منظور از بهره وری چیست؟

زمان از میان رفتنی است و نمی‏توان آن را پس انداز کرد. تنها می‏توان آن را به روش‏های مختلف به بهره‏وری رساند. وقت آن قدر ارزشمند است که خداوند به آن سوگند یاد کرده است. به قول برایان تریسی: «کیفیت زندگی شما به میزان بهره‏وری شما از زمان بستگی دارد و این که کیفیت مدیریت زمان شما در استفاده بهتر از وقت چگونه است.»۱
ممکن است این پرسش در همین آغاز ایجاد شود که شاه کلید بهره‏وری یا مدخل اصلی به سمت بهره‏وری زمان چیست؟ پاسخ یک کلمه است: نظم.
از دهه نود به بعد، زمان سرمایه تلقی شد و افراد همواره ارشاد می‏شوند در پی یافتن راه‏هایی باشند که زمان انجام کارها را مرتب کنند و حتی آن را کاهش دهند. این قاعده را تجدید سازمان می‏خوانند. تجدید سازمان یعنی زمانی که فرد پیوسته در جست و جوی راه‏های بهتر، منظم‏تر، سریع‏تر و مؤثرتر برای حصول به نتایج مثبت گام بر می‏دارد.
● نظم پذیری و بهره‏وری :
نظم پذیری دروازه و مجوز ورود به سمت بهره‏وری است. امروزه رتبه بندی کشورهای مختلف جهان، از نظر شاخص‏های رقابت پذیری، بیانگر این واقعیت است که سبب بالا بودن این شاخص در بعضی کشورها، بالا بودن سطح نظم پذیری آن جوامع است. بسیاری از استادان جامعه‏شناسی، مانند آنتونی گیدتر، ایجاد عادت نظم پذیری در آحاد جامعه را مبنای توسعه یافتگی می‏دانند و معتقدند بدون این عادت امکان بهره‏وری و پیشرفت وجود ندارد. بررسی‏ها نشان می‏دهد وجه مشترک تمام کشورهای توسعه یافته نظم پذیری منابع انسانی آن‏ها است. باید توجه داشت:
الف) اگر از دریچه نظم و تقیّد به آن به زندگی بنگریم و از اتلاف این سرمایه جلوگیری کنیم، محیط و روزگار برایمان زیبا می‏شود و احساس بهره‏وری می‏کنیم.
ب) عمر، زمان و فرصت‏ها دست خداوند متعال است؛ اما نتیجه آن به دست خود ما است. باید از ثمره آن بهره‏ورانه، بهره گیریم.
ج) در بحث بهره‏وری از زمان، نشیب‏ها بسیار است. اگر نشیبی در زندگی نباشد، قدر فرازها را نخواهیم دانست.
د) اگر از وقت درست استفاده کنیم، همیشه وقت کافی داریم؛ و این یکی از معانی بهره‏وری است.
به استادی گفتم: تعبیری قشنگ برای زمان و بهره‏وری بفرمایید. بی‏درنگ فرمود: برای ترقی و رشد در زندگی و بهره‏وری از زمان نباید در انتظار یک آسانسور به سر برد. باید راه پله را پیش گرفت و پله پله بالا رفت.
افراد نیکبخت و دارای پشتکار که بهره‏ورانه با زمان برخورد می‏کنند، به یکدیگر شباهت‏هایی دارند؛ ولی هر نگون بختی که در دور ریختن فرصت‏ها تسلیم شده، اصطلاحاً در جهت تخریب زمان خود گام بر می‏دارد، از بدبختی ویژه برخوردار است. روح تحقیق، دقت، تفکر، نکته سنجی و موشکافی، ذوق سلیم، سعه صدر و انصاف، عشق به حقیقت و بی‏پروایی علمی زاده بهره‏گیری از زمان است. کسانی در مدت تحصیل خویش سوخت‏گیری علمی خوبی انجام می‏دهند که از فرصت‏ها به صورت بهینه استفاده می‏کنند.
● الگوی بهره‏وری از زمان :
عمدتاً روش زندگی انسان‏هایی که از زمان بهره‏گیری مناسب انجام می‏دهند و از فرصت‏ها به نحو احسن استفاده می‏کنند، قابل تأمل و اقتباس است؛ حتی اگر در نوع فعالیت و اهداف با ما تفاوت داشته باشند. ابوریحان به نظم شهره بود و از فرصت‏ها به خوبی استفاده می‏کرد. او، پس از استقرار در غزنه، چند بار به زادگاهش خوارزم سفر کرد و در غالب جنگ‏های سلطان محمود در هندوستان شرکت جست. ابوریحان در این کشور بیش‏تر با علما و حکمای هند معاشرت داشت. بنابراین، زبان سانسکریت آموخت، اطلاعات خود را وسعت داد و مواد کتاب معروف خود «تحقیق ماللهند» را فراهم ساخت. پیش از بیرونی، کسی در جهان اسلام به هند پژوهی دست نزده است. در غرب و شرق نیز، به گزارش تاریخ، تنها یک سفیر یونانی (۲۹۵ پیش از میلاد) و یک روحانی چینی (چهار صد سال پیش از بیرونی) و یکی دو تن دیگر درباره هند تحقیق کرده‏اند. از آن جا که بیرونی انسانی منظم، مدقق و محقق بود، نوشته‏هایش معتبر است.
