رؤیت هلال؛چشم مسلح یا غیرمسلح؟

رؤیت هلال علاوه بر این كه از جنبه شرعی، پراهمیت است به مبحثی اجتماعی و سیاسی تبدیل شده و باید با در نظر گرفتن تمام این جنبه ها مورد پیگیری و مطالعه قرار گیرد.در روایات آمده است، ورود به ماه جدید مستلزم رؤیت هلال است. آنچه در اینجا مطرح می شود نحوه رؤیت هلال است. بسیاری از فقها و به تبعیت از آنان بسیاری از مردم، معتقدند رؤیت هلال تنها با چشم غیرمسلح قابل قبول است. اما عده ای دیگر بر این عقیده اند كه از آنجا كه هلال ماه در همه حالات با چشم غیرمسلح قابل رؤیت نیست، باید رؤیت هلال با چشم مسلح را به عنوان یك اصل پذیرفت.همیشه یافتن معیاری برای پیش بینی رؤیت پذیری یا رؤیت ناپذیری هلال جوان ماه یكی از اهداف دانشمندان و رصدگران متخصص در زمینه رؤیت هلال بوده است. این پیش بینی، البته ساده نیست و همواره با دشواری هایی روبه رو بوده است، زیرا عوامل مختلفی مانند موقعیت ماه و خورشید نسبت به افق، مكث ماه پس از غروب خورشید، موقعیت ماه در مدارش نسبت به زمین، میزان درخشندگی هلال ماه و شرایط جوی، بر رؤیت هلال و روند تحقیقات تأثیر می گذارد.
در نجوم دوره اسلامی نیز رؤیت هلال مهمترین شاخه نجوم رصدی را تشكیل می داد. اخترشناسان مسلمان همیشه كوشش می كردند تا با رصدهای زیاد در ماههای قمری مختلف تأثیر عوامل گوناگون را بر رؤیت هلال شناسایی و به ضابطه هایی دست پیدا كنند كه بتوانند با استفاده از آن ضوابط درباره رؤیت پذیری یا رؤیت ناپذیری هلال هر ماه قمری از پیش قضاوت كنند. البته ضابطه هایی كه آنها شناسایی كردند، كاملاً قطعی نبوده و نیست، اما این یافته ها قطعاً زمینه مناسبی را برای ادامه روند تحقیقات در این زمینه فراهم خواهد ساخت.از سال ۱۸۵۹ تا پایان سال ۲۰۰۰ میلادی در حدود ۲۳۰ عملیات رصدی (صبحگاهی و شامگاهی) از سوی كشورهای مختلف جهان به ثبت رسیده است كه برخی مورد تأیید و تعدادی دیگر مردود اعلام شده اند. در سالهای اخیر، اشتیاق رؤیت هلال در ایران روزافزون بوده است ولی افراد فاقد تخصص رؤیت هلال هایی را اعلام كرده اند كه فاقد مبنای علمی بوده و قابل قبول نبوده است.
تا قبل از رؤیت هلال ۱۶ شهریور ۱۳۸۱ / هلال رجب ،۱۴۲۳ توسط سیدمحسن قاضی میرسعید، رتبه جهانی رؤیت با چشم مسلح به نام «جیمز استم» ثبت شده بود. هلالی كه «استم» رصد كرد، ۱۲ ساعت و ۷ دقیقه از عمرش می گذشت، اما این ركورد با رصد هلالی با عمر ۱۱ ساعت و ۴۱ دقیقه در روستای رشك بالا از توابع شهرستان زرند، رسماً شكسته شد و به سیدمحسن قاضی میرسعید تعلق گرفت.
