امنیت زیستی ؛ ابزاری کلیدی در مدیریت بیماری های میگو

پرورش میگو در هند چند دهه سابقه دارد . در دهه ی ۱۹۸۰ پرورش علمی ِ میگو در هند توسعه یافت . این صنعت در سال های۱۹۹۰ -۱۹۹۵ درایالت های جنوبی تامیل نادو و آندراپرادش به سرعت گسترش پیدا كرد . در ابتدای پرورش هیچ مشكل ناشی از بیماری وجود نداشت و پرورش دهندگان ایالت توتی كورین به بیشینه ی كشت ۱۹ تن در هكتار دست یافتند . با این حال به دلیل تراكم بسیار زیاد میگو و تداوم كشت ، مواد زاید انباشته شده در كف مزارع باعث افزایش بار میكروبی گردید . در این زمان به دلیل افزایش تقاضای پست لارو و عدم امكان تامین داخلی آن محموله هایی از بچه میگو بدون كنترل های بهداشتی از كشورهای آسیایی وارد هند شد .
مدیریت ضعیف در پرورش مولدان ، مراكز تكثیر و مزارع پرورش میگو و نیز واردات بچه میگو منجر به شیوع بیماری لكه سفید (WSSV) در سال ۱۹۹۴ گردید . این بیماری به سرعت گسترش یافت و خسارت های مالی سنگینی را موجب شد . ویروس های بیماری زا به آب های لب شور و ساحلی نیز هجوم بردند و مولدان را آلوده كردند . در این زمان امكان دست یابی به مولدان سالم و عاری از بیماری كاهش یافت و كیفیت تولید بچه میگوی سالم مورد تردید قرار گرفت . حدود ۲۵ درصد از مولدان برداشت شده حاوی ویروس لكه سفید بودند . هم چنین بسیاری از زئوپلانكتون ها با ویروس هایی مانند WSSV و MBV آلوده شدند . این ویروس ها در سال های ۱۹۹۵-۱۹۹۶ خسارت های بسیار سنگینی در حدود ۶ میلیارد روپیه به پرورش میگوی هند وارد كرد . تولید میگوش پرورشی هند كه در سال ۱۹۹۵ ، ۹۵.۵۰۰ تن بود به مقدار ۵۴.۵۰۰ تن كاهش یافت . در سال های ۲۰۰۲-۲۰۰۳ تولید میگوی پرورشی هند به ۱۱۵ هزار تن در سطح كشت ۱۵۲.۰۰۰ هكتار رسید.
میگوی ببری سیاه (Penaeus monodon) - به واسطه ی تقاضای زیاد بازارهای جهانی - عمده ترین گونه ی پرورشی در بسیاری از كشورها است . در سال های اخیر هزینه ی تولید بالا رفته و عملیات پرورش با تهدید ویروس های بیماری زا همراه شده است . داشتن ‌‌كشتی موفق حتا برای كارشناسان و پرورش دهندگان با تجربه با شانس و بخت و اقبال روبرو شده است . در چنین دوره یی است كه اهمیت امنیت زیستی (Biosecurity) در پرورش میگو نمایان می شود.
●مفهوم امنیت زیستی
امنیت زیستی در پرورش میگو عبارت است از جلوگیری از ورود ریز موجودات لیماری زا از ذخایر آبزی به مراكز مولدسازی ، مراكز تكثیر و مزارع پرورشی و یا ممانعت از وارد شدن آن ها از یك منطقه یا از كشورهای دیگر به منطقه یا كشوری خاص با هدف پیشگیری از بروز بیماری است .
هگن گی و همكاران (Hegengi) در سال ۲۰۰۳ امنیت زیستی را مجموعه اقدام هایی تعریف كرده اند كه با اجرای آن ها از انتقال بیماری از یك مزرعه ی آلوده به مزارع دیگر (همسایه ) جلوگیری شود . به عبارت ساده تر امنیت زیستی اتخاذ اقدام های آگاهانه یی است كه از آلوده شدن آبزی در مزارع پرورشی جلوگیری می كند .
با به كار گیری امنیت زیستی زیان های ناشی از مولدان ناسالم و هزینه های سالم سازی مزارع پرورشی كاهش می یابد. استفاده از امنیت زیستی در پرورش میگو ضمن حمایت ازاین صنعت منجر به پایداری تولید و برخوردی مسوولانه با محیط زیست می شود . لیتنر (Lightner) موارد كلیدی زیر را برای جلوگیری از ورود عوامل بیماری زا به سامانه ی پرورش میگو فهرست كرده است:
▪كنترل میگوی پرورشی ؛
▪شناسایی و فهرست كردن عوامل بیماری زای قابل كنترل ؛
▪فراهم كردن روش ها و امكانات تشخیص عوامل بیماری زا ؛
▪كافی بودن كنترل های محیطی برای جلوگیری از ورود عوامل بیماری زا ؛
▪اقدام های مدیریتی برای اطمینان از اجرای همیشگی سیاست های پیشگیرانه از ورود عوامل بیماری زا ؛
▪گندزدایی و استفاده از روش های ریشه كنی عوامل بیماری زا برای جلوگیری از شیوع آن ها.
