تغییرات اجتماعی

هنگامی که رئیس کان هونگ نشست، نور آتش در تاریکی فراگیر اتاق به لرزش در آمد. او هرشب همین موقع می‌نشست و صحبت می‌کرد و داستان تعریف می‌کرد. این همان زمانی است که جامعه کایاپو، یک جامعه کوچک در ناحیه آمازونی برزیل، از میراث خود تجلیل می‌کنند. چون جامعه کایاپو یک جامعه سنتی است که با هیچ گونه زبان نوشتاری آشنا نیستند.
بزرگترها هر روز عصر کنار آتش می‌نشینند و فرهنگ خود را به نوه‌های خود آموزش می‌دهند. در گذشته هرشب با بیان داستانهایی از مبارزه رزمجویان شجاع کایاپو با تاجران پرتغالی که به دنبال برده یا طلا می‌گشتند، سپری می‌شد. اما با گذشت زمان، فقط تعداد اندکی از بزرگان دهکده این سنت را گرامی داشتند.
مردی غرولند کنان تلویزیون را یک شبح بزرگ نامید که نور آبی رنگ آن از پنجره خانه‌ها بیرون زده است و بچه‌های کایاپو و بسیاری از بزرگترها مشغول تماشای آن هستند. نصب بشقاب ماهواره (در سه سال پیش) نتایجی داشت که دور از تصور بود و در نهایت آن چه را که دشمنان عاجز از انجامش بودند، مردم کایاپو خود با یک برنامه زمان بندی شده برسر خود آوردند! کایاپو جامعه‌ای با ۲۳۰۰۰۰ نفر از مردم محلی کشور برزیل است.
آنها به خاطر رنگ پوست قابل توجه خود و لباس‌های تشریفاتی آراسته شان معروف هستند. اخیرا از طریق استخراج طلا از معدن و نیز کشت وکار درخت های ماهون ثروتمند شده‌اند. حالا باید تصمیم بگیرند که سرنوشت تازه حاصل شده شان را یک دعای خیر تلقی کنند یا یک نفرین! به نظر تعداد زیادی این یک فرصت است که درباره جهان خارج، از طریق سفر یا تلویزیون مطلع شوند. دیگران از جمله رئیس کان هونگ، زیاد مطمئن نیستند.
او در حالی که کنار آتش نشسته است، می‌گوید: "به نظر من مردم باید چیزهای به درد بخور مثل چاقو یا قلاب ماهیگیری بخرند. تلویزیون معده را پر نمی‌کند. این فقط به بچه‌ها و نوه‌های ما امکانات سفید پوستان را نشان می‌دهد. ببتاپوپ، پیرترین کشیش به علامت تایید سر خود را تکان داده و می‌گوید: "شب زمانی است برای بزرگترها تا به جوانترها آموزش دهند. تلویزیون شبها را از ما ربوده است.” تغییر رویه کایاپو موجب برانگیخته شدن سوالاتی در مورد نتیجه این تغییرات و اینکه آیا این تغییرات در جهت مثبت بوده یا منفی، شده است.
به علاوه این درام کایاپو در سراسر جهان به عرصه نمایش در آمده است و جوامع بسیار سنتی به خاطر وفور نعمت و مادی گرایی جوامع ثروتمند از فرهنگ و تمدن خود فاصله گرفته‌اند. ما مبحث تغییرات جوامع را با توجه خاص به مردم امریکا و در نظر گرفتن هر دو نتیجه مثبت و منفی آن، نقد و بررسی می‌کنیم. آنچه را که جامعه شناسان تجدد می‌خوانند، تغییرات حاصل از انقلاب صنعتی، انقلاب اطلاعاتی و اقتصاد صنعتی است. تغییرات اجتماعی چیست؟ زندگی ما با نیروهای پویا شکل می‌گیرد. از نوآوری‌های تکنولوژیکی گرفته تا رشد دیوانی و توسعه شهرها، همه و همه زندگی ما را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند. اینها ابعاد تغییر جوامع هستند، تغییر شکل فرهنگ ونهادهای اجتماعی در طول زمان.
