نظری بر سیمای روایی حضرت زینب علیهاالسلام

حضرت فاطمه (س) به وجود زینب، گوهر تابناکی که به زودی از او درخشیدن می‏گرفت، افتخار می‏کرد. آری! دختر رسول خدا (ص)، فرزندی‏ پاک را در خود می‏پرورید که با ظهورش مایه افتخار و زینت پدر می‏شد. از قضا در همان روزها رسول خدا (ص) به مسافرت رفته بود و دختر آفتاب بی ‏حضور او پای به عرصه وجود گذاشت. فاطمه (س) رو به ‏همسرش علی (ع) کرد و گفت: پدر در سفراست؛ نام این دختر را چه ‏بگذاریم؟ علی (ع) پاسخ داد: در این باره بر حضرت رسول سبقت ‏نمی‏گیرم. صبر کنیم به زودی ایشان بر می‏گردد. وقتی، رسول خدا (ص) آمد، این کار را به خدا سپرد، جبرئیل نازل شد و گفت: خدای تو سلام می‏رساند و می‏فرماید: نام دخترت را « زینب‏» بگذار. رسول ‏خدا (ص) آنگاه زینب را خواست. او را بوسید و به مشتاقانی که دراطرافش گرد آمده بودند؛ فرمود: « به حاضران و غائبان توصیه می‏کنم احترام این دختر را نگاه ‏دارید. به راستی او شبیه خدیجه کبری (س) است.»
زینب (س) بانویی ‏بلند بالا بود با چهره‏ای نورانی و با وقار و صاحب سکینه بود. در حیا و عصمت، مانند مادرش، فاطمه زهرا (س) و در شیوایی و رسایی سخن، مثل پدر بزرگوارش، علی (ع) بود. زینب بردباری را نیز از برادرش حسن و شجاعت را از حسین علیهماالسلام در خود جمع کرده بود.
خوب است‏ بدانیم: «ام کلثوم‏» و«ام عبدالله‏» و «ام ‏الحسن‏» کنیه‏هایش بود و البته بعدها به وی «ام المصائب‏»، «ام الرزایا» و«ام النوائب‏» نیز می‏گفتند. اما لقب‏هایش‏ عبارتند از:«عقیله بنی هاشم‏»، «عقیلهٔ الطالبیین، «صدیقه ‏صغری‏»، «عصمت صغری‏»، «الراضیه‏»، «امینهٔ الله‏»، «عالمهٔ‏غیر معلمه‏»، «فاهمهٔ غیر مفهمه‏»، «مجتهده‏»، «حافظهٔ‏ الودایع والاسرار» و «موثقهٔ فی نقل الاحادیث و الاخبار.»
در بین این لقب‏ها چهار لقب (عالمه غیر معلمه، مجتهده، حافظهٔ ‏الودایع والاسرار و موثقه فی نقل الاحادیث و الاخبار) گویای ‏مقام والای علمی و روایی این بانوی بزرگوار است که کمتر مورد بررسی قرار گرفته است.
آری همه زینب را با عنوان افتخارآمیز ( سفیر کربلا) می‏شناسند و به‏ همین علت ویژگی‏های دیگر ایشان تحت الشعاع حماسه بزرگ عاشورا قرار گرفته و ابعاد مهمی از شخصیتش مورد بی‏ مهری و کم توجهی‏ واقع شده است. شخصیت روایی حضرت از جمله آنهاست. البته در این‏ مقاله تنها به ارتباط روایی عقیله بنی‏هاشم با مادر گرامی‏اش ‏فاطمه زهرا (س) می‏پردازیم.
● در محضر فاطمه (س)
روایت کننده نور، بی ‏گمان شرایطی چون عدالت، مورد اطمینان بودن‏ و... را باید در خود جمع کند. یکی دیگر از این شرایط " سن"‏ راوی است؛ او باید در حدی باشد که بتوان ادعا کرد خود روایت ‏را بلا واسطه نقل می‏کند.
