آلودگی فراتر از استاندارد

رشد و توسعه اقتصادی ـ اجتماعی ایران از جمله اهداف اصلی انقلاب و جمهوری اسلامی ایران است که بنابر اصل عدالت اجتماعی و عدل اسلامی، عمدتاً باید متوجه آن مناطقی از کشور باشد که در طول تاریخ بیشترین محدودیت‌ها را تحمل کرده و گاهی از ابتدائی‌ترین نیازهای بشری محروم بوده‌اند. بدیهی است که این حرکت به‌سوی توسعه پایدار در صورتی از توفیق کافی برخوردار و از پیامدهای ناخواسته بر کنار خواهد بود که اصل علمی و امروزی برنامه‌ریزی توسعه در آن رعایت گردد.
از جمله محروم‌ترین مناطق کشور ایران، نواحی جنوب و جنوب غرب و سواحل خلیج‌فارس ـ جزیره‌هرمز می‌باشد که یکی از راه‌های رفع این محرومیت‌ها، ترویج صنایع مختلف در منطقه به‌طوری است که با مدیریت بر آن سیمای طبیعی و بکر منطقه را دستخوش تغییر نکند.
وضعیت محیط زیست ساحلی و دریائی تا حد زیادی متأثر از فعالیت‌های اقتصادی ـ اجتماعی جوامع انسانی است که هم از خشکی و هم دریا، خصوصاً در مناطق ساحلی، صورت می‌گیرد. لذا جا دارد تا توجه بیشتری به این قبیل فعالیت‌ها، که دارای احتمال تأثیر قابل توجهی بر محیط زیست مناطق ساحلی و دریا می‌باشند، کرد که یکی از این فعالیت‌ها دریانوردی است که در این مطالعه به اثرات آن پرداخته می‌شود.
جزیره هرمز با وسعت ۴۲ کیلومتر مربع در موقعیت جغرافیائی عرض شمالی شهرستان قشم در تنگه هرمز واقع است. این جزیره با مجموع جمعیت ۵۷۴۱ نفر دارای تراکم جمعیت ۱۳۶ نفر کیلومتر مربع است. صیادی و تجارت دریائی منبع اصلی معیشت ساکنان هرمز است. د راین مطالعه برخی پارامترهای فیزیکوشیمیائی و شاخص‌های آلودگی آب مانند فسفات، نیتریت و آلودگی میکروبی، میزان هیدروکربن‌های نفتی، فلزات سنگین (کادمیوم، نیکل، سرب، آهن) در آب‌های ساحلی اسکله مورد بررسی قرار گرفت و برای پیش‌بینی آثار زیست محیطی فعالیت ترابری از شیوه ارزیابی اثرات زیست محیطی منوری استفاده شده است. مطابق بررسی صورت گرفته کاربری دریانوردی بدون مدیریت صحیحی در حال انجام است که با مشکلاتی از جمله آلودگی ناشی از تعمیرات در اسکله، آلودگی ناشی از تخلیه مواد آلی به دریا، آلودگی ناشی از تخلیه فاضلاب‌ها به دریا همراه بوده است.
‌● روش‌ها
۱) تعیین ایستگاه
با توجه به تمرکز فعالیت اقتصادی و اجتماعی در جزیره هرمز در اسکله صیادی ـ مسافری، ایستگاه‌های نمونه‌برداری به‌صورت ترانسکتی در اسکله و در فاصله ۱۰۰۰ متری بعد از آن ودر فاصله ۲۰۰۰ متری بعد از آن به‌صورت عمود بر ساحل در نظر گرفته شد و از هر ایستگاه یک نمونه از عمق نیم متری آب و رسوب برداشت شد. همچنین برای مقایسه نتایج یک ایستگاه شاهد در جنوب شرقی جزیره انتخاب شد. نمونه‌برداری آب به‌منظور سنجش پارامترهای اسیدیته، دما، شوری، کدورت، هدایت الکتریکی، اکسیژن محلول، نوترینت‌ها و آلودگی آب صورت گرفت. نمونه‌های رسوب نیز برای سنجش پارامترهای هیدروکربن‌های نفتی، فلزات سنگین و درصد مواد آلی انجام شد.