●مخاطره های موجود در پرورش میگو
از آن جا كه پرورش میگو فعالیتی زیستی است كه با عوامل فیزیكی ، شیمیایی و محیط زیست ارتباط دارد حفاظت از آن بدون تلاش های زیاد و اقدام های پیشگیرانه ساده نیست. در صورت عدم اتخاذ این سیاست ها انواع ریز موجودات و عوامل فیزیكی و شیمیایی به راحتی وارد سامانه ی پرورش می شود . مخاطره های موجود در پرورش میگو عبارتند از: : شكوفایی پلانكتونی نا مطلوب ، باكتری های بیماری زا ، ویروس ها ، بچه میگوی ناسالم ، ورود عوامل بیماری زا توسط آب دریا یا زئوپلانكتون ها(حاملان بیماری) ، ورود باكتری از طریق غذا ، ورود ویروس توسط آرتمیا ، انتقال عوامل بیماری زا توسط كارگران ، انتقال عوامل بیماری زا توسط پرندگان ، خرچنگ ها یا پست لارو آلوده و آلودگی مولدان میگو به عوامل بیماری زا.
●ویروس ها و بیماری های ویروسی
تاكنون حدود ۲۵ نوع ویروس در میگو شناسایی شده است . غیر از ۱۷ نوع ویروسی كه توسط مركز خدمات دامپزشكی آسو ِت (Asvet) در سال ۱۹۹۷ گزارش شده است ۱۲ نوع ویروس دیگر شاملYHV , WSSV , TSV , IHHNV, BMNV , MBV , REO , HPV , LPV , GAV, PHRV & SMV میگوی مونودون را كه كشت عمده در هند و چند كشور دیگر است آلوده می كنند. در سراسر جهان ۹ نوع ویروس شناسایی شده است كه ۸ نوع آن شامل BP, BMN , IHHNV, HPV, MJBV, TSV, WSSV, & YHV مشكلات بیش تری را موجب می شوند.مشكلات عمده ی صتنعت میگوی هند مربوط به ویروس های WSSV وMBV است.
سطح انتشار ویروس های بیماری زا و شیوع بیماری بسیار گسترده است. ویروس های بیماری زا ، از طریق آب ، ناقلانی نظیر Copepods ، میگوهای مرده و آلوده ، آب خروجی از مخازن گندزدایی نشده ، فاضلاب كارخانه های فرآوری میگو ، پرندگان و آب توازن كشتی ها منتقل می شوند .
خسارت های وارد شده به صنعت پرورش میگو در كشورهای مختلف به طور عمده توسط ویروس های YHV WSSV , TSV , IHHNV , TSV , ایجاد شده است .ویروس WSSV به اتهایی ۲۰۰.۰۰۰ تن میگوی پرورشی را در سال ۲۰۰۰ از بین برد. مشكل اصلی ویروس WSSV این است كه پیش از آن كه بتوان عامل بیماری را شناسایی كرد كل ذخیره را در ۷-۸ روز از بین می برد. این بیماری متاسفانه درمان ندارد به همین دلیل باید از مفهوم امنیت زیستی به عنوان اهرمی حفاظتی ( پیشگیرانه) استفاده كرد.
●اثر بیماری های ویروسی بر صنعت میگو
بیماری های ویروسی ، كشت فعلی و كشت های بعدی را تحت تاثیر قرار می دهد. این موضوع موسسه های مالی و اعتباری را از اعطای وام به پرورش دهندگان باز می دارد . بیمه ی كشت ( پرورش ) به آسانی در اختیار پرورش دهندگان قرار نمی گیرید. به دلیل خسارت های ناشی از بیماری ، شركت های بیمه از دادن غرامت حودداری می كنند . پرورش دهندگان ناامید ، مزرعه های خود را تعطیل كرده و یا در معرض فروش قرار داده اند .