به همین جهت ‏باید دید زینب (س) در چه سال‏هایی محضر مادرش را درک کرده است؟ زیرا برخی از روایت‏های وی مربوط به دوران سه، چهاریا پنج ‏سالگی اوست. در این باره محققان گفته‏اند: شیوه و کمیت ‏رشد جسمی و روحی اهل ‏بیت علیهم السلام با دیگران تفاوتی عمده و اساسی داشته است. از این روی نمی‏توان در موضوع سن و سال با آنها مانند راویان دیگر برخورد کرد. حتی در نحوه تولد و دوران حمل‏ نیز خاندان پیامبر تفاوت‏های اساسی با دیگران دارند. لذا قادرند از سنین کودکی احادیث را به صورت کامل در ذهن خود جای‏ دهند و برای آیندگان با دقت کامل نقل کنند. پس زینب (س) می‏توانست همه آنچه را که می‏دید، به خاطر بسپارد. او تمام ‏مصائب و دشواری‏هایی را که مادر بارها با آن رو به رو بود، به یاد داشت. از جمله هنگام قرائت ‏خطبه فدکیه توسط مادر، زینب که ‏کودک خردسالی بود، آن را شنید و به صورت کامل روایت کرد.
● مقام علمی حضرت زینب (س)
زینب از همان دوران طفولیت، عالمه بود. امام سجاد(ع) به حق ‏فرمود: « یا عمه انت ‏بحمدالله عالمهٔ غیر معلمه و فاهمهٔ غیرمفهمه‏» در دوره‏های بعد نیز زینب (س) با تکیه بر همان علم‏ خدادادی، مجلس تفسیر قرآن برای زنان کوفه برگزار کرد. در یکی‏ از این‏ روزها که (کهیعص) را تفسیر می‏کرد، حضرت علی (ع) وارد شد و به ‏وی فرمود: «ای نور دیده، آن (کلمه) رمزی در مصیبت وارده بر شما عترت پیغمبر است.»
● مقام روایی
درباره شخصیت روایی حضرت، علمای بزرگی سخن گفته‏اند از جمله ابوالفرج اصفهانی می گوید:" زینب عقیله دخترعلی ‏بن ابی‏طالب، مادرش‏ فاطمه دختر رسول خداست و او همان کسی است که ابن‏عباس از او کلام حضرت فاطمه (ع) را در فدک نقل می‏کند و می‏گوید: حدیث کرد مرا عقیله ما زینب دخترعلی (ع)... "
در انساب الطالبیین می‏خوانیم:" زینب کبری دختر امیرمومنان (ع) که کنیه‏اش ام الحسن بود، از مادرش زهرا (س) روایت می‏کرد.
مرحوم سید نورالدین جزایری، در خصائص الزینبیه، ویژگی موثقه ‏بودن زینب را طرح می‏کند و می‏نویسد: «از جمله القاب آن محترمه‏«موثقه‏» است، که آن مکرمه مورد وثوق حضرت سیدالشهدا، و حضرت سجاد علیهماالسلام بوده‏اند و لذا حافظ ودایع الهیه و اسرار محمدیه بوده، بلکه محل وثوق کلیه مردم بوده ‏و لذا حضرت سیدالساجدین (ع) هر وقت ‏بیان اخبار و احادیث می‏فرمود و می‏خواست که در اذهان مردم جای گیرد و از او بپذیرند، به‏ عمه‏اش اسناد می‏داد و از آن مخدره نقل می‏فرمود. مع ذلک می‏گفت:«حدثتنا عقلیتنا.»
آیهٔ الله خویی می‏نویسد:" از مادرش سلام الله علیها روایت‏ می‏کند. و جابر( فقیه، جزء سوم، باب معرفهٔ الکبائر، حدیث ۱۷۵۴) وعباد عامری از او روایت می‏کنند. این همه نشان از اوج مقام ‏روایی حضرت زینب (س) دارد که متاسفانه کمتر مورد توجه قرار گرفته است."
● راویان
باید توجه داشت که ارزش روایات نقل شده از حضرت زینب (س) فراتراز روایاتی است که راویان دیگر نقل کرده‏اند، زیرا این بانوی ‏بزرگ خود عالمه‏ای غیر معلمه بود و روایاتی را که نقل می‏کرد، بی هیچ شبهه‏ای، معتبر و مستنداند؛ حتی روایت‏هایی که در سنین‏ کودکی از او نقل شده‏اند. این بانوی بزرگوار که پنج سال قبل از وفات رسول خدا (ص) به دنیا آمد، از مادرش فاطمه زهرا(س)، پدرش‏علی (ع)، اسماء بنت عمیس، و ام ایمن روایت نقل می‏کرد. شمار راویان از وی بسیارند که می‏توان به:
علی ‏بن حسین(ع)، ابن عباس، محمد بن عمر، عطاء بن سائب، فاطمه بنت الحسین، محمد بن جابر، عباد عامری و ... اشاره کرد. حال با تمسک به برخی روایات، مطلب خود را مزین می نماییم.
