فلسفه و اهداف بعثت پیامبر اعظم(ص)

بعثت انقلاب بزرگ برضد جهل، گمراهی، فساد و تباهی است. و سزاوار منت گذاری خداوند و در بردارنده حكمت و تربیت است. بحث درباره آن گسترده، عمیق و از زوایای مختلف قابل بررسی است. در این نوشتار به مباحثی از جمله آغاز بعثت، نخستین آیات نازل شده، منت گذاری خدا برای بعثت و فلسفه و اهداف بعثت می پردازیم.
● آغاز بعثت
سرآغاز تاریخ اسلام از روزی شروع می شود كه پیامبراعظم(ص) در خلوت محبوب در دل غاری كه در دامن كوهی در شمال مكه بود صدایی شنید: «یا محمد اقرا»؛ ای محمد! بخوان! (او شگفت زده) گفت: چه بخوانم گفت: ای محمد اقرا باسم ربك الذی خلق، خلق الانسان من علق، اقرا و ربك الاكرم الذی علم بالقلم علم الانسان ما لم یعلم. (علق/آیات ۵-۱)
بخوان به نام پروردگارت كه (جهان را) آفرید. همان كه انسان را از خون بسته ای خلق كرد. بخوان كه پروردگارت از همه بزرگوارتر است همان (۱) كه به وسیله قلم تعلیم نمود و به انسان آنچه را نمی دانست یاد داد.
جبرئیل به حضرت محمد (ص) فرمود: ارسلنی الله الیك لیتخذك رسولا (۲)
خداوند مرا به سوی تو فرستاده است تا تو را پیامبر این امت قرار دهم. حضرت محمد(ص) هرساله مدتی به كوه حرا (۳) می رفت و به عبادت و راز و نیاز و تفكر می پرداخت تا این كه روزی فرشته ای به او گفت: ای محمد! بخوان! محمد (ص) گفت: چه بخوانم؟ فرشته آیات آغازین سوره علق را بر وی قرائت كرد و پیامبر (ص) نیز آن ها را خواند. (۴)
آغاز بعثت رسول خدا (ص) چه زمانی است؟ دیدگاه معروف و مورد اتفاق شیعه امامیه ۲۷ رجب است. اما در میان دانشمندان اهل سنت در زمان دقیق آن اختلاف زیادی است. برخی از اهل سنت مبعث را در رمضان و برخی دیگر در ربیع الاول دانسته اند. در مورد روز مبعث نظرهای متفاوتی ارائه شده است:
الف) ۱۷ رمضان: طبری در تاریخ الرسل و الملوك و ابن سعد در طبقات الكبری (۵) به این قول اشاره نموده اند.
ب) ۱۸ رمضان: ابن اثیر در الكامل فی التاریخ (۶) این دیدگاه را به ابوقلابه عبدالله بن زید جرمی - از محدثان اهل سنت - نسبت داده و طبری (۷) نیز بدان اشاره نموده است.
ج) ۱۹ رمضان: ابن اثیر به این دیدگاه نیز اشاره نموده است. (۸)
د) ۲۰ رمضان: یعقوبی در تاریخ خود روایت كرده است كه ده روز مانده به آخر رمضان در روز جمعه پیامبر (ص) مبعوث شد. (۹)
نخستین آیات
هماهنگی آغاز بعثت با نازل شدن نخستین آیات قرآن كریم باعث شده است تا مورخان، مفسران و دانشمندان علوم قرآنی و حدیث به بررسی و تعیین نخستین آیات نازل شده برپیامبر (ص) بپردازند. دیدگاه هایی در این باره وجود دارد كه مهم ترین آن ها عبارتند از:
۱) پنج آیه نخست سوره علق.
۲) سوره فاتحه الكتاب. (۱۰)
۳) سوره مدثر. (۱۱)
دیدگاه نخست پرطرفدارترین دیدگاه در میان مورخان، مفسران و دانشمندان علوم قرآنی و حدیث می باشد. از میان مورخان؛ مسعودی (۱۲)، ابن هشام (۱۳)، ابن اثیر (۱۴)، طبری (۱۵) و یعقوبی در كتاب های خود و از میان مفسران شیعه صاحبان تفاسیر: تبیان، مجمع البیان، المیزان، نمونه و از میان مفسران اهل سنت؛ صاحبان تفاسیر: طبری (كه حدود یازده روایت در این باره ذكر می كند. ) درالمنثور انوارالتنزیل و اسرارالتاویل (معروف به تفسیر بیضاوی) و تفسیرالقرآن العظیم جزو طرفداران این نظریه هستند.
