شرط منطقی گفت‌وگوی ادیان

اجلاس گفت‌وگوی ادیان که با پیشنهاد پادشاه عربستان سعودی در سازمان ملل برگزار شد از دو جهت شایسته بررسی است. تا به حال بیشتر از بعد سیاسی و چگونگی حضور شیمون پرز به این اجلاس نگریسته شده است.
علاوه بر آن از بعد اندیشگی نیز می‌توان مبحث گفت‌وگوی ادیان را بررسی کرد. تا امروز اجلاس‌های متعددی در گوشه و کنار جهان، به ویژه در واتیکان و دانشگاه‌های پراعتبار برگزار شده است.اجلاس اخیر سازمان ملل که البته به دلیل انتخابات آمریکا و ضربه کاری پیروزی اوباما بر جمهوریخواهان و نیز بحران اقتصادی آمریکا و اجلاس سران ۲۰ نتوانست چنان که باید ضرورت گفت‌وگوی بین‌الادیانی را به گوش جهان برساند. شاید برجسته‌ترین نماد آن اجلاس حضور همزمان پادشاه سعودی و شیمون پرز در یک اجلاس یا مهم‌تر از آن دعوت از پرز برای شرکت در آن اجلاس از سوی عربستان سعودی است. سعودی‌ها درباره چنین دعوتی تنها به این نکته اشاره کرده‌اند که دعوت در اجلاس‌های سازمان ملل از سوی همان سازمان صورت می‌گیرد و نه از سوی یک کشور خاص ، چنان که از ایران هم دعوت شده بود و نماینده دائم ایران در سازمان ملل مشارکت کرد. درباره حضور شیمون پرز و نقش او پس از این خواهم نوشت. اکنون می‌خواهم بگویم شرط اصلی گفت‌وگوی ادیان، به ویژه در میان ادیان ابراهیمی هنوز تحقق نیافته است. نشستن و گفتن و برخاستن بسیار است، اما شرط لازم گفت‌وگو چیز دیگری است.
اول: چگونه می‌توانیم بدون به رسمیت شناختن دینی به عنوان یک دین آسمانی و پیامبری به عنوان پیامبری راستین با ادیان دیگر گفت‌وگو کنیم؟ مگر آنکه مرادمان صورت گفت‌وگو باشد و نه حقیقت آن. مسیحیت و یهودیت نه اسلام را به عنوان یک دین آسمانی می‌پذیرند و نه پیامبر اسلام را پیامبری راستین به شمار می‌آورند، بلکه بر عکس در دو دهه گذشته به شکل بسیار پررنگی شاهد تخریب باورهای مسلمانان به ویژه قرآن مجید و وجهه پیامبر اسلام بوده‌ایم. تا در گوشه و کنار جهان نویسنده نوپایی کتابی علیه قرآن می‌نویسد، به سرعت ارج و قرب و احترام پیدا می‌کند، مثل تسلیمه نسرین و ایان هریسی و... و مهم‌تر از آن تهاجم بی‌سابقه پاپ به پیامبر اسلام در سخنرانی معروفش در آلمان که گفت پیامبر اسلام جز خشونت دستاوردی نداشته و نهایتا هم مسلمانان را به بدفهمی سخنش متهم ساخت! گویی پاپ کلمنت ۱۶ فراموش کرده بود که درست چهل سال پیش از سخنرانی او درباره پیامبر اسلام، کلیسای کاتولیک در زمینه همزیستی پیروان ادیان چه گام بلندی برداشته بود. به گمانم هنوز هم اقدام شورای دوم واتیکان و بیانیه معروف <نوسترا اتا ت- روزگار ما> می‌تواند سرفصل مناسبی برای گفت‌وگوی ادیان به شمار آید. آن بیانیه که پس از بحث و بررسی بسیار توسط پاپ پل ششم در ۲۸ اکتبر ۱۹۶۵ اعلام شد؛ بیانیه احترام به ادیان دیگر است. البته سهم یهودیان در آن اعلامیه پررنگ‌تر از دیگران است. دلیلش هم روشن است پس از کشتار یهودیان توسط نازی‌ها و بعد از سال‌ها مرارت و طرد یهودیان در اروپا زمینه برای دلجویی از آنان فراهم بود. علاوه بر آن یهودیان در آن روزگار از امکان سازماندهی و ارتباط موثر جهانی برخوردار بودند. در بخش نخست اعلامیه، به باور به خداوند به عنوان ریشه و منشاء تمام ادیان اشاره شده است. در بخش دوم از وجود امر مقدس در آیین هندو و بودا سخن گفته