۱) وسیله ارتباط خلق و خالق
ابوبکر با این سند از محمد بن زکریا، جعفر بن محمد بن عماره‏ کندی، پدرش، حسین بن صالح، از دو مرد از بنی‏هاشم، از حضرت ‏زینب (س) دخترعلی (ع) روایت کرد که زینب (س) فرمود: « قالت فاطمه (س): ... و نحن وسیلته فی‏ خلقه و نحن خاصته و محل ‏قدسه و نحن حجته فی غیبه و نحن ورثه انبیائه...»؛ ما وسیله ‏ارتباط خدا با مخلوق‏های او هستیم. ما برگزیدگان خداییم و جایگاه پاکی‏ها، ما راهنماهای روشن خداییم و وارث پیامبران اوهستیم.‏
۲) بهشت جایگاه شیعیان
ابی ‏حجاف ( از محمد بن عمر بن حسن)، از زینب، به نقل از فاطمه (س) و اشجع، بلید بن سلیمان (از ابی ‏حجاج، محمد بن عمرو هاشمی) از زینب دخترعلی (ع) نقل کرد که فاطمه (س) فرمود: « قالت فاطمه (س) : ان رسول الله قال لعلی اما انک یابن‏ ابی ‏طالب و شیعتک فی‏الجنه.‏» « و سیجی‏ء اقوام ینتحلون حبک ثم ‏یمرقون من الاسلام کما یمرق السهم من الرمیه.» رسول خدا به ‏علی (ع) فرمود: «ای پسرابوطالب! همانا تو و رهروان تو در بهشت‏اند و به زودی قومی می‏آیند که از دوستی تو سخن می‏گویند، آنگاه از اسلام فرار می‏کنند، مانند پرت شدن تیر از کمان.»
۳) دوستی آل محمد صلی الله علیه و آله
روایتی مشهور به «فاطمیات‏» در باب دوست داشتن آل محمد هست که با این اسناد نقل شده است: «... عن فاطمه بنت السجاد علی بن الحسین زین العابدین (ع) عن‏ فاطمه بنت ابی عبدالله الحسین(ع) عن زینب بنت امیرالمؤمنین (ع)عن فاطمه بنت رسول الله (ص) قالت: الا من مات علی حب آل محمد مات شهیدا»؛ آگاه باشید هرکسی که‏ بر دوستی آل محمد بمیرد، شهید است.»۴) خطبه نور
یکی دیگر از احادیثی که زینب (س) نقل کرد، خطبه طولانی حضرت‏ زهرا (س) در مسجد مدینه است. حدیثی که در متن آن ده‏ها حدیث‏ درخشنده وجود دارد و بسیاری از احادیثی که از حضرت فاطمه (س) نقل می‏شود، مربوط به همین حدیث طولانی است. ما برای اختصار تنها به ترجمه بخشی از آن بسنده می‏کنیم وعلاقه ‏مندان را به ‏مطالعه منابع آن ارجاع می‏دهیم:
در این روز حضرت زهرا (س) چادر به سر کرد و با همراهی جمعی ‏از بانوان وارد مسجد شد. ابوبکر و عده‏ای از مهاجران و انصار حاضر بودند. به احترام آن بانو پرده سفیدی آویختند. قبل از آغاز سخن، ناله‏ جانسوزی کرد که بسیاری از حاضران گریستند و پس از آن که مردم آرام گرفتند، فاطمه (س) فرمود:
- شکر نعمت
« ستایش خدای را بر نعمت‏هایی که ارزانی داشت و سپاس او را که اندیشه نیکو در دل نگاشت. سپاس بر نعمت‏های فراگیر که از چشمه لطفش جوشید و عطاهای فراوان که بخشید و نثار احسان که ‏پیاپی بخشید. نعمت‏هایی که از شمار افزون است و پاداش آن از توان بیرون و درک نهایتش، نه در حد اندیشه ناموزون. سپاس را مایه فزونی نعمت نمود و ستایش را سبب فراوانی پاداش فرمود و به خاطر درخواست پیاپی، بر عطای خود افزود.