۲) روش‌های اندازه‌گیری و آزمایشگاهی
سنجش میزان فلزات سنگین با استفاده از دستگاه جذب اتمی استفاده شد. فلزات سنگین مورد سنجش عبارتند از آهن، سرب، نیکل و کادمیوم به‌دلیل واقع شدن جزیره در تنگه هرمز و تردد فراوان شناورها و نفتکش‌ها و احتمال وجود آلودگی‌های نفتی و همبستگی آنها با آلودگی‌های نفتی مورد سنجش قرار گرفت. روش اندازه‌گیری مطابق با متدهای ارایه شده در کتاب استاندارد متد سال ۱۹۹۲ میلادی است. کل هیدروکربن‌های نفتی (TPH) به‌وسیله دستگاه اسپکترو فلوفتومتر و روش استاندارد متد (APHS, ۱۹۹۲) اندازه‌گیری شد. برای اندازه‌گیری کل موادآلی از روش سوازندن در کوره با دمای ۵۵۰ درجه سانتیگراد و محاسبه براساس درصد وزن خشک صورت گرفت (Holme & Mclntyre, ۱۹۸۴) و برای اندازه‌گیری شاخص آلودگی میکروبی نیز از روش سه لوله‌ای استفاده شد.
۳) بررسی آثار زیست محیطی دریانوردی
در این بخش با توجه به اطلاعات موجود در خصوص ترابری دریائی و به‌وسیله ماتریس منوری (۱۳۸۰) حجم و تراکم استفاده و پیامدهای کاربری، نوع آثار بر محیط (مثبت، منفی و بدون اثر)، شدت و دامنه آثار، دوام آن، احتمال وقوع پیامدها و در مجموع درجه اهمیت پیامدها (مهم و غیر مهم) ارزیابی و برای هر یک راهکار تقلیلی یا حذفی ارایه شده است. در ماتریس تهیه شده نظرات نهائی براساس شناسائی و تشخیص اثرات مختلف فعالیت‌ها بر عناصر زیست محیطی با درج یک یا چند حرف لاتین در هر یک از خانه‌های متقاطع در کنار عدد وارد شده انجام می‌گیرد.
همچنین ارایه برنامه پایش، آموزش و مشارکت عمومی از دیگر خروجی‌های مطالعه است که با هدف مشارکت‌جوئی ذی‌نفعان جزیره در حفاظت از منابع زیست محیطی آن و تقلیل آثار سوء فعالیت‌های انسانی تهیه شده است.
● نتایج
فعالیت‌های موجود در جزیره هرمز شامل سکونت‌گاه‌های انسانی، آثار زیست محیطی فعالیت‌های صنعتی و کارگاهی، صیادی، دریانوردی و گردشگری می‌باشد که در این مطالعه به آثار فعالیت دریانوردی و آلودگی‌های ناشی از آن بر محیط زیست می‌پردازیم.
۱) ارزیابی میزان آلودگی‌ها
بعد از تعیین گذرگاه‌ها و ایستگاه‌های مطالعاتی فاکتورهای فیزیکی و شیمیائی آب دریا شامل پارامترهای درجه حرارت، شوری، اسیدیته، هدایت الکتریکی، کدورت، اکسیژن محلول و میزان فلزات سنگین شامل کادمیوم، سرب، نیکل و آهن همچنین میزان هیدروکربن‌های نفتی، نیتریت و فسفات و آلودگی میکروبی در ایستگاه‌های مطالعاتی تعیین شد.
۲) آثار زیست محیطی دریانوردی (اسکله و بندر)
اسکله‌های فعال جزیره هرمز اسکله صیادی ـ مسافربری می‌باشد که ابعاد این اسکله ۱۰۰٭۷ و شامل یک فروند اتوبوس دریائی و ۱۱ فروند لنج باربری در مسیر هرمز ـ امارات و یک فروند لنج بازرگانی در مسیر هرمز ـ بندرعباس و ۶۸ فروند قایق تندرو می‌باشد. فعالیت‌های این اسکله شامل صیادی، باربری، مسافربری می‌باشد. که ظرفیت لنج‌ها ۱۵۰، ۸۰، ۲۰۰ و قایق‌ها یک تن می‌باشد.
گسترش روز افزون حمل و نقل دریائی نفت در سال‌های اخیر، خطر روزافزون آلودگی دریائی در نتیجه حوادث نفتکش‌ها را بیشتر کرده است. خلیج‌فارس به‌خاطر موقعیت استراتژیک خود محل عبور بیش از ۶۰ درصد نفت خام مورد نیاز جهان می‌باشد (راپمی، ۱۹۹۱) که از کنار جزیره هرمز عبور می‌کنند. جابه‌جائی چنین حجم عظیمی از نفت و فرآورده‌های آن نیازمند سازماندهی ترابری نفتکش‌ها و سوپر تانکرها در منطقه است. علاوه بر نفتکش‌ها و سوپر تانکرها در منطقه است. علاوه بر نفتکش‌ها، کشتی‌های متعدد حامل کالاها در این آبراه رفت و آمد می‌کنند. بدیهی است در چنین تراکمی تردد و تصادفات دریائی اجتناب‌ناپذیر است. روزانه حدود یکصد کشتی نفتکش، نفت منطقه را از ۲۵ پایانه نفتی واقع در محدوده دریائی بارگیری کرده و از تنگه هرمز عبور می‌کنند که تعداد آنها در سال بین ۲۰ تا ۳۰ هزار نفتکش می‌باشد و سالانه چند هزار تن مواد نفتی از این کشتی‌ها به طرق مختلف به دریا تخلیه می‌شود و باعث به‌خطر افتادن اکوسیستم حساس ساحلی و مناطق با ویژگی‌های خاص زیست محیطی (اعم از مناطق حساس نظیر جوامع مرجانی، زیستگاه و مناطق تخم‌گذاری لاک‌پشت دریائی، زیستگاه پرندگان در جنگل حرا و... می‌گردد. طبق آمار به‌دست آمده به ازاء ۵ تا ۱۰ دقیقه یک شناور از تنگه هرمز عبور می‌کند و خلیج فارس یکی از شلوغ‌ترین دریاهای جهان به‌شمار می‌رود. این شناورها شامل سوپر تانکرهای ۵۰۰ هزار تنی، کشتی‌های فله بر ۳۰۰ هزار تنی تا شناورهای صیادی لنج‌ها و قایق موتوری می‌باشد. شناورهائی که بر سطح آب تردد می‌کنند همگی دارای موتورهائی به حجم بسیار بالا می‌باشند که در هنگام تعویض روغن موتور، آن را به دریا سرازیر می‌کنند. همچنین این عمل در اسکله هرمز نیز صورت می‌گیرد. این امر در کشتی‌های صیادی و لنج‌ها بسیار رایج می‌باشد. یکی از مشکلات اسکله‌ها ریختن زباله‌ها و قوطی روغن در اسکله می‌باشد.
براساس اطلاعات موجود، دریانوردی بر میکروکلیما، صدا، کیفیت آب زیرزمینی، مصارف آب زیرزمینی، فرسایش خاک، خصوصیات خاک، ثبات خاک، شکل زمین، اکوسیستم خشکی، زیستگاه گیاهان، تراکم گیاهان، مهاجرت، ناقلین، جمعیت، تنوع گونه‌ای، مصارف آب، اوقات فراغت، ایمنی و امنیت، کاربری اراضی، مشارکت مردمی، طوایف و اقوام، شاخص‌های بهداشتی، شاخص‌های آموزشی، امراض مهم، چشم‌اندازها و مناظر، توریسم، تسهیلات و خدمات بهداشتی، خدمات آموزشی، ویژگی‌های فرهنگی، میراث فرهنگی ثبت شده تفرجگاه‌ها، کیفیت آب شرب و آبرسانی اثری ندارد. اما بر کیفیت هوا، آب‌های ساحلی، اکوسیستم آبی، گونه‌های نادر جانوری، مهاجرت جانوران، زیستگاه جانوران و... دفع زایدات اثر منفی و بر درآمد و هزینه، اشتغال و بیکاری، حمل و نقل، رفاه اثر مثبت می‌گذارد.
