آبرفت

رودخانه‌ رسوباتی را که با خود حمل می‌کند، در بسترش یا در زمان طغیان در محدوده بلافصل آن بر جای می‌گذارد. رسوبات بر جای گذرده شده توسط رودخانه در خشکیها را آبرفت می‌نامیم. آبرفتهای (خاکهای رودخانه‌ای) بر جای گذاشته شده در بخشهای مختلف رود از ویژگیهای متفاوتی برخوردارند.
شکل ظاهری یک رود اغلب معرف شرایط زمین شناسی مسیر گذر آن است، علاوه بر آن نشانه‌هایی از جنس مواد را نیز با خود دارد. بطور کلی ، جریان رودها ، حتی در مسیرهای مستقیم نیز کم و بیش حالتی خمیده (مئاندری) دارد. توسعه مئاندرها وابسته به میزان فرسایش‌پذیری زمین و سرعت رود است. مسیرهای کاملا مستقیم جریان رود معمولا در امتداد مناطق ضعیف موجود در سنگ ایجاد شده و یا ممکن است بطور مصنوعی ایجاد شده باشد. مسیرهای شاخه شاخه در محل رسیدن رود پر آب فصلی ، که ذرات درشتی را با خود حمل می‌کند، به دشت هموار و کم شیب‌تر یا در محل ذوب یخچالها دیده می‌شوند. رسوبات این بخش از مسیر رود معمولا مخلوطی از شن و ماسه است.
● دشت آبرفتی
در مناطق دارای آب و هوای خشک مثل بخشهایی از ایران مسیر رودها بیشتر غیرمستقیم و شکسته یا درهم‌بافته است. جریان آب در بیشتر این رودها در فصولی از سال کاهش قابل توجهی یافته، یا کاملا قطع می‌شود. در نواحی نیمه کوهستانی نیمه‌خشک ، آب جاری شده از کوهها ، دره‌ها را گاه تا عمق چندصد متر ، از رسوبات آبرفتی پر می‌کند. در این نقاط سرعت زیاد آب در زمان طغیانهای فصلی بخشی از آبرفتها را با خود حمل می‌کند و در رسیدن به شیب کمتر مخروط افکنه‌هایی را بر جای می‌گذارد. در جاهایی که رودها به هم نزدیک‌اند، مخروط افکنه‌ها به هم چسبیده و یک «دشت آبرفتی» را می‌سازند.
فراوان‌ترین آبرفتهای رودخانه‌ای ماسه‌ها و لایها فراوان‌ترین آبرفتهای رودخانه‌ای هستند و معمولا در مراحل نهایی رشد یک دره به صورت رسوبات بستر رود ، رسوبات مئاندری ، رسوبات حاشیه مسیر و پادگانه‌ها دره را پر می‌کنند. این رسوبات معمولا بطور عادی تحکیم یافته‌اند. در مواردی مانند پایین رفتن سطح ایستابی ، ممکن است این آبرفتها تا حدی متراکم شده باشند. نفوذ‌پذیری این رسوبات ، مخصوصا در جهت افقی می‌تواند زیاد باشد. در دشتهای سیلابی و بطور کلی هر جا که ماسه و لای فراوان است، فشار بین منفذی بالایی که در زمان سیلاب ایجاد می‌شود، اغلب باعث ناپایداری و گسیختگی بندهایی که جهت کنترل سیلاب ساخته شده‌اند، می‌گردد.
● رسها در آبرفتها
رسها در بخشهای جوان رود یافت نمی‌شوند. در دشتهای سیلابی نیز رسها بصورت لای رسدار یافت می‌شود که معرف رسوب گذاری در خارج از مسیر اصلی و در خلال طغیان است. رسها همچنین در دریاچه‌های نعل اسبی ، که بخشهای جدا مانده مئاندرها هستند، یا در باتلاقها بر جای گذارده می‌شوند. رسها بر اثر خشک شدن منقبض شده و حالتی پیش تنیده به خود می‌گیرند، با این حال عمدتا به صورت موادی نرم هستند. در باتلاقها ، رسها معمولا به صورت بین لایه‌ای بالای ماسه و بقایای ریشه گیاهان دیده می‌شوند.
● خلیج‌های دهانه‌ای
در جاهایی که رود به محیطهای پر انرژی وارد می‌شود، اثر امواج ، جزر و مد و جریانها ، رسوبات را می‌پراکند و به این ترتیب دلتایی بوجود نمی‌آید. در مواردی که سطح آب بالا بیاید، آن گونه که پس از ذوب یخچالها دیده می‌شود، یا زمین ساحل به دلیلی فرونشیند، دریا به داخل دره‌ای که رود قبلا حفر نموده، پیشروی می‌کند و یک «خلیج دهانه» تشکیل می‌شود. ویژگی مهم این مناطق رسوب مواد جوانتر به روی سازندهای به مراتب قدیمی‌تر است. آبرفتهای زیرین معمولا مخلوطی از شن و ماسه درشت است که با کاهش عمق ریزدانه‌تر می‌شوند. به روی خاکهای دانه‌ای در این نواحی رسهای نرم که به سمت بالا به خاکهای آلی تبدیل شده و معمولا میان لایه‌هایی از ماسه و لای دارند، بر جای گذاشته می‌شود.
● رسوبات ساحلی
صرف‌نظر از محل ورود رودخانه به دریا ، در بخشهای دیگر ساحل نیز رسوب گذاری یا فرسایش انجام می‌شود. بطور کلی سواحل پایین رونده معمولا رسوبگذار و سواحل بالارونده (پایین رفتن سطح آب) معمولا فرسایشی هستند. حرکت پیاپی و رفت و برگشتی امواج در سواحل باعث ایجاد تپه‌های ماسه‌ای به موازات ساحل می‌شود که از رسوبات دانه‌ای درست شده‌اند. این رسوبات کاملا جور شده ، نیمه متراکم یا متراکم و معمولا عاری از ذرات ریزند. در مواردی لایه‌های شن نیز در بین ماسه‌ها دیده می‌شود. به این اشکال سواحل سدی گفته می‌شود.
منشا رسوبات در محیطهای دریایی ممکن است رسوبات حمل شده از خشکی توسط رودها ، یخچالها ، باد و گسیختگی دامنه‌های مشرف به سواحل بوده، یا اینکه حاصل رسوب شیمیایی از آب دریا ، یا باقیمانده پیکر موجودات دریایی باشد. بطور کلی با دور شدن از ساحل مقدار رسوبات آورده شده از خشکی کمتر و اندازه دانه‌های رسوبات ریزتر می‌شود و در مقابل بر مقدار رسوبات دریایی افزوده می‌شود.

نویسنده : فرزین نجفی پور

منبع : شرکت آب و طراحی فرزین