● تغییر اجتماعی روند پیچیده‌ای است که چهار ویژگی دارد:
۱) تغییرات اجتماعی همیشه اتفاق می‌افتند. هیچ چیز به اندازه مرگ و مالیات حتمی نیست. اما متاسفانه امروزه حتی طرز فکر ما پیرامون مرگ هم تغییر کرده است. در ایالات متحده امریکا، امید به زندگی از سال ۱۸۵۰ دو برابر شده است. مالیات هم، در اکثر جوامع یک امر ناشناخته بود که از چند هزار سال پیش با توسعه جوامع از لحاظ سایز و پیچیدگی، پایه گذاری شد. به طور خلاصه چیزی وجود ندارد که تغییرات اجتماعی بر آن واقعا، تاثیر نداشته باشد.
بعضی از جوامع زودتر از بقیه تغییر می‌کنند. جوامع بدوی که به کار شکار و گردآوری محصول مشغولند به آرامی و جوامع پیچیده تکنولوژیکی به سرعت تغییر می‌کنند. به علاوه در یک جامعه واحد، بعضی از اجزای سیستم فرهنگی زودتر از بقیه اجزاء تغییر می‌کنند. نظریه ویلیام اگبرن در مورد عقب ماندگی فرهنگی ثابت می‌کند که فرهنگ مادی سریعتر از فرهنگ غیر مادی تغییر می‌کند. برای مثال تکنولوژی پزشکی که این امکان را فراهم می‌کند که ما عمر طولانی تر داشته باشیم، خیلی سریعتر از اصول اخلاقی، برای تصمیم گیری اینکه کی و کجا چه رفتاری داشته باشیم، توسعه یافته است.
۲) تغییرات اجتماعی گاهی عمدی و آگاهانه، ولی‌در‌اکثر مواقع ناآگانه و ‌بدون‌‌برنامه‌ریزی است جوامع صنعتی به طور موثری، انواع مختلفی از تغییرات را توسعه می‌دهند. دانشمندان صورتهای کارآمدتر انرژی را جستجو می‌کنند و تبلیغ کنندگان سعی می‌کنند ما را متقاعد کنند که زندگی بدون این کالا یا آن کالا ناقص است اما به ندرت‌کسی می‌تواند‌نتایج اجتماعی‌تغییرات تکنولوژیکی را در ذهن تجسم کند.
سازندگان اولیه اتومبیل به این مسئله پی بردند که ماشینها به مردم این امکان را می‌دهد که در یک روز واحد، مسافتهایی را که قبلا در طول چند هفته و یا یک ماه طی می‌شد را بپیمایند. اما هیچ کس تخمین نزد که چقدر این امکان جا بجایی، زندگی را تغییر خواهد داد؛ چقدر اعضای خانواده را از هم دور خواهد کرد؛ چقدر محیط زیست را تهدید می‌کند، چقدر در تغییر شکل شهرها موثر است و چه حومه‌هایی در اطراف شهرها ایجاد خواهد کرد.همچنین این پیشگامان ماشینی کردن زندگی، مرگ ۵۰۰۰۰ نفر را سالانه فقط در امریکا، بر اثر تصادف‌های اتومبیل، تخمین نزده بودند. ۳- تغییرات اجتماعی بحث برانگیز است.
سایر تغییرات اجتماعی هم مانند استفاده از اتومبیل، هم نتایج خوب و هم نتایج بد به بار می‌آورد. سرمایه‌گذاران همیشه پذیرای انقلاب صنعتی هستند چون تکنولوژی مترقی آن، بهره وری و سودهای کلان به ارمغان می‌آورد. در حالی که کارگران بیم آن را دارند که ماشین‌ها، توانایی‌های آنها را بی اهمیت و دست و پاگیر جلوه دهند و جای آنها را بگیرند؛ بنابراین در برابر توسعه صنعتی مقاومت می‌کنند. در امریکا امروزه، تغییرات اجتماعی بین سیاه پوستان و سفید پوستان، بین زنان ومردان، بین افراد و گروه‌ها رو به افزایش است و مردم با توجه به چگونگی و روش زندگیشان، نسبت به آن واکنش نشان می‌دهند.
۴) بعضی از تغییرات از اهمیت بیشتری نسبت به بقیه برخوردارند. بعضی از تغییرات مانند مدهای لباس فقط از یک اهمیت گذرا برخوردارند. در حالی که دسته‌ای دیگر مانند کامپیوتر کل دنیا را تحت تاثیر قرار می‌دهند. با یک دوراندیشی، آیا به نظر شما انقلاب اطلاعاتی می‌تواند به اندازه انقلاب صنعتی موثر و اساسی باشد؟
همانند تلویزیون و اتومبیل، کامپیوتر نیز نتایج مثبت ومنفی توام دارد. انواع جدید کار ایجاد می‌کند، در حالی که بعضی از کارهای قدیمی را محدود می‌کند. مردم را در اتاق‌های خود تنها، منفرد و دور از جامعه نگه می‌دارد. در عین حال این امکان را برای آنها فراهم می‌کند که در شبکه الکترونیکی جهانی با یکدیگر در تماس باشند و به آنها حجم وسیعی از اطلاعات می‌دهد. با این حال این مورد نیز در بعضی مواقع حریم و خلوت شخصی افراد را تهدید می‌کند. نتایج تغییرات اجتماعی: تغییرات اجتماعی نتایج متعددی دارند. همچنین در جهانی که با تکنولوژی حمل ونقل وروابط پیچیده سرو کار دارد، تغییر در یک مکان باعث تغییر در مکانهای دیگر می‌شود.
● فرهنگ وتغییر سه نوع مهم از تغییرات فرهنگی وجود دارد:
۱) اختراعات تولید چیزها، ایده‌ها و قالبهای جدید اجتماعی را در پی خواهند داشت. تحقیقات ارسال راکت که در دهه ۱۹۴۰ آغاز شد، سفینه هوایی پیچیده‌ای تولید کرد که می‌تواند به ستاره‌ها برسد و امروز ما این تکنولوژی را ارج می‌نهیم چون پیش از پایان قرن حاضر، مردم عادی می‌توانند به فضا سفر کنند.
۲) اکتشافات، که زمانی که مردم متوجه وجود اجزایی در جهان می‌شوند به وقوع می‌پیوندد. به عنوان مثال، پیشرفتهای پزشکی، براساس افزایش آگاهی ما از جسم بشر می‌باشد. این کشفیات، به علت تاثیر به سزایشان در سلامت بشر، امید به زندگی را در انسانها افزایش داده است.
۳) محصولات و اطلاعات از یک جامعه به جامعه دیگر منتشر می‌شوند. رالف لینتون تشخیص داده است که خیلی از جنبه‌های فرهنگی آشنای ما از سرزمینهای دیگر نشات گرفته است. مثلا پارچه از آسیا، ساعت از اروپا، و سکه از ترکیه، هم اینک جزئی از زندگی مردم سراسر جهان شده است. به طور کلی اشیاء، خیلی راحت تر از افکار و عقاید منتشر می‌شوند. مثلا جامعه کایاپو که در ابتدا وصفش شد، سریع با تلویزیون انس گرفتند اما برای مادی گرایی و یا فردگرایی که تحت تاثیر برنامه ریزی های تجاری غرب صورت گرفته بود، تمایل کمتری نشان دادند. کشمکش و تغییر ستیز وکشمکش در جامعه نیز تغییراتی ایجاد می‌کند.
کارل مارکس کشمکش های اجتماعی را به موتوری که جوامع را از یک دوره تاریخی به دوره دیگر می‌برد، تشبیه کرده است. در جوامع صنعتی سرمایه داری، ستیز بین سرمایه داران وکارگران، جامعه را به سمت سیستم سوسیالیست و جامعه گرایی تولید سوق می‌دهد. از قرنی که مارکس در گذشت، این سیستم ساده شناخته شد. مارکس پیش بینی کرده بود که کشمکش‌های اجتماعی در اثر عدم برابری و عدالت (از لحاظ نسل، جنس وکلاس) در هر جامعه‌ای ایجاد تغییراتی خواهد کرد.
نظرات و تغییر مکس وبر هم به فهم ما از تغییرات وبر به این مسئله پی برد که اختلاف نظرها هم باعث تغییرات اجتماعی می‌شوند. او ریشه‌های تغییرات اجتماعی را پیگیری کرد تا اینکه به عقاید و نظرات رسید. او نشان داد که چگونه عقاید مذهبی پروتستانی ها در اروپای غربی باعث توسعه سرمایه داری صنعتی شد. و همچنین توضیح داده است که مردم با انرژی و جاذبه‌های روحی می‌توانند جهان را تغییر دهند. او مسکونی شدن امریکا را ناشی از یک سری نظرات به نام منطق رشد دانست که باعث قطع شدن درختان، ایجاد شهرها، ساخت واحداث راهها شدند که همه اینها منعکس کننده بروز جنبه‌های فرهنگی برای تحت کنترل قرار دادن طبیعت است. تغییرات جمعیت شناسی رشد جمعیت هم یکی دیگر از ابعاد تغییرات اجتماعی است.
در هلند، ملتی که بیشترین جمعیت جهان را دارد، از زمین استفاده مفید شده است و مردم در خانه‌های کوچک و باریک با پلکانهای شیب دار زندگی می‌کنند. در ژاپن، دیگر ملت پرجمعیت، کسانی که مرتب در رفت و آمد هستند، در بزرگراه‌ها و راه‌های اصلی زندگی می‌کنند تا سختی رفت وآمد قابل تحمل گردد. مهاجرت در بین جوامع نیز دیگر مورد جمعیت شناسی است که باعث تغییرات اجتماعی می‌شود. بین سال‌های ۱۸۷۰ تا ۱۹۳۰ ده‌ها میلیون نفر از مهاجران وارد شهرهای صنعتی امریکا شدند.
میلیون ها نفر از مردم نواحی روستایی امریکا نیز سریعا به شهرها هجوم آوردند. به همین دلیل جمعیت جوامع کشاورزی کاهش یافت. شهرها وسعت یافتند و امریکا به یک ملت برجسته شهری تبدیل شد. این تغییرات امروزه نیز در حال رخ دادن است. مردم از نواحی برفی کره زمین به نواحی آفتابی آن در حال نقل مکان هستند و مهاجران به آمریکای لاتین و آسیا می‌پیوندند. حرکات اجتماعی و تغییر دلیل نهایی تغییرات اجتماعی، در تلاشهای خود ما نهفته است. گاهی مردم با یکدیگر متحد می‌شوند تا یک جنبش اجتماعی ایجاد کنند و تلاشهای سازمان یافته می‌کنند تا بعضی از ابعاد تغییرات اجتماعی را ایجاد یا مانع شوند. تاریخ ملی کشورها، داستان همه جنبش‌های اجتماعی است.
● انواع جنبش‌های اجتماعی
محققان جنبشهای اجتماعی را برحسب انواع تغییراتی که ایجاد کرده‌اند، طبقه بندی می‌کنند. یک متغیر می‌پرسد: "چه کسی تغییر کرده است؟" برخی از جنبش ها گروه خاصی از مردم را هدف قرار می‌دهند، درحالی که بقیه سعی می‌کنند که همه را تغییر دهند. متغیر دوم می‌پرسد:‌"چه مقدار تغییر‌ کرده‌ است؟" بعضی از جنبش ها تغییرات سطحی ایجاد می‌کنند، در حالی که بقیه، تغییرات ریشه‌ای جامعه را تعقیب می‌کنند.
▪ ترکیب این متغیرها باعث بروز چند نوع جنبش اجتماعی می‌شوند:
۱) جنبش های اجتماعی متناوب کمترین تهدید را در موقعیت ایجاد می‌کنند چون تغییرات محدودی فقط در بعضی از قسمتهای جمعیت ایجاد می‌کنند. یک نمونه از آن متعهدهای مذهبی بودند که مردم مسیحی را تشویق می‌کردند که حالت معنوی بیشتری داشته باشند و خانواده‌های خود را بیشتر تحت حمایت خود قرار دهند.
۲) جنبش های اجتماعی رستگاری بخش هم، یک تمرکز گزینشی دارد، اما در پی تغییرات اساسی در بعضی از افراد است. به عنوان مثال، موسسه معتادان گمنام موسسه‌ای است که به معتادان کمک می‌کند تا یک زندگی هوشیار داشته باشند.
۳) جنبش های اجتماعی اصلاحی هدفش تغییرات محدود است اما هرکسی را خطاب قرار می‌دهد.
۴) جنبش های زیست محیطی سعی می‌کند که همگان را در حفظ محیط زیست تشویق کند. ۵- جنبش های اجتماعی انقلابی افراطی تر از همه است که تلاش در تغییر اساسی کل جامعه می‌کند. این نوع جنبش ها گاهی دنبال اهدافی خاص و گاه به دنبال رویاهای آرمانی هستند.

با تشکر از دکتر آذر قلی زاده
منابع:
SOCIETY : THE BASICS John J. Macionis Fifth edition Social Change: MODERN AND POSTMODERN SOCIETIES What is Social Change!?
مژگان آقاجانیان

منبع : مجله الکترونیکی هوم