در دومین گردهمایی تخصصی رؤیت هلال كه مهرماه قبل برگزار شد تلاش جدی برای اثبات ضرورت محاسبات دقیق علمی در رؤیت هلال ماه صورت گرفت. رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طی سخنانی در این همایش رؤیت هلال با چشم مسلح را برای شروع ماه قمری غیرقابل قبول دانست و اظهار داشت: اگر استفاده از یك حس، در حكم شرعی جنبه ابزاری داشته باشد، تحولات فناوری و توسعه در آن دیگر به عنوان ابزار و طریق شرعی پذیرفته نیست.از آنجا كه رؤیت هلال نیز طریقی برای علم به رؤیت پذیری آن است و خود «رؤیت» موضوعیت ندارد، بنابراین، رؤیت با چشم مسلح به عنوان دلیل شروع ماه قمری پذیرفته نیست.این در حالی است كه حجت الاسلام مختاری، با نظری متفاوت معتقد است: اگر در روایات، منجمین مورد مذمت قرار گرفته اند، منظور عدم اعتبار محاسبات ریاضی در تعیین نخستین روز از ماههای قمری نیست، بلكه آنچه مردود است، احكام نجومی از قبیل طالع بینی و پیش بینی حوادث زمینی از طریق حركت كواكب آسمانی است.وی می گوید: رؤیت هلال ماه طریقیت دارد نه موضوعیت؛ به این معنی كه از هر راهی به ما ثابت شود هلال رؤیت پذیر است، اما رؤیت با چشم غیرمسلح مقدور نیست، همین كافی است.مختاری همچنین از امام موسی صدر یاد كرده می گوید: ۳۰ سال پیش هنگامی كه بر سر تعیین روز عید فطر در لبنان اختلافاتی پیش آمده بود، امام موسی صدر تأكید كرد، اگر در گذشته محاسبات نجومی یقین آور نبود، امروز یقین آور است، چرا كه امروزه وسایل پیشرفته ای در اختیار داریم و دیگر نباید به رؤیت با چشم غیرمسلح اكتفا كنیم.نكته ای كه در اینجا وجود دارد این است كه اختلاف در تقویم های قمری بر بی اعتمادی بسیاری از مسلمانان نسبت به محاسبات منجمان و تقویم های موجود افزوده است. سال ۱۳۸۰ وظیفه استخراج تقویم رسماً بر عهده شورای مركز تقویم دانشگاه تهران گذاشته شد.دكتر رضا عبداللهی دبیر گردهمایی تخصصی رؤیت هلال است. از او در مورد وضعیت رصد ماه در كشور و اهمیت آن می پرسیم. وی با اشاره به تقدم مسلمانان در زمینه كاربرد ابزارهای نجومی نسبت به تمام ملل متمدن جهان می گوید: در رصدخانه مراغه بعد از حدود ۸۰۰ سال، هنوز آثار اولین ابزارهای نجومی دیده می شود. كسانی كه این ابزارها را می ساختند در نجوم جایگاه ویژه ای داشتند. متأسفانه ما از یك دوره ای با علم بسیار فاصله گرفتیم و این فاصله باعث شد دیگر،ابزار نجومی در كشور ساخته نشود. از زمانی كه ما هم به فكر استفاده از ابزارهایی نظیر تلسكوپ و میكروسكوپ افتادیم، زمان زیادی نمی گذرد. زمانی كه این تفكر به وجود آمد دو نكته مورد توجه قرار گرفت؛ یكی ساخت ابزار یا وارد كردن ابزارهای گران قیمت از خارج و دوم، ایجاد آمادگی در مردم برای كاربرد و استفاده از این ابزارها در رؤیت هلال و سپردن این امور به متخصصین.این تفكر امروز تا جایی در مملكت ما پیشرفت كرده كه هم اكنون بسیاری از مردم معتقدند باید از متخصصان سؤال كنند.* با این وجود هنوز قبول رؤیت با چشم مسلح بین مردم به طور كامل جا نیافتاده و هنوز شاهد اختلافاتی در این زمینه هستیم.
- بله ،هر تحولی نیازمند كار فرهنگی بسیار جدی است و این كار به تازگی شروع شده. ما در حالی این گردهمایی را برگزار كردیم كه دیگر كشورها صدها سال است روی این امر كار می كنند كه این مسأله مقارن است با زمانی كه ما در خواب بودیم و از علم فاصله گرفته بودیم. در اصل می توان گفت این گردهمایی یكی از نتایج تلاش ما در انجام آن كار فرهنگی است.
