یلدای ایرانی

ایران کهن، اجداد ما شب یلدا را تا صبح به جشن گرد آتش می‌پرداختند. هندوانه، انار و سیب و آجیل از جمله خوراکی‌هایی بودند که در سفره هر خانواده ایرانی در آن شب به چشم می‌‌خورد، این میوه‌ها هریک بار معنایی نمادینی با خود دارد، هندوانه که قاچ‌های مدور می‌خورد چون خورشید، یادآور گرمای تابستان و فرونشاندن عطش است. انار صندوقچه دانه‌های مروارید سرخ که خود نماد بقای نسل و زایش است که با شکستن آن شادی را با خود به همراه می‌آورد و لحظه‌ای همه را از حرف زدن باز می‌دارد.
ایرانیان پایان فصل خزان و فرارسیدن سرما و دگرگونی رنگ زمین از زردی خزان را به سفیدی عشق و محبت از دیرباز در شبی بلند و زیبا، گرامی می‌دارند. جای جای ایران زمین به عنوان سرزمینی کهن با کوله‌باری مملو از آیین‌های هزار ساله، «یلدا» بلندترین شب سال را به گونه‌ای خاص و برگرفته از آیین‌ها و سنت‌های بومی منطقه به صبح می‌رسانند.
آیین‌های شب یلدا گرچه در گذر ایام دستخوش تغییراتی شده، اما همچنان در سنت‌های مناطق مختلف کشور مورد توجه قرار می‌گیرد. هرچند که زندگی ماشینی و گرفتاری‌های روزمره، موجب ایجاد فاصله میان مردم ایران با سنت‌ها و آیین‌های گذشته شده اما هنوز هم جلوه‌ها و نمادهایی از سنت‌های ویژه‌ای از ایران باستان در ایامی مانند شب یلدا و نوروز به چشم می‌خورد.
نکته زیبا و به یادماندنی بلندترین شب سال در این است که همه ایرانیان اعم ازفارس،ترک،کرد،لر،بلوچ و گیلک و عرب، شب یلدا را شب جشن،شادی، دور هم‌نشینی،
مهرورزی،دوستی و صداقت می‌دانند. آنچه در این میان و برگزاری آیین‌های ویژه شب یلدا جالب است، شباهت‌های جشن کریسمس به یلدا‌ست، مورخان می‌گویند: جشن کریسمس گرچه متعلق به مسیحیان است اما به همین دلیل، با دی و شب یلدای ایرانی همزادی و اشتراکات فراوانی دارد.
واپسین ساعات خزان با یلدا گذر می‌کند و صدای پای زمستان با سوزی سرد اما نوازشگر به گوش می‌رسد.خیابانها شلوغ و پر رفت و آمد است انگار نفس گرم شب یلدا و دور هم نشستن، سوز سرما را از یاد برده ‌است. گذری می‌کنیم به سنت‌های یلدا در استان‌های مختلف... گرچه باید یادآور شد که شب‌نشینی‌های خانوادگی طولانی و خرید میوه‌ها از جمله کارهای مشترک است.
یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی برگزاری مراسم «کف زدن» است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیس کرده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند. کف آماده شده با مخلوط کردن شیره و شکر آماده خوردن شده و پس از تزئین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به سوی یکدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می‌افزایند.
بردن هدیه به خانه عروس با عنوان «شب چله‌ای» از دیگر مراسم شب یلدا در استان خراسان به ویژه مناطق جنوبی این استان است. در این شب برای دخترانی که به تازگی نامزد شده‌اند،ازسوی خانواده داماد، هدایایی فرستاده می‌شود و خانواده‌های عروس و داماد دور هم جمع می‌شوند.
از قدیم‌الایام در استان اصفهان نیز آیین‌های ویژه‌ای وجود داشته که کم و بیش هنوز هم ادامه دارد.به باور اصفهانی‌های قدیم، زمستان به دو بخش «چله بزرگه» و«چله‌کوچیکه» تقسیم می‌شد که موعد چله بزرگه از اول دیماه تا ۱۰بهمن بود، اما «چله کوچیکه» از دهم بهمن آغاز می‌شد و تا سی بهمن ادامه داشت. البته آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام«چله زری» (ماده) و«عمو چله»(نر) تقسیم می‌شود زیرا از گذشته تاکنون همه موجودات و اشیاء را بر اساس جنس مذکر و مونث تقسیم می‌کردند. از دیگر بخش‌های این آیین در اصفهان قدیم، پهن کردن تمام البسه و رختخواب‌ها در هوای آزاد به‌ویژه مقابل خورشید، با هدف خوشامدگویی به «عموچله» و«چله‌زری» بوده است.
مردم استان کرمانشاه براساس آیینی کهن در این شب بیدار می‌مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن یلدا را سر کنند، قصه‌هایی از عشق جاودانه شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین آن روزها. افراد فامیل بنا بر رسمی دیرینه به خانه بزرگترهای فامیل که معمولا پدربزرگ و مادربزرگ بودند، می‌رفتند و باتکاندن برف از لباس‌هایشان در گرمای آرامش بخش کرسی فرو می‌رفتند. افراد فامیل بر سر یک سفره باهم شام می‌خوردند و بر روی سفره مخصوص این شب خوردنی‌های متنوعی چیده می‌شد.
استان آذربایجان‌شرقینیز به عنوان یکی از خطه‌های زرخیز ایران‌زمین برای زنده نگه‌داشتن این شب به‌یادماندنی برای خود آداب و رسوم ویژه‌ای دارند که به پاره‌ای از آنان اشاره می‌کنیم. اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا «چیلله قارپیزی» (هندوانه چله) می‌خورند و معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما بر تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌کنند. در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی رسم بر این است کسانی که نامزد هستند در دوران نامزدی در این شب برای نامزدهای خود «خوانچه» طبق می‌فرستند و اقوام در هر چه بهتربودن این خوانچه‌ها کمک می‌کنند. فردای این شب مادر دختر تمام طبق‌ها را در اتاق میهمان چیده و از زنان فامیل برای صرف میوه و شیرینی دعوت می‌کند.
همچنین علاوه بر فرستادن سهم چله برای نوعروس، در نخستین سال ازدواج زوج‌های تبریزی، پدر عروس قبل از غروب آفتاب سهم دختر و دامادش را که شامل هندوانه، میوه، آجیل، شیرینی، یک قواره پیراهنی باکفش و چادری روانه منزل آنها می‌کند.
در شب یلدا، بزرگترها با کودکان هم بازی می‌شدند،«پر یا پوچ»دزد بازی و مشاعره از جمله بازیهایی است که در شب چله در مناطق مختلف استان مرکزی با مشارکت همه اعضای خانواده رواج داشت. این رسومات تا ۵۰ سال پیش در شهر اراک و سایر مناطق استان مرکزی به شکلی فراگیر وجود داشت اما اکنون به ندرت می‌توان چنین جلوه‌هایی را به چشم دید.
گفتنی است؛ شب یلدا بهانه‌ای است برای گردهم آمدن خانواده‌ها، به‌جای آوردن صله ارحام و رفع کدورتهای احتمالی بین خویشاوندان. مردم بر این باورند که پیشینیان در هر فصل به بهانه‌ای سعی می‌کرده‌اند تا اقوام را جمع کرده و صلح، صفا و صمیمیت را در بین آنان حکمفرما کنند...آنچه خواندید در رابطه با شب یلدا در ایران زمین بودکه شاید همچنان در نقاطی درکشورمان برگزار شود .

راضیه رحیمی

منبع : مجله خانواده سبز