از میان كتاب های علوم قرآنی می توان به الاتقان (۱۶)، التمهید فی علوم القرآن (۱۹۷) البرهان (۱۸) و... اشاره نمود.
براساس روایات رسیده از امامان معصوم علیهم السلام آیات آغازین سوره علق را نخستین آیات نازل شده در غار حرا می دانند. امام صادق علیه السلام می فرماید: اول ما نزل علی رسول الله (ص) بسم الله الرحمن الرحیم، اقرا باسم ربك... (۱۹)؛ نخستین آیاتی كه بر رسول خدا (ص) نازل شد . . . اقرا باسم ربك... بود.
امام هادی (ع) نیز فرمود: جبرئیل به محمد(ص) گفت: اقرا قال: و ما اقرا قال: اقرا باسم ربك الذی خلق. (۲۰)
طبری (۲۱) از علمای اهل سنت در تفسیر خود ۱۱ روایت و سیوطی (۲۲) ۱۵ روایت نقل می كند، مبنی براین كه در آغاز بعثت نخستین آیات سوره علق بر پیامبر (ص) نازل شده است. طرفداران دیدگاه دوم اندك اند. صریح ترین كسی كه در این زمینه سخن گفته زمخشری در تفسیر كشاف (۲۳) است.
دیدگاه سوم روایتی است كه از جابر (۲۴) نقل شده است. اگرچه هركدام از این دو دیدگاه ممكن است طرفداران اندكی نیز داشته باشند اما در برابر سیل نظریات مورخان، مفسران و دانشمندان علوم قرآنی و نیز روایات فراوانی كه به برخی از آن ها اشاره شد و نیز ادعای اجماع امت مسلمان را به سادگی نمی توان رها كرد و از كنار آن گذشت.
● بعثت و منت
در نفس انسان نیازها و غرایز گوناگونی قرار داده شده است كه همگی طالب ارضا و هدایت صحیح هستند. خداوند متعال برای هدایت انسان بهترین ابزار را در اختیار او قرار داده و امكانات متعددی به او عطا كرده است تا هم بتواند نیروی خود را صرف ارضای نفسانیات كند و هم با امكانات و نیروی داده شده بر خواهش های نفسانی غلبه كند و كشش های درونی را تحت نظم و ضابطه در آورد. دو راهنما نیز در اختیار او قرار داده است تا حق را از باطل و سره را از ناسره متمایز كند؛ یكی در درون انسان كه عقل است و دیگری پیامبران الهی كه این راهنما از طریق وحی برای انسان فرستاده می شود تا تمام رفتارها را به انسان بیاموزد و حدود و مقررات آن را نیز روشن نماید، چون عقل دارای خطا و نقصان است. برترین هادی آن است كه دارای مقام عصمت و مرتبط با وحی باشد، تنها راه آن بعثت است.
پس بعثت بزرگ ترین نعمت خداوند بربشراست و جا دارد كه خداوند براین نعمت منت گذارد و این احسان و نیكویی را به رخ آنان بكشد، چنان كه می فرماید: لقد من الله علی المومنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزكیهم و یعلمهم الكتاب و الحكمه و ان كانوا من قبل لفی ضلال مبین (آل عمران۱۶۴): خداوند برمومنان منت نهاد (نعمت بزرگی بخشید) هنگامی كه درمیان آن ها پیامبری از خودشان برانگیخت كه آیات او را برآن ها بخواند و آن ها را پاك كند و كتاب و حكمت بیاموزد و البته پیش از آن در گمراهی آشكار بودند.
خداوند در آیه فوق به خاطر بعثت پیامبراسلام (ص) برمومنان منت می نهد و این نعمت بزرگ و معنوی را به رخ آنان می كشد. ممكن است كسی تصور كند كه منت گذاری كار صحیحی نیست چرا خداوند در این جا منت می گذارد، مگر بعثت چه ویژگی هایی دارد و هدف از آن چیست. واژه منت از «من» به معنای چیزی است كه با آن وزن می كنند (سنگ كیلو). و به معنای نعمت سنگین و باعظمت نیز به كار می رود. بنابراین هر نعمت سنگین و گرانبهایی را منت گویند. كاربرد این واژه دو گونه است: قولی و فعلی (۲۵).
اگر كسی عملا نعمت بزرگی به دیگری بدهد این همان منت عملی است كه بیشتر در مسائل تربیتی و هدایتی و معنوی كاربرد دارد و پسندیده و ارزنده است. كه برخی گفته اند: این منت مختص به خدای متعال است. اگر كسی كار كوچك خود را با سخن گفتن بخواهد به رخ دیگری بكشد و آن را بزرگ جلوه دهد كاری است بسیار زشت كه این از منت های بشری است.