- دیدگاه توحیدی
گواهی می‏دهم خدای جهان یکی است و جز او خدایی نیست. نشان این ‏گواهی، درستی و بی‏آلایشی است و پایبندان این اعتقاد، دل‏های با بینش و راهنمای رسیدن بدان، چراغ دانش. خدایی که چشم‏ها او را نمی‏توانند ببینند و گمان‏ها چگونگی او را نمی‏دانند.
- فلسفه آفرینش
همه چیز را از هیچ پدید آورد و بی‏نمونه‏ای افشا کرد؛ نه به‏ آفرینش آن‏ها نیازی داشت و نه از آن خلقت، سودی برداشت. جز آن ‏که خواست قدرتش را آشکار سازد و آفریدگان را بنده ‏وار بنوازد و بانگ دعوتش را در جهان اندازد. پاداش را در گرو فرمانبرداری‏ نهاد و نافرمانان را به کیفر بیم داد، تا بندگان را از عقوبت ‏برهاند و به بهشت ‏بکشاند.
- خلقت پیامبر(ص)
گواهی می‏دهم که پدرم محمد، بنده و فرستاده اوست. پیش از آن‏ که او را بیافریند، برگزید و پیش از پیغمبری تشریف انتخاب‏ بخشید و به نامی نامید که سزاوارش بود و این هنگامی بود که ‏آفریدگان از دیده نهان بودند و در پس پرده‏ بیم نگران و در پهنه‏ بیابان عدم سرگردان. پروردگار بزرگ، پایان کار همه‏ ‏کارها را دانا بود و بر دگرگونی‏های روزگار محیط، بینا و به‏ سرنوشت هرچیز، آشنا.
- فلسفه بعثت پیامبر(ص)
محمد (ص) را برانگیخت تا کار خود را به اتمام و آنچه را که مقدر ساخته بود، به انجام رساند. پیغمبر که درود خدا بر او باد؛
دید هر فرقه‏ای، دینی گزیده و هر گروه در روشنایی شعله‏ای خزیده ‏و هر دسته‏ای به بتی نماز برده و همگان یاد خدایی را که‏ می‏شناسند، از خاطر سترده‏اند.
پس خدای بزرگ، تاریکی‏ها را به نور محمد (ص) روشن ساخت و دلها را از تیرگی کفر بپرداخت و پرده‏هایی را که بر دیده‏ها افتاده بود، به یک سو انداخت. از روی مهربانی، جوار خویش را به او ارزانی داشت و رنج این جهان که خوش نمی‏داشت، از دل او برداشت. و او را در جهان فرشتگان مقرب گماشت و چتر دولتش را درهمسایگی خود افراشت و حکم و فرمان مغفرت و رضوان را به نام او نگاشت. درود خدا و برکات او بر محمد (ص) پیغمبر رحمت، امین وحی ‏و رسالت و گزیده از آفریدگان و امت‏ باد. سپس به اهل مجلس‏ نگریست و چنین فرمود:
- عهد بندگان با خدا
شما بندگان خدا! نگاهبانان حلال و حرام و حاملان دین و احکام و امانت‏ داران حق و رسانندگان آن به خلق هستید. حقی را از خدا عهده ‏دارید و عهدی را که با او بسته‏اید، پیمان نشکنید.
- جایگاه اهل بیت علیهم السلام
ما خاندان را در میان شما به خلافت گماشت و تأویل کتاب الله را به عهده ما گذاشت. حجت‏های آن آشکار و آنچه درباره ماست، پدیدار و برهان آن روشن و از تاریکی گمان به کنار و آوای آن‏ در گوش، مایه آرام و قرار و پیروی اش راهگشای روضه رحمت ‏پروردگار و شنونده آن در دو جهان رستگار است. دلیل‏های روشن ‏الهی را در پرتو آیت‏های آن می‏توان دید و تفسیر احکام واجب او را از مضمون آن باید شنید. حرام‏های خدا را بیان دارنده است و حلال‏های او را رخصت دهنده و مستحبات را نماینده. و شریعت را راه گشاینده و این همه را با رساترین تعبیر، گوینده و با روشن‏ ترین بیان رساننده.
- فلسفه احکام
سپس ایمان را واجب فرمود و به وسیله آن، زنگ شرک را از دل‏های شما زدود و با نماز خود پرستی را از شما دور نمود. روزه را نشان‏ دهنده دوستی ساخت و زکات را مایه افزایش روزی بی‏ دریغ و حج را آزماینده درجه دین و عدالت را نمودار مرتبه یقین و پیروی ما را مایه وفاق و امامت ما را مانع افتراق و دوستی ما را عزت مسلمانی و بازداشتن نفس را موجب نجات و قصاص را سبب‏ بقای زندگانی، وفای به نذر را موجب آمرزش، و تمام پرداختن‏ پیمانه و وزن را مانع از کم فروشی و کاهش قرار داد.