خسارت های جهانی ناشی از بیماری های ویروسی میگو در سال ۱۹۹۴ ، ۴ میلیارد دلار آمریكا برآورد شده است . خسارت های ناشی از ویروس های & YHV WSSV به تنهایی در تایلند ۱۰ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار آمریكا گزارش شده است . در هند خسارت سالیانه ی ناشی از WSSV حدود ۳-۵/۳ میلیارد روپیه است . خسارت های سال ۱۹۹۴ چین ، ۴۰۰ میلیون دلار براورد شده است . این خسارت در سال ۲۰۰۰ ، ۵۸۰ میلیون دلار بود . در این كشور ۱۵۰ هزار نفر شغل خود را به دلیل شیوع بیماری میگو از دست دادند . اطلاعات مربوط به بیكاری ناشی از بیماری در صنعت میگو در سایر كشورها در دست نیست ، ولی در كشورهایی كه بیكاری معظل مهمی به شمار می رود بسیار جدی است . از این رو به دلیل فقدان پژوهش های لازم و تلاش های فنی برای مقابله با بیماری ها و جلوگیری از انتشار ویروس به سامانه های پرورش ، پرورش دهندگان در سرتاسر جهان خسارت هایی را متحمل شده هند و در این بین صنعت پرورش میگو با چالش بزرگی روربه رو شده است .
فنون تشخیص بیماری شامل مشاهده ی ظاهری ، آماده سازی نمونه ، بافت شناسی ، استفاده از میكروسكوپ الكترونی ، برسی DNA و كشت سلولی برای تعیین ویروس ها در میگوی پرورشی یا بچه میگوی تولیدی در مراكز تكثیر توسعه یافته اند . برای اطمینان از دریافت بچه میگوی سالم و ذخیره سازی آن ها از روش های تشخیص بیماری باید استفاده كرد . با این حال تاكنون هیچ روش شناخته شده یی برای كنترل ویروس ها در دسترس نیست . از این رو ایجاد فن آوری مناسب پرورش و استفاده از عملیات بهینه برای جلوگیری از ورود عوامل بیماری زا به سامانه های پرورش بسیار ضروری است .●تجربه های كشورهای شرق آسیا
تایلند كه در سال های اخیر از ویروس های WSSV و YHV به شدت آسیب دیده است در سال ۲۰۰۰ ، ۳۰۰ هزار تن میگو تولید كرد و توانست در صنعت پرورش میگو در جهان یكه تازی كند . تایلند چگونه به این موفقیت دست یافت ؟ پاسخ این پرسش ساده است . آن ها توانستند از ورود ویروس و ناقلان آن به مزارع پرورشی جلوگیری كنند . تایلندی ها در ابتدا ذخیره ی آب را كاهش دادند و با آب باقی مانده ۱۲۰-۱۳۰ روز زمان كشت را سپری كردند . تعدادی از پرورش دهندگان با دقت و احتیاط ، كاهش آب استخر به دلیل تبخیر و یا نشت از دیوارهٔ های استخر را در وسط دوره ی پرورش جبران می كردند . ولی همه ی آن ها برای كمینه كردن تماس با ناقلان بیماری تلاش كردند . این تصمصیم بر اساس استفاده از هواده های مكانیكی و اكولوژی مزارع برای حفظ كیفیت آب در همه ی مراحل كشت بود .
بعلاوه برای جداسازی ناقلان ویروس از منبع آب یك یا چند تیمار اولیه انجام شد . آهك كشاورزی یا سدیم هیپوكلریت برای گندزدایی كف استخر ها استفاده گردید . آب دریا ، یا در استخر تیمار شده و یا در مخزن های اختصاصی تیمار گردید .تیمار آب معمولن شامل عبور آب از صافی های مختلف با مِش ۱۰۰-۳۰۰ میكرون و تصفیه ی شیمیایی برای نابودكردن زئوپلانكتون ها بود . ساكن سازی آب برای ترسیب مواد جامد و از بین رفتن مواد شیمیایی باقی مانده مرحله ی بعدی این تیمار است . از آفت كش هایی نظیر تری كلرو فون و مواد گندزدایی نظیر هیپو كلریت سدیم نیز استفاده می شود .
●تجربه ی دیگر كشورها
در كشورهای غربی نظام های پرورش بدون تعویض آب (Zero Exchange) از مثال های موفقیت آمیز استفاده از مفهوم امنیت زیستی در پرورش میگو است. شركت آبزی پروری Belize مشهورترین شركت هایی است كه در نیمكره ی غربی فعال است . شركت های Agromarine de panama و Acuipanla در آمریكای مركزی توانسته اند با موفقیت در مزارعی كه پیش تر آلوده به ویروس لكه ی سفید بودند به روش متراكم به بهترین بازده میگوی وانامی پرورش داده اند . درصد بقا ( ضریب بازماندگی ) در این مزارع بیش از ۸۰ درصد بوده است. این موارد فقط به دلیل اثربخشی استفاده از رویكرد امنیت زیستی ممكن شده است .