تألیفات این بزرگمرد که نمونه کاملی از فرصت‏شناسی و بهره‏وری از زمان است به ۱۳۱ مجلّد می‏رسد. او کتاب‏هایی را از سانسکریت به عربی ترجمه کرد و واسطه نقل دانش اسلامی به هندوستان بود.
● چهار اصل طلایی در بهره‏وری از فرصت‏ها
۱) آرایش مجدد: پیوسته در پی یافتن راه‏هایی باشید که وقت و امکاناتتان را بر مسائلی که بیش‏ترین ارزش را برای رشد و تعالی شما دارند، متمرکز کند.
۲) باز آفرینی: همواره در پی یافتن راه‏هایی باشید که عملکرد شما را کاملاً متحول کند؛ به گونه‏ای که فعالیت‏هاتان با اهداف بلند مدت شما بیش‏تر هماهنگ شود.
۳) قاطعیت: تردید و دو دلی از عوامل مهم اتلاف وقت است. در ۸۰ درصد موارد باید وقتی ایده‏ای خاص به ذهنتان می‏رسد، در مورد اجرا یا عدم اجرای آن قاطعانه تصمیم بگیرید.
۴) سرعت عمل: سرعت عمل در کار شرط اساسی موفقیت است. شور و شوقِ عملکردِ سریع را در خود پرورش دهید.
«پیشرفت و ترقی از آن افرادی است که سرعت عمل دارند. افراد مُردّد آن قدر طول می‏دهند که همه چیز خراب می‏شود.» بنابراین، اگر می‏خواهید از پیشتازان حرفه و مقطع و رشته تحصیلی خود باشید، باید د رکار خود به داشتن سرعت و قابل اعتماد بودن مشهور شوید و تردید و دو دلی را، مگر در موارد ابهام، از خود دور سازید. حضرت امام علی(ع) می‏فرماید: «اگر از چیزی ترسیدی به سمت آن حرکت کن.»۲
این اصل، از اصول ریسک‏پذیری است. مراد از ترس در این جا بیش‏تر واهمه ذهنی و ترس خیالی است و حضرت مولی الموحدین امیرالمؤمنین(ع) بر سرعت عمل و از دست ندادن فرصت‏ها تأکید می‏ورزد. رالف امرسون (شاعر) نیز می‏نویسد: «از هر چه که می‏ترسید آن را عملی سازید.»۳
● چرا بحث بهره‏وری روز به روز جدی‏تر می‏شود؟
توجه به مسائل زیر، برای درک پاسخ این پرسش ضرورت دارد:
۱) تفاوت انسان و دیگر آفریده‏ها
اگر انسان و سایر مخلوقات را دارای تفاوت ذاتی می‏دانیم و انسان را اشرف مخلوقات می‏پنداریم، باید زمینه‏هایی فراهم آورد تا انسان با کار و شغل خود، رشد و ارتقا یابد. توجه به بهره‏وری خصوصاً «بهره‏وری زمان یعنی اتخاذ موضع قاطعانه در قبال سکون و رکودی که جوهره انسانیت و انسان را نابود می‏سازد.»
۲) محدودیت‏ها
امروز محدودیت‏های موجود توجه به بهره‏وری از زمان را اجتناب ناپذیر می‏سازد. محدودیت در همه چیز (فرصت‏ها، ظرفیت‏ها، امکانات، دانشگاه‏ها،
اشتغال، درآمد و...) هویدا شده است. بنابراین، هرکس مهرورزانه و بهره‏ورانه با زمان حرکت کند و اصطلاحاً موتورهای ذهنی خود را روشن سازد و با تانک فکری به سمت اهداف پیش رود و مهم‏تر از همه رقص اندیشه راه بیندازد، موفق‏تر است. امروزه بهره‏وری از فرصت‏ها بهترین پاسخ به محدودیت‏های برنامه‏ریزی شده و غیر برنامه‏ریزی شده است.
۳) تعهد و مسؤولیت
تعهد و مسؤولیت یک مسلمان مؤمن و خواهان رشد و پیشرفت، باید در طول زمان امتداد داشته باشد. تمام ذخایر انسانی و غیر انسانی امانت‏هایی متعلق به تمام انسان‏ها است. باتوجه به بهبود بهره‏وری می‏توان به نحو احسن از سهم آیندگان و حاضران محافظت به عمل آورد.