- تبعیت از نهی خدا
فرمود می ‏خواری نکنند تا تن و جان از پلیدی پاک سازند و زنان ‏پارسا را تهمت نزنند تا خویش را سزاوار لعنت نسازند. دزدی را منع کرد تا راه عفت پویند و شرک را حرام فرمود تا به اخلاص، طریق یکتاپرستی جویند. پس چنان که باید، ترس از خدا را پیشه‏ گیرید و جز مسلمان نمیرید. آنچه فرموده است ‏به جا آرید و خود را از آنچه نهی کرده، باز دارید که تنها دانایان از خدا می‏ترسند.
- من فاطمه دختر محمد (ص) هستم
مردم! چنان که در آغاز سخن گفتم، من فاطمه‏ام و پدرم محمد (ص) است. همانا پیغمبری از میان شما به سوی شما آمد که رنج‏ شما بر او دشوار بود و به گرویدن شما امیدوار و بر مومنان مهربان وغمخوار بود. اگر او را بشناسید می‏بینید او پدر من است، نه پدر زنان شما؛ و برادر پسرعموی من است، نه مردان شما. او رسالت ‏خود را به گوش مردم رساند. آنان را از عذاب الهی ترساند. فرق ‏و پشت مشرکان را به تازیانه توحید خست و شوکت ‏بت پرستان را درهم شکست تا جمع کافران را از هم گسست. صبح ایمان دمید و نقاب از چهره حقیقت فرو کشید. زبان پیشوای دین در مقال شد و شیاطین سخنور، لال.
- بعثت، صعود از ذلت ‏به اوج عزت
در آن هنگام شما مردم بر کنار مغاکی از آتش بودید خوار و در دیده همگان بی‏ مقدار. لقمه هر خورنده و شکار هر درنده و لگدکوب‏ هر رونده بودید. نوشیدنی‏ تان آب گندیده و ناگوار، خوردنی ‏تان ‏پوست جانور و مردار بود. پست و ناچیز و ترسان از هجوم همسایه ‏و همجوار تا آن که خدا با فرستادن پیغمبر خود، شما را از خاک ‏مذلت ‏برداشت و سرتان را به اوج رفعت‏ بر افراشت.
- علی (ع) کیست؟
پس از آن همه رنج‏ها که دید و خستگی که تحمل کرد، رزم‏ آوران‏ ماجراجو و سرکشان درنده ‏خو و جهودان دین به دنیا فروش و ترسایان حقیقت نالینوش، از هر سو به وی تاختند و با او نرد مخالفت ‏باختند. هر گاه آتش کینه افروختند، آن را خاموش ساخت ‏و گاهی که گمراهی سر برداشت، یا مشرکی دهان به بیهودگی گشاد، برادرش، علی را در کام آنان انداخت. علی بازنایستاد تا بر سر و مغز مخالفان نواخت و کار آنان را با دم شمشیر یکسره کرد. او این رنج را برای خدا می‏کشید و برای تحقق اوامر خدا تلاش می‏کرد و در آن خشنودی پروردگار و رضای پیغمبر(ص) را می‏دید و سروری ‏اولیای خدا را می‏خرید. همواره دامن به کمر زده نصحیت کننده، تلاش و کوشش کننده بود.
- نفاق رخ نمود
اما شما در آن روزها در زندگی راحت آسوده و در بستر امن و آسایش غنوده بودید. وقتی خدای تعالی همسایگی پیغمبران را برای ‏رسول خویش گزید، دو رویی آشکار شد و کالای دین بی‏خریدار. و گمراهی دعوی دار و هر گمنامی سالار و هر یاوه ‏گویی در کوی و برزن و در پی ‏گرمی بازار. شیطان از کمینگاه خود سر برآورد و شما را به خود دعوت کرد و دید چه زود سخنش را شنیدند و سبک در پی ‏او دویدند و در دام فریبش خزیدند و به آواز او رقصیدند...»

منابع: خطبه حضرت زهرا علیهاالسلام در مسجد

منبع : سایت مداحی