●مدیریت بهداشتی پیشگیرانه
مزارع پرورش میگو در معرض بیماری های مختلفی هستند . اگرچه بعضی از این بیماری ها را می توان تیماركرد ولی بیماری های ویروسی را نمی توان درمان كرد . از این رو بهترین استراتژی اتخاذ اقدام های پیشگیرانه برای مقابله با بیماری است . موارد زیر بعضی از این اقدام ها می باشد :
- از غذاهای دستی استفاده نكنید ؛
- انبار غذای میگو را با فاصله از مزارع پرورشی احداث كنید و كنترل های لازم برای مقابله با حشرات و جوندگان را در آن به اجرا درآورید ؛
- آب مزارع را تعویض نكنید و یا این كار را به حداقل برسانید؛
- برای جلوگیری از ورود عوامل بیماری زا ، همه ی آب ورودی را از فیلتر عبور دهید ؛
- در صورت امكان همه ی آب ورودی را با اوزون گندزدایی كنید ؛
- آب مخازن ذخیره را با كلر ۳۰ppm یا آهك زنده (Cao) یا آهك ساختمانی به مقدار ۱۰۰ppm گندزدایی كنید؛
- كل مزارع را حداقل سالی یك بار تخلیه و خشك كنید ؛
- مولدان و بچه میگوها ( پست لارو) را با استفاده از دستگاه PCR آزمایش كنید . فقط از بچه میگوهای فاقد ویروس لكه ی سفید و سالم استفاده كنید؛
- برای احداث مزارع جدید مكان یابی درستی انجام دهید ؛
- درصد بقا ( ضریب بازماندگی ) بچه میگوها را بعد از ۲۴-۴۸ ساعت مشخص كنید ؛
- درصد مرگ و میر و علت آن را مشخص كنید ؛
- در هر هكتار از ۱۰ -۲۰ عدد سینی غذادهی استفاده كنید ؛
- برای حفظ كیفیت آب عملیات غذادهی را به درستی انجام دهید ؛
- كلیه ی فعالیت ها را مستند كنید و در صورت بروز هر مشكلی آن را گزارش كنید تا بتوان آن را ردیابی كرد ؛
- از خروج ( فرار ) میگو از مزارع به محیط خارج جلوگیری كنید ؛
با جداسازی رسوبات ، كف استخر را تمیز نگه دارید؛
- كف استخر را خشك كرده و آن را شخم بزنید . در صورت امكان از آهك استفاده كنید ؛
- آب استخرها را در ۶۰ روز نخست پرورش تعویض نكنید ، زیرا فرصتی را برای انتقال ویروس ها فراهم میكند؛
- سیاست های خود را در مورد پرورش میگو مشخص كنید و در این خصوص می توان از پرورش فصلی ، كشت چرخشی ، كشت دوره یی و ... استفاده كرد؛
- و ورود افراد غیر مرتبط به مزارع را محدود كنید.
●سیاست های توسعه
بر اساس مشكلات موجود باید سیاست های مشخصی را برای مرتفع كردن آن ها اتخاذ كرد . در فرآیند مشخص كردن سیاست ها افراد مسوول را باید مشخص كرد و با آن ها در تعیین مشكلات و راه حل های مورد نظر مشورت كرد .
آبزی پروری فعالیتی چند تخصصی است و به یك علم خاص تعلق ندارد . آبزی پروری به گروه های مختلفی شامل تولیدكنندگان ، متخصصان ، استادان دانشگاه ، كارشناسان دولتی ، عرضه كنندگان غذا ، صاحبان مزارع تكثیر ، فرآیندكنندگان ، صادر كنندگان و غیره نیاز دارد. در سیاست گذاری ها ، پرورش دهندگان را باید به درستی از مفهوم امنیت زیستی و مزایای اقتصادی حاصل از اجرای آن آگاه كرد. در این مسیر ، هند باید در ابتدا سیاست خود را در قبال آبزی پروری مشخص و سپس امنیت زیستی را دنبال كند .
●نتیجه
از آن جا كه مزارع پرورش میگو به دریا ها ارتباط دارند و امكان سرایت عوامل بیماری زا از دریا به ساحل وجود دارد توجه به امنیت زیستی در سطح جهانی بسیار ضروری است . پیش از آن ، باید اقدام های مربوط به امنیت زیستی را در سطح ملی و در سطح مزرعه نهادینه كرد . هم چنین بر اساس منابع علمی و فنی اولویت های ملی آبزی پروری را باید تعیین كرد.
كنترل عوامل بیماری زا در مناطق جدید از طریق جلوگیری از ورود مولدان وحشی امكان پذیر است ؛اگرچه كنترل همه ی عوامل امكان پذیر نخواهد بود. برای كمینه كردن گستره ی انتقال ویروس ها از مولدان ، غذا و آب و غیره با ید از اقدام های مدیریتی مناسب استفاده كرد . با اتخاذ این سیاست ها رعایت امنیت زیستی در صنعت پرورش میگو امكان پذیر خواهد بود.

مترجم : غلامرضا شویك لو
[e-mail]

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران