تابعیت چیست؟

مفهوم«تابعیت» و مشتقات آن از جمله مفاهیم و واژه های پركاربرد در ادبیات روابط بین الملل است.
واژه تابعیت (citizenship)و مشتقات آن همچون تبعه و اتباع كه از موضوعات مهم حقوق بین الملل خصوصی است به طور معمول روزی چند بار در خبرهای مختلفی كه به رویدادهای عرصه مناسبات بین كشورها مربوط می شود تكرار می گردد.
تابعیت وجود نوعی علقه و وابستگی حقوقی و سیاسی یك شخص به یك جامعه سیاسی (كشور) است كه متضمن حقوق و تكالیفی برای آن شخص در قبال آن جامعه سیاسی می باشد. یكی از حقوقی كه از طریق تابعیت شخص به یك كشور برای او ایجاد می شود حمایت دولت مربوطه از آن شخص در مقابل سایر دولت هاست.
به دلیل ساختار نظام بین الملل كنونی كه به تعدادی كشور خاص با حاكمیت مشخص تقسیم شده به جزء موارد معدود معمولاً انسان های روی زمین از زن و مرد گرفته تا كوچك و بزرگ هر كدام دست كم تابعیت یك كشور را دارا هستند. در برخی موارد ممكن است افرادی ضمن حفظ تابعیت كشور اصلی خود تابعیت یك كشور دیگر را نیز به دست آورند كه از آن به عنوان تابعیت مضاعف یا دوگانه یاد می شود.
البته همان طوری كه ذكر شد ممكن است افرادی در جهان پیدا شوند كه به دلایل مختلف از جمله جنگ ها تابعیت خود را از دست داده و تابعیت هیچ كشوری را نداشته باشند كه به آنها بی تابعیت یا «آپاترید» می گویند. به دلیل مشكلاتی كه گسترش پدیده بی تابعیتی می تواند در جهان به بار آورد معمولاً قوانین كشورها در خصوص تابعیت به نحوی تنظیم می شود تا از بی تابعیت شدن افراد جلوگیری شود.
اگرچه موضوع تابعیت و علقه و وابستگی حقوقی اشخاص به یك دولت بیشتر در اشخاص طبیعی (حقیقی) مصداق دارد اما با این حال اشخاص حقوقی و نیز اشیایی همچون هواپیماها و كشتی ها نیز دارای تابعیت یك كشور خاص هستند. شركت ها معمولاً دارای تابعیت كشوری هستند كه در آن و طبق قوانین آن به ثبت رسیده و هواپیماها و كشتی ها نیز تابعیت كشوری را دارند كه با پرچم آن حركت می كنند و قوانین و مقررات آن كشور بر آن حاكم است.
كشورهای جهان برای ایجاد تابعیت از دو قاعده «خاك» و «خون» به طور جداگانه یا از تركیبی از آنها طبق مورد ،استفاده می كنند. طبق قاعده خاك كه معمولاً كشورهای مهاجرپذیر آن را اعمال می كنند هر كودكی كه در سرزمین آن كشور متولد شود صرفنظر از این كه والدینش تابعیت كدام كشور را داشته باشند، به تابعیت كشور محل تولد درمی آید. در قاعده خون كه معمولاً از سوی كشورهای مهاجرفرست برای ایجاد تابعیت مورد استفاده قرار می گیرد كودكی كه از پدر و مادر یا تنها پدر دارای تابعیت آن كشور در هر نقطه ای از جهان متولد شود به تابعیت كشور والدینش درمی آید.
البته علاوه بر این نوع تابعیت كه از آن به عنوان تابعیت طبیعی یاد می شود نوع دیگر تابعیت، تابعیت اكتسابی است كه اشخاص بزرگسال می توانند طبق مقررات با ترك یا حتی حفظ تابعیت اولیه خود به تابعیت كشور دیگری درآیند.
در كشور ما موضوع تابعیت در قانون مدنی مطرح شده است. جلد دوم قانون مدنی مصوب ۲۷/۱/۱۳۱۳ همراه با اصلاحات بعدی در مورد اشخاص است كه كتاب دوم آن طی مواد ۹۷۶ تا ۹۹۱ مقررات مربوط به تابعیت ایران و حقوق و تكالیف آن را مشخص كرده است. به طوری كه از این مواد برمی آید مفاد قانون مدنی ایران در بحث تابعیت تركیبی از دو قاعده خاك و خون است. همچنین در این قانون مقرراتی برای اعطای تابعیت ایران به خارجی هایی كه خدمت بزرگی به ایران كرده اند در نظر گرفته شده است.

دكتر علی صباغیان

منبع : روزنامه همشهری