد فردی فرهنگ كه با انسان و سعادت او ارتباط دارد و دیگری بُعد اجتماعی فرهنگ كه در عرصهٔ حیات اجتماعی انسان‌ها حضور دارد.
به هر روی با این نگاه فرهنگ موضوعی است ویژهٔ انسان و ارتباطی وثیق با هدایت و تربیت او دارد. از نگاه ایشان فرهنگ سازنده و پیشرو در حوزه‌های فردی و اجتماعی سبب هدایت انسان‌ها و جامعه و تربیت الهی هر دو خواهد شد.
ایشان با توجه به هر دو بُعد فردی و اجتماعی فرهنگ، تأثیراتی عمیق بر هر دو ساحت فرهنگ اسلامی – ایرانی گذاشته‌اند، به گونه‌ای كه الگوی تحول فرهنگی ایران پس از انقلاب اسلامی می‌تواند به تنهایی موضوع تحقیقی جامع و فراگیر باشد. ایشان در بُعد فردی مسائل فرهنگی سال‌ها به خودسازی و تربیت خویش و دیگران پرداختند و در قالب سلوك اخلاقی و عرفان عملی اسلام نمونه‌ای از انسان تربیت‌یافتهٔ الهی را به جهان امروز معرفی نمودند. جوانان بسیاری نیز در این نظام تربیتی كه امام احیاگر آن بودند رشد یافتند و سیر الی‌ا… خویش را با مراد خود پیمودند و به عناصر اصلی انقلاب اسلامی تبدیل شدند.
در ابعاد اجتماعی نیز تئوری اصلاح فرهنگی امام در قالب انقلاب اسلامی معرفی و تبیین شده است. از نگاه امام فرهنگ مطلوب یك جامعه باید حاوی ۳ ویژگی زیر باشد:
۱ ـ دارای یك نظام تربیتی برای رشد و تعالی انسان باشد.
۲ ـ فعال، پیش‌رو و روزآمد باشد و هیچ گاه دچار تحجر، انفعال و غرب‌زدگی نشود.
۳ ـ با محوریت فرهنگ‌ خودی تأمین‌كنندهٔ استقلال فرهنگی باشد.
در ادامه سعی خواهیم نمود به تبیین این سه ویژگی از دیدگاه فرهنگی امام بپردازیم:
۱ ـ امام خمینی (ره) معتقد است تربیت الهی انسان اصل و اساس دعوت انبیاء و ادیان بزرگ جهان است. همانگونه كه مسیح برای تربیت، عروج و رشد انسان مبعوث شد، پیامبر گرامی اسلام (ص) نیز وظیفهٔ تربیت و هدایت انسان‌ها را بر عهده داشت. بنابراین اساس فرهنگ دینی بر هدایت و تربیت انسان به سوی خداوند متعال شكل گرفته است. از نگاه امام اصلی‌ترین و اولی‌ترین نقش و وظیفهٔ فرهنگ، تربیت انسان صالح است. ایشان در انتقاد از غرب و حكومت پیشین ایران در نادیده گرفتن این ضرورت فرهنگی می‌فرمایند:
“آنها فرهنگ ما را آن‌طور درست كرده‌اند كه نگذاشتند انسان در آن تربیت پیدا كند. این‌ها نگذاشتند كه جوانان ما رشد پیدا كنند. اینها در فرهنگ ما رخنه كردند و فرهنگ ما را به روزی انداختند كه انسان نتواند در آن رشد پیدا كند.” (۱)
ایشان اصل رشد و هدایت انسان به سوی خداوند متعال را نیز به عنوان اولین وظیفهٔ دولت موقت ایران در سال ۱۳۵۸ (۱۹۷۹میلادی) معرفی كردند و فرمودند:
“باید در این سال جدید عنایت زیادی شود اول به فرهنگ كه این خیلی مهم است، این فرهنگ باید متحول شود، فرهنگ استعماری فرهنگ استقلالی شود باید معلمان ما متناسب با فرهنگ ما انتخاب شوند و جوانان ما را به گونه‌ای صحیح تربیت كنند یعنی جوانان ما تربیت انگلی پیدا نكنند. چنان‌چه كه تا به حال این‌گونه‌ بوده كه آنها را غربی بار آورده‌اند. این مسأله در فرهنگ ما مطلب بسیار مهمی است. بالأخره فرهنگ ما باید متحول شود.” (۲)
امام در تبیین عدم توجه به این مسألهٔ مهم خصوصاً در دانشگاه‌ها می‌فرمایند:
“ما بیش از پنجاه سال است كه دانشگاه داریم لكن چون خیانت شده است به ما از این جهت رشد انسانی ندارد. تمام انسان‌ها و نیروی انسانی ما را از بین برده است.” (۳)
۲ ـ بر اساس دیدگاه امام، فرهنگ باید روزآمد و پیش‌رو باشد و در عرصهٔ توسعهٔ فرهنگی جامعه نقشی فعال و پویا داشته باشد. در دیدگاه امام آلوده شدن فرهنگ به تحجر و واپس‌گرایی نیز از آسیب‌های بزرگ فرهنگ است. لذا امام در اولین روزهای انقلاب در پاسخ به عده‌ای از متحجرین و در پاسخ به شایعاتی مبنی بر تحریم سینما از سوی مراجع دینی فرمودند: (۴)
“ما كی با تجدد مخالفت كرده‌ایم؟ سینما یكی از مظاهر تمدن است كه باید در خدمت مردم و تربیت آنها باشد. ما با فساد مخالفیم نه با سینما.”