در نتیجه منت گذاری بربخشیدن نعمت های بزرگ كه از جمله آن ها نعمت رسالت است منتی زیباست و من الله یعنی انعم الله، خداوند نعمت بزرگی بخشید و در اختیار مومنان قرار داد. چنان كه در جای دیگر خداوند به خاطر هدایت كردن انسان ها به ایمان بر آن ها منت می گذارد. بل الله یمن علیكم ان هداكم للایمان . (حجرات/۱۷)
اگر مسلمانان به خاطر پذیرفتن اسلام مشكلات و خسارت های زیادی متحمل شده اند نباید فراموش كنند كه خداوند بزرگ ترین نعمت را در اختیار آن ها گذاشته و پیامبری مبعوث كرد تا انسان ها را تربیت كند و از گمراهی ها باز دارد. بنابراین هر اندازه برای حفظ این نعمت بزرگ تلاش و كوشش شود و هر بهایی پرداخته شود بازهم ناچیز است. (۲۶)
● فلسفه و اهداف بعثت
پس از قرن ها تحقیق و بررسی درباره مسائل دینی هنوز پرده از اسرار بسیاری از آن ها برداشته نشده است كه از جمله آن ها اسرار نهفته نبوت و بعثت است، اگرچه از ظواهر آیات قرآن می توان استفاده كرد كه بعثت پیامبران الهی به ویژه پیامبراسلام (ص) دارای اهدافی می باشد كه بیان خواهد شد و تنها در آیه مورد بحث كه خداوند بر مومنان منت گذارده است به سه برنامه از مهم ترین آن ها اشاره شده است: یتلوا علیهم آیاته و یزكیهم و یعلمهم الكتاب و الحكمه
۱) تلاوت آیات الهی
«یتلوا» از واژه «تلاوت» به معنای پی درپی آوردن، پیروی كردن و خواندن با نظم است (۲۷) كه شامل پیروی كردن در حكم وخواندن منظم آیات الهی همراه باتدبر نیز می شود گویا تلاوت كننده از آیات پیروی كرده یا حروف و كلمات را در پی یكدیگر قرار داده است. پیامبر اسلام (ص) با خواندن آیات پروردگار و آشنا ساختن گوش دل و افكار مردم با این آیات آن ها را آماده تربیت می نماید كه مقدمه تعلیم و تربیت است.
۲) تربیت
یكی از مهم ترین برنامه های پیامبر اسلام (ص) تربیت انسان هاست. تربیت به معنای فراهم كردن زمینه ها و عوامل برای به فعلیت رساندن و شكوفا نمودن استعدادهای انسان در جهت مطلوب است. او باید زمینه ها را برای انسان ها آماده كند تا از نظر عملی بهترین رابطه را با خدای خود (عبادات)، با هم نوع خود (عقود و ایقاعات)، با قوانین و مقررات اجتماعی (حكومت و سیاسات)، با خانواده خود (حقوق خانوادگی) و با نفس خود (اخلاق و تهذیب نفس) داشته باشند تا بتوانند مسجود فرشتگان قرار گیرند. پیامبر (ص) منجی بشریت است. یكی از دانشمندان فرانسوی می گوید: بزرگ ترین قانون اصلاح و تعلیم و تربیت همان حقایقی است كه به نام وحی قسمت به قسمت بر محمد (ص) نازل شده و امروز به نام قرآن در بین بشراست. (۲۸)
پیامبراسلام (ص) در مدتی كوتاه انسان هایی بزرگ مانند علی(ع)، زهرا(ع)، سلمان فارسی، ابوذر، مقداد و... را تربیت كرد. حضرت محمد (ص) كاشف معدن های نهفته انسانیت بود. زیرا «الناس معادن كمعادن الذهب و الفضه»، مردم مانند معدن های طلا و نقره هستند. انسان دارای استعدادهای نهفته است كه برای بهره وری صحیح باید آنها را كشف كرد تا به ارزش حقیقی خود دست یابند.
كلمه یزكیهم از ماده زكوه و زكآء به معنای رشد و زیادی است (۲۹) كه در این جا به معنای تربیت و پاكسازی است و شامل پاك شدن از آلودگی های اعتقادی، اخلاقی و رفتاری می باشد. اگرچه واژه تربیت ازماده ربو به معنای افزایش و نمو است اما در قرآن كریم مفهوم تهذیب نفس با واژه تزكیه آمده است:
قد افلح من زكیها (شمس/۸)
قد افلح من تزكی (اعلی/۱۴)
رستگار شد كسی كه خود را تزكیه كرد.
واژه تربیت در قرآن در جنبه های جسمانی و مادی به كار رفته است نظیر:
الم نربك فینا ولیدا (شعراء/۱۸)
آیا در دوران كودكی تو را در میان جمع خود تربیت نكردیم؟
كه سخن فرعون است كه خود را مربی موسی معرفی می كند، یعنی از نظر جسمانی و امكانات مادی تو را بزرگ كردم. اهمیت اخلاق و تزكیه نفس بركسی پوشیده نیست. جوامع مختلف به آن نیازمندند زیرا تنها راه نجات از گمراهی ها، فسادها، جهل، جنگ و خونریزی ها و... در پرتو اخلاق صحیح و آراسته شدن به ارزش ها و مكارم اخلاقی است. پیامبراسلام صلی الله علیه وآله هدف از بعثت خود را كامل كردن مكارم اخلاق بیان كرده است: بعثت لاتمم مكارم الاخلاق»، (۳۰) من برای كامل كردن فضایل اخلاقی مبعوث شده ام. یكی از دانشمندان فرانسوی می گوید: ای محمد! ای آورنده قرآن كجایی، بیا و دست ما را بگیر و به باغ و صحرا و چمن و به هر جایی كه خواهی ببر. تو اگر ما را به میان دریا ببری خواهیم رفت زیرا تو عالم به حیات و زندگی ما هستی! (۳۱)

پی نوشت ها:
۱- بحارالانوار، ج ،۱۸ ص ۲۰۶.
۲- همان، ص ۱۸۴.
۳- حرا نام كوهی است كه در شمال مكه قرار دارد. در نقطه شمالی آن غاری است كه ارتفاع آن به قدر یك قامت انسان است. قسمتی از داخل غار با نور خورشید روشن می شود و قسمت های دیگر آن در تاریكی است. (ر.ك: فرازهایی از تاریخ پیامبراسلام (ص)، ص ۹۲).
۴- تلخیص التمهید، ج ،۱ ص۶۲.
۵- طبقات الكبری، ج ،۱ ص/۱۹۲ تاریخ طبری، ج ،۲ ص۴۴/ الكامل فی التاریخ، ج ،۲ ص۳۰.
۶- الكامل فی التاریخ، ج ،۲ ص۳۰.
۷- تاریخ طبری، ج ،۲ ص۴۴.
۸- الكامل فی التاریخ، ج ،۲ ص۳۰.
۹- تاریخ یعقوبی، ج ،۲ ص۳۰.
۱۰- مجمع البیان، ج ،۱۰ ص ۷۸۰.
۱۱- همان.
۱۲- مروج الذهب، ج ،۲ ص۲۸۲.
۱۳- سیره نبوی، ج ،۱ ص۲۳۹.
۱۴- الكامل فی التاریخ، ج ،۲ ص۳۲.
۱۵- تاریخ طبری، ج ،۲ ص۴۵.
۱۶- الاتقان سیوطی، ج ،۱ ص۹۵.
۱۷- تلخیص التمهید، ج ،۱ ص۸۴.
۱۸- برهان بدرالدین زركشی، ج ،۱ ص۲۰۶.
۱۹- اصول كافی، ج ،۲ ص۶۲۸.
۲۰- بحارالانوار، ج ،۲ ص۲۰۶.
۲۱- جامع البیان فی تاویل القرآن (تفسیر طبری) ابوجعفر محمدبن طبری، ج ،۱ ص۶۴۶.
۲۲- درالمنثور سیوطی، ج ،۵ ص۵۶۲.
۲۳- كشاف زمخشری، ج ،۴ ص۷۷۵.
۲۴- صحیح مسلم شرح النووی، ج ،۲ ص۲۰۵.
۲۵- مفردات راغب واژه من.
۲۶- مجمع البیان، ج ،۲ ص۸۷۵.
۲۸- در منگهم Dermnghem دانشمند فرانسوی به نقل از بانك تكبیر (بعثت بنوی)، ص ۲۸۳.
۲۹- مفردات راغب واژه زكا .
۳۰-مجمع البیان، ج،۱ ص ۴۲۹.
۳۰- بحارالانوار، ج ،۷۰ ص ۳۷۲.
۳۱- ژان ژاك روسو j.j.Rosseey دانشمند معروف فرانسوی به نقل از بانك تكبیر (بعثت نبوی)

منبع : روزنامه جوان