● نتیجه‌گیری
مطالعات نشان می‌دهد که میزان کادمیوم، سرب، آهن، هیدروکربن‌های نفتی در ایستگاه‌ها بیشتر از حد استاندارد می‌باشد که می‌تواند به‌دلیل تعویض روغن موتور و انجام تعمیرات در اسکله باشد همچنین میزان نیکل نیز در ایستگاه دو بیشتر از حد استاندارد می‌باشد و میزان نیتریت، فسفات و کل موادآلی در تمامی ایستگاه‌ها کمتر از حد استاندارد می‌باشد و میزان آلودگی میکروبی فقط در ایستگاه یک مشاهده می‌شود که می‌تواند به‌دلیل تخلیه فاضلاب و آب خن کشتی‌ها در اسکله باشد.
با توجه به اینکه فعالیت بندرگاهی جزیره بالقوه سبب ریزش هیدروکربن‌های نفتی در محل بندرگاه می‌شود ضروری است جهت تعمیرات جزئی یا تخلیه آن خن در محل بندگاه حوضچه تعمیرات احداث شود و توصیه می‌شود تا پیش از احداث آن در دیگر اسکله‌های دارای حوضچه تعمیرات این عمل انجام گیرد و اسکله باید مورد پایش زیست محیطی قرار گیرد. تجمیع تمامی شناورها در اسکله نیز به‌دلیل جلوگیری از پراکنده بودن و ایجاد سیمای نامطلوب و احتمال نشت بنزین و دیگر هیدروکربن‌های نفتی در سواحل اطراف جزیره ضروری می‌باشد. یکی از مشکلات دیگر اسکله در حال حاضر عدم وجود مدیریت مشخص بر اسکله می‌باشد (در واقع اسکله فاقد متولی است) که ضرورت دارد توسط شوراء اسلامی شهر هرمز موضوع در اسرع وقت مرتفع شود.
● پیشنهادات
به‌منظور دست‌یابی به مدیریت زیست محیطی مؤثر دریانوردی در جزیره هرمز پیشنهادات زیر ارایه می‌شود:
ـ جلوگیری از دفع زباله در سواحل و ریختن آنها در دریا
ـ مشخص نمودن متولی اسکله و مدیریت بر آن
ـ عدم ریزش پساب روغنی موتورخانه (آب خن) در اسکله صیادی هرمز
ـ تحویل پسماندهای آلی و غیر آلی به سیستم جمع‌آوری زباله شهری و پرهیز از رهاسازی آن در محوطه لنگرگاه
ـ احداث مرکز کوچک دریافت آب خن و موتورخانه در اسکات شیلات
ـ پرهیز از انجام تعمیر و بازسازی شناورها در محوطه بندرگاه
ـ رعایت استانداردهای فنی عملیات دریانوردی مطابق دستورالعمل‌های سازمان بنادر و کشتیرانی
ـ تجهیز بندرگاه به سیستم‌های اطفاً حریق
ـ برنامه کنترل و پایش آلودگی‌های نفتی، فلزات سنگین و آلودگی میکروبی جهت کنترل و کاهش آلودگی با فواصل زمانی مشخص
ـ جلوگیری از عبور شناورها در مناطق دارای گونه‌های حساس

منابع:
ـ عابدینی، مطهره. ۱۳۸۶. مدیریت زیست محیطی جزیره هرمز. پایان‌نامه کارشناسی ارشد مدیریت محیط زیست، دانشگاه آزاد واحد بندرعباس.
ـ عابدینی، مطهره. ۱۳۸۴. بررسی اثرات آلاینده‌های خلیج‌فارس با تأکید بر مدیریت زیست محیطی، سمینار کارشناسی ارشد مدیریت محیط زیست، دانشگاه آزاد واحد بندرعباس.
ـ کلارک. آر.بی.، ۱۳۷۹، آلودگی دریا، انتشارات نقش مهر و نسق
ـ راپمی، ۱۹۹۱، وضعیت محیط زیست دریائی خلیج‌فارس (محدوده دریائی راپمی)، دفتر محیط زیست دریائی، سازمان حفاظت محیط زیست.
ـ منوری، مسعود، ۱۳۸۴، ارزیابی اثرات زیست محیطی، نشر میترا
Greeberg, A., Clasceri, L.,Eaton, A.,۱۹۹۲, Standard method for the Examination of water & Wastewater, Amirican trade Bidary. Baltimore moryland.

منبع : ماهنامه پیام دریا