پویایی و سرزندگی فرهنگ از نگاه امام یكی از ویژگی‌های اصلی فرهنگ است. به اعتقاد امام فرهنگ مشرق‌زمین این توانایی را دارد كه بدون تأثیر از سایر فرهنگ‌ها نقشی فعال و پویا ارائه نماید. ایشان در وصیت‌نامهٔ خویش در فرازی به نقشهٔ دامنه‌دار استعمار غرب برای رخوت و ركود فرهنگی جوانان به وسیلهٔ مظاهر فساد اشاره می‌نمایند و آن را مغایر پویایی فرهنگی مشرق‌ و به خصوص ایران می‌دانند. از نگاه امام الگوی خودباوری شرق یكی از راه‌های پویایی و سرزندگی فرهنگ شرقی است و به همین جهت در وصیت‌نامهٔ خویش خطاب به جوانان ایرانی می‌فرمایند:
“و بدانید كه نژاد آریا و عرب از نژاد اروپا و آمریكا و شوروی كم ندارد اگر خودی خود را بیابد.” (۵)
۳ ـ از نگاه امام خمینی (ره) فرهنگ خودی هر جامعه مناسب‌ترین فرهنگ برای رشد و بالندگی آن جامعه است و تلاش در جهت هرچه پربارتر كردن این فرهنگ موجب استقلال فرهنگی خواهد شد. در ادبیات امام فرهنگ غرب، ویرانگر فرهنگ شرقی است ولی با این وجود امام بر اخذ وجوه مثبت فرهنگ غربی تكیه دارد. خودباوری فرهنگی در اندیشهٔ امام یك اصل اساسی است.
امام معتقد است غرب در پی استیلای فرهنگی خویش بر شرق است و این استیلا نظم فرهنگی جامعه شرقی را بر هم خواهد زد. ایشان در پیام تاریخی خویش به گورباچف به این نكته اشاره كرده و می‌فرمایند:
“شما اگر بخواهید در این مقطع تنها گره‌های كور اقتصادی سوسیالیسم و كمونیسم را با پناه بردن به كانون سرمایه‌داری غرب حل كنید، نه تنها دردی از جامعهٔ خویش را دوا نكرده‌اید كه دیگران باید بیایند و اشتباهات شما را جبران كنند.” (۶)
غرب‌ستیزی منطقی امام، همواره بر جهت خاص حفظ و كسب استقلال فرهنگی استوار بوده است. از نگاه امام غرب‌ستیزی فرهنگی در كنار تحول فرهنگی در چارچوب فرهنگ شرقی باید به استقلال فرهنگی بیانجامد چنانكه فرمودند:
“بالأخره باید فرهنگ متحول شود به یك فرهنگ سالم و یك فرهنگ مستقل و یك فرهنگ انسانی.” (۷)
از نگاه امام خمینی (ره) باید اصلاح یك جامعه را از اصلاح فرهنگی آن جامعه آغاز كرد. انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام نیز در پی تجدید حیات معنوی و فرهنگی انسان و جامعه بوده و هست. این شیوهٔ اصلاح فرهنگی امام الگویی از تحول فرهنگی در پرتو تعهد فرهنگی را به جهان امروز عرضه نمود.

نویسنده:مصطفی لشگری
پی‌نوشت:
۱. امام خمینی، صحیفهٔ نور،‌ انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج ۵، ص ۱۹۵.
۲. همان، ص ۲۰۰.
۳. همان، ص ۲۸۴.
۴. امام خمینی، وصیت‌نامه، انتشارات آستان قدس رضوی.
۵. امام خمینی، صحیفهٔ نور، ج ۲۱، ص ۶۶.
۶. همان، ص ۲۰۰.
منبع:سایت طریق جاوید

منبع : خبرگزاری فارس