۴) تداوم حیات‏
ایستادگی و حضور مؤثر در صحنه دنیای امروز - با همه تحولاتی که از دهه ۱۹۷۰ به بعد صورت گرفته - مستلزم سرعت و ودقت عمل بیش‏تر است. باید زمان را با حفظ کیفیت و کمیت یا بهبود آن‏ها به زنجیر کشید؛ و گرنه رقابت‏های هولناک در آینده تومار حیات هر غافلی را در هم خواهد پیچید. بهبود بهره‏وری، خصوصاً نیروی انسانی، با اتکا به حرکت همه جانبه ملی هر فاصله‏ای را به سرعت جبران می‏کند.
● بهره‏وری و خلاقیت
خلاقیت و نوآوری بابهره‏وری ارتباط تنگاتنگ دارد. یکی از ویژگی‏های سال‏های آغازین هزاره سوم میلادی در دنیای امروز سرعت تغییرات است. جامعه‏هایی می‏توانند در صحنه جهانی حضور فعال داشته باشند وتماشگر باقی نمانند که با تغییرات متحوّل شوند و به غنی سازی خود پردازند و با حفظ فرهنگ بومی، برنامه‏های مختلف داشته باشند. در شرایط کنونی، وجود ذخایر و منابع طبیعی در یک کشور چندان مزیّت قلمداد نمی‏شود. آنچه امروز مزیت به شمار می‏آید، توان خلاقیت و نوآوری است که در دانشجویان و شاغلان هر کشور وجود دارد؛ زیرابا استفاده از خلاقیت و نوآوری می‏توان از ذخایر و منابع موجود بهره گرفت؛ آن را به کالاها و خدمات متنوع و دارای ارزش افزوده بالاتر تبدیل کرد و در کشورهای دیگر جهان به فروش رساند.
● مثلث بهره‏وری
امروزه، برای بهره‏وری از زمان و فرصت‏ها و مدیریت فردی و اجتماعی، در بحث بهره‏وری از مثلثی با سه ضلع پر اهمیت و دارای سه مؤلفه سخن به میان می‏آید.
۱) انگیزه:(Motive) تمایل فرد برای وارد شدن به فعالیت‏های جهت دار و ضروری انگیزه نام دارد. انگیزه از ایمان و احساس تعهد در برابر هدف‏ها مایه می‏گیرد. هر چه مشارکت افراد در تصمیم‏گیری‏ها و هدف گذاری‏ها بیش‏تر باشد، به همان نسبت انگیزه‏ها قوی‏تر خواهد شد. البته لازمه این مشارکت، نظام ارتباطی مناسب است که می‏تواند آگاهی از اهداف و برنامه‏ها را فزونی بخشد.
۲) روحیه:( Morale) انگیزه پدیده‏ای فردی است؛ اما روحیه پدیده‏ای گروهی به شمار می‏آید که به صورت انتخاب هدف‏های مشترک و تلاش در راستای تحقق آن‏ها تجلی می‏یابد. روحیه ایده‏ها و فعالیت‏های ذهنی انسان را جهت می‏دهد.
۳) نظم و انضباط:(Desepline) حس اطاعت و تعهد در برابر زمان، فرصت، قو انین و مقررات و برنامه‏ها از شاخص‏های مهم بهره‏وری است؛ به عبارت بهتر، «فرد منظم دربان فرصت‏ها است.»
● سخن آخر:
مهارت‏های بهره‏وری از زمان وفرصت‏ها عامل جامه عمل پوشاندن به اهداف و آرزوها است؛ و تنبلی و بی‏نظمی و آشفتگی دزد آرزوها و موفقیت‏ها شمرده می‏شود. مهارت‏های بهره‏وری کمک می‏کند تا از اوقاتی که به مطالعه، کار، تحقیق، کلاس درس و فعالیت‏های دیگر می‏پردازید، بیش‏ترین بهره به دست آید. علاوه بر نظم و روحیه و انگیزه، موارد زیر نیز در شمار این مهارت‏ها جای دارد.
الف) خود ارزیابی مستمر
ب) تمرکز حواس
ج) پرسیدن
د) برخورد سؤالی داشتن
ه) کشف ارتباط مسائل با همدیگر
و) یادداشت فعالیت‏ها
ز) تقسیم کارها
ح) زمان بندی
رویکرد شما به فرصت‏ها و زمان تا حد زیادی پیشرفت و موفقیت شما را رقم می‏زند. انسان‏های بهره‏ور حتی می‏توانند همزمان بر دو یا چند تفکر متضاد تمرکز کنند و به کار ادامه دهند؛ یعنی هم دید دراز مدت داشته باشند و هم کوتاه مدت.

پی‏نوشت:
۱. مدیریت زمان (رموز استفاده بهتر از وقت در زندگی و کار)، برایان تریسی، ترجمه اشرف رحمانی و کورش طارمی.
۲. مدیریت اسلامی، دکتر حقیقی.
۳. قدرت شعور باطن، ژوزف مورفی، ترجمه قراچه داغی، ص ۲۶۶.
۴. آشنایی با بهره‏وری به زبان ساده، معاونت آموزش و نیروی انسانی سواد آموزی کشور، ص‏۵.
۵. نهج البلاغه.
۶.غررالحکم و دررالکلم.

منبع : سایت پاسخگو