شده است. در بخش سوم از مسلمانان و اسلام با احترام یاد شده است. به این نکته که مسلمانان برای ابراهیم و مریم و مسیح احترام بسیار قائلند و مسیح را نه به عنوان خداوند بلکه به عنوان پیامبر قبول دارند، سخن گفته شده است. بخش چهارم بیانیه درباره یهودیان است و در یک کلام گفته شده، که یهودیان امروزه مسوول کشتن مسیح در روزگاری دیگر نیستند و نباید یهودیان را قومی مطرود و رانده شده از سوی خداوند تلقی کرد. سرانجام هم بیانیه با اشاره به اینکه همه انسان‌ها به صورت خداوند آفریده شده‌اند، جمع‌بندی شده است؛ به نظر می‌رسد دنیای امروز از آن بیانیه که همین عنوان را داراست؛ <دنیای امروز> نه‌تنها پیشرفتی نداشته، بلکه عملا دچار پسرفت نیز شده است. گویی یک بار دیگر باید برگشت و مبانی همان بیانیه شورای دوم کلیسای کاتولیک را از دید مسیحیان بررسی کرد و دریافت که چرا به این نقطه فعلی رسیده‌ایم؟ آن بیانیه مبنای روشنی داشت. باور به خداوند و پذیرفتن این حقیقت که در ادیان دیگر هم امر مقدس وجود دارد- حتی در هندوئیسم و بودیسم از زاویه دید بیانیه- و جهان فرصتی برای همزیستی ادیان است، چنان که می‌دانیم قرآن مجید هم با صراحت، اهل کتاب را دعوت می‌کند که بر مبنای کلمه توحید با یکدیگر مراوده داشته و همزیستی کنند. علاوه بر آن هیچ گروهی در صدد اعمال اراده و سیطره خود بر دیگری نباشد.(قرآن مجید، آل عمران- ۶۴) به عبارت دیگر بدون تاکید بر مبنای مشترک که همان باور به خداوند است نمی‌توان از گفت‌وگوی ادیان سخنی گفت یا به نتیجه‌ای رسید. دوم: ‌هانس کونگ، فیلسوف الهی آلمانی بیش از همه متفکران الهی در زمینه گفت‌وگوی ادیان کوشیده و پژوهش کرده است و بی تردید دوره کتاب سه گانه او، درباره یهودیت و مسیحیت و اسلام از جمله بااهمیت‌ترین کتاب‌هایی است که در زمینه شناخت این سه دین نوشته شده است. هانس کونگ که به تعبیر جورج کاری سراسقف پیشین کانتربری، بزرگ‌ترین فیلسوف الهی زنده در زمان ماست در کتاب <اسلام؛ گذشته، اکنون و آینده> به دو نکته بسیار مهم در کتابش اشاره می‌کند:
الف: <بدون صلح در بین ادیان صلحی در میان ملت‌ها اتفاق نمی‌افتد. در بین ادیان هم تا گفت‌وگویی صورت نگیرد صلحی نخواهد بود. گفت‌وگوی بین ادیان هم بی‌شناخت مبانی و ماهیت ادیان عملی نیست.>۱۱)
این سخنی است که مبنای پژوهش سه‌گانه ‌هانس کونگ در سی سال اخیر است.
هانس کونگ درباره اسلام پژوهش بسیار مهم و بدیعی انجام داده است. تردیدی نیست که می‌توان بر پژوهش‌اش نکته‌ها گرفت لکن اهمیت و عظمت کار او را هیچ کس نمی‌تواند کوچک بشمارد. در یک کلام در هیچ‌یک از کشورهای اسلامی تا امروز پژوهشی با شیوه کونگ صورت نگرفته است. هانس کونگ به مسیحیت؛ درباره اسلام نهیبی تاریخی زده است. او می‌گوید: <چرا تعصب نمی‌گذارد مسیحیان پیامبر اسلام را به عنوان یک پیامبر راستین بپذیرند؟ ما عاموس نبی و هوشع و ارمیا و الیجای... را به عنوان پیامبر قبول داریم؛ چرا پیامبر اسلام را به عنوان پیامبر قبول نداریم؟> ۲۲)
بدون سخن و باور به مبانی مشترک و بدون به رسمیت شناختن طرف دیگر چگونه می‌توان به نتیجه رسید؟
پی‌نوشت‌ها:
۱, England, p:xxiii -۲۰۰۷ Hans Kung, Islam past, present&future, Oneworld Ogford,
۲- ۱۲۳:Ibid, p
www.irdiplomacy.ir

عطاءالله مهاجرانی

منبع : روزنامه اعتماد ملی