در گذشته، منجمی شغلی بسیار پردرآمد در دربار حكومت ها بود و منجمین آن دوره به هیچ عنوان حاضر نبودند رمز و راز كارهایشان را به دیگران بیاموزند، اما امروزه منجمی از حالت شخصی خارج شده، به طوری كه تقویم كشور توسط یك شورا نوشته می شود و دیگر هیچ چیز از هیچ كس پوشیده نیست و هر كس سؤالی از متخصصی می كند ،انتظار جواب منطقی و قانع كننده دارد.
* تفاوت بین تقویم های موجود باعث شده تا بسیاری از مردم مسلمان اعتماد خود را نسبت به آنها از دست بدهند. این طور به نظر می آید كه اگر بخواهیم كار فرهنگی را موفقیت آمیز انجام دهیم باید ابتدا این اختلافات را برطرف كنیم. شورای مركز تقویم در این زمینه چه اقداماتی انجام داده است؟
- این شورا بسیار جوان است. ما هم اكنون در یك دوره برزخ قرار داریم و زمان زیادی از دورانی كه كارها به صورت شخصی و پشت درهای بسته انجام می شد، نمی گذرد. تدوین تقویم ها به تازگی به صورت شورایی انجام می شود اما همه تقویم های كشور این رویه را ادامه نمی دهند. اختلافات موجود در تقویم ها ناشی از همین مسائل است؛ ضمن آن كه تقویمی كه بر اساس رؤیت با چشم غیرمسلح تدوین می شود،با تقویمی كه با استفاده از ابزار در رؤیت هلال آماده شده، فرق می كند.
به دلیل همین مشكلات است كه می گویم در برزخ هستیم. به عنوان مثال از یك طرف صراحتاً می گوییم ماه شوال روز چهارشنبه دیده شده و از یك طرف خودمان گفتیم این ماه پنج شنبه رؤیت پذیر است. این به دلیل این است كه آنچه قبلاً نوشته بودیم بر اساس رؤیت با چشم غیرمسلح بود، اما الان تأیید شده كه با چشم مسلح نیز می شود هلال را رؤیت كرد. اگر بتوانیم كار فرهنگی گسترده خود را پیش ببریم تا پنج سال دیگر هیچ مشكلی در زمینه رؤیت هلال وجود نخواهد داشت و مردم خواهند پذیرفت ابزار می تواند جای چشم غیرمسلح را بگیرد.
* محاسبات ریاضی كه در امر رویت ماه انجام می شود چه قدر قابل اعتماد هستند؟
- هم اكنون نرم افزارهایی وجود دارد كه بر اساس آنها می توانیم به طور دقیق بگوییم تا صد سال آینده خسوف و كسوف در چه لحظه ای انجام می شود. به این معنی كه ما موضع ماه و خورشید را تا صد یا شاید هزار سال آینده به طور دقیق می دانیم، پس طبیعتاً می توانیم بگوییم ماه در چه زمانی، در چه لحظه ای و در چه طول و عرض جغرافیایی قابل رؤیت است. اما نكات دیگری نیز وجود دارد. به عنوان مثال، مشخص نیست اگر در یك نقطه ای از كشور هلال دیده شود و در نقطه ای دیگر رؤیت نشود، ماه آغاز شده است یا نه. كه این ممكن است به اختلاف بیانجامد. اینجا است كه به فتوای علمای فقه نیاز داریم و در حال سامان دادن آن هستیم. به عنوان مثال، اگر ماه در ۴ شهر عمده ایران مثل تهران، شیراز، اصفهان و مشهد دیده شود، ولی در بروجرد دیده نشود، همه به رؤیت هلال آن چهار شهر تأسی كنند و این در تقویم ۸۵-۸۴ نیز در نظر گرفته شده است. در حالی كه پیشتر این گونه نبود. در طول تاریخ شاهد درگیری دو شهر مجاور به خاطر اختلاف در رؤیت هلال و آغاز ماه بوده ایم.
* آیا اختلافات كشورهای مسلمان بر سر قبول محاسبات در تعیین روز اول ماه، به هماهنگی جهان اسلام لطمه وارد نمی كند؟ و آیا این اختلافات باعث اختلافات و درگیری های بیشتر نخواهد شد؟
- نه! الان بحث تدوین یك تقویم جهانی قمری برای جهان اسلام مطرح است. حال ممكن است این طور فكر كنید كه اگر قرار باشد در اندونزی و مالزی به مكه و مدینه تأسی كنند، اوضاع قدری پیچیده می شود.
برای حل این مشكل پیشنهاد شده تا كل جهان اسلام را به چند منطقه تقسیم كنند.
در زمینه تقویم قمری امیدواریم به زودی یك تقویم دقیق و منسجم تدوین كنیم تا جهان اسلام با هماهنگی در یك روز خاص مراسم مذهبی خود را انجام دهند و این زیبا خواهد بود.
هم اكنون ما یك تقویم هجری قمری به نام تقویم هجری قمری قراردادی داریم كه در یك دوره ۳۰ ساله تثبیت شده است. در این تقویم ماه محرم در تمام ۳۰ سال، ۳۰ روز و ماه صفر ۲۹ روز در نظر گرفته شده و در طول آن ۳۰ سال، در ۱۱ سال ذی الحجه را ۳۰ روز می گیریم اما در این كه این ۱۱ سال، سالهای دوم، پنجم، هفتم، دهم، سیزدهم، پانزدهم یا شانزدهم است هنوز به توافق نرسیدیم. در مورد سال پانزدهم و شانزدهم هم اتفاق نظر وجود ندارد. دلایل مطرح شده نیز كاملاً علمی است. یك منجم می گوید وقتی كسر مازاد به یك روز از نصف تجاوز كرد، سال كبیسه است و منجم دیگر به نصف اعتقاد ندارد و می گوید هرگاه كسر مازاد از دوسوم افزایش پیدا كرد سال را كبیسه می گیریم. این اختلافات سابقه هزار ساله دارد. اما ما در گذشته جوانهایی كه بر این مسائل دقیق شوند نداشتیم. ولی هم اكنون جامعه ما به حدی از فرهیختگی رسیده است كه بپرسند و بخواهند بدانند.
با دور هم نشستن دانشمندان می توان به توافق رسید كه به عنوان مثال وقتی ماه از دوسوم تجاوز كرد روز شانزدهم است و می توان به این طریق این گونه مسائل را حل كرد. كوششی كه در این چند سال شده است معادل با كوشش هزار سال گذشته است. نكته دیگری كه مطرح است این است كه وقتی مبدأ تقویم هجری قمری را اول محرم سال اول هجری در مكه یا مدینه می گیریم، تفاوت یك یا دو روز با مكه در سال بدیهی به نظر می رسد. پس ما در خود مبدأ گرفتاری داریم، چرا كه تقویم قراردادی قمری كه در ایران به كار برده می شود از همان مبدأ مكه گرفته شده است و همیشه یك یا دو روز اختلاف در آن دیده می شود. اما وقتی تصمیم بگیریم در جهان اسلام روزی نزدیكتر به حقیقت را همه بپذیرند این مسأله حل می شود.
* بین كشورهای اسلامی كدام كشورها در زمینه رؤیت هلال پیشرفته تر هستند و كشور ما در چه موقعیتی قرار دارد؟
- در شرایط فعلی ما پیشرفته تر از همه جا هستیم؛ چرا كه در كشور ما حق پرسیدن برای همگان محفوظ است اما در دیگر كشورها هیچ كس حق ندارد سؤال كند. رؤیت یك اصل است حالا اگر ابزار باشد یا نباشد، نمی توان اصل را فراموش كرد. كشور ما در بین كشورهای اسلامی شاید نخستین كشوری است كه در این زمینه ها كتاب و مقاله و مجلات ویژه چاپ می كند.

مهسا بدری

منبع : روزنامه همشهری