عارف قزوینی، خنیاگر نغمه سکوت و آزادی

ابوالقاسم عارف قزوینی حدود سال ۱۳۰۰ ه.ق در قزوین تولد یافت. از كودكی با متون كهن و هنر خوشنویسی آشنا شد و از ۱۳ سالگی نزد حاجی صادق خرازی به آموختن آواز و شعر مناسب هر آواز پرداخت. در تابستان ۱۳۱۶ ه.ق به تهران آمده و مدتی در دربار مظفرالدین شاه مشغول فعالیت شد. با جنبش مشروطه و نهضت آزادی، به مشروطه خواهان پیوسته و با اشعار میهنی و تصنیف های وطنی، در مبارزات شركت كرد. طی این سال ها تصنیف های ساخته او با مضامین اجتماعی و سیاسی فراگیر شده و مردم آنها را می خواندند. در اواخر عمر به ناچار، انزوا گزیده و به همدان رفت. سال های سكوت و انزوا، برای عارف، اندوهی عمیق به دنبال داشت تا سرانجام در دوم بهمن ماه ۱۳۱۲ (ه.ش) درگذشت. او را در جوار آرامگاه بوعلی سینا دفن كردند.
تصنیف ملی و میهنی _ عارف قزوینی:
تا قبل از عارف قزوینی، ساخت تصنیف با مضامین اجتماعی و نگاه وطن پرستانه، تقریبا بی سابقه است. البته حضور حماسه و سنت شاهنامه خوانی وجود دارد. در خود شاهنامه نیز روایت هایی از نوازندگانی كه میل به تهییج و حماسه را تشدید می كند، وجود دارد. اما در موسیقی كلاسیك ردپای مشخصی از موضوع وجود ندارد. ضمن آن كه اساسا، هنر سنتی كه در محدوده امر قدسی است، از مفاهیم و مضامین این چنین به دور است. اما تغییر شرایط و اوضاع زمانه را نمی توان انكار كرد. آشنایی با ادبیات و فلسفه غرب، فضا را برای تغییر نگرش هنرمندان فراهم می كند، عارف نیز محصول این تغییر نگرش است. تصانیف او، تاریخ گویای انقلاب مشروطه و یك دوره ۱۵ ساله را شامل می شود.
این جریان با تصنیفی در دستگاه شور به مناسبت ورود فاتحین ملت به تهران آغاز می شود: (سال ۱۳۲۶ ه.ق)
ای امان از فراغت/مردم از اشتیاقت/از كه گیرم سراغت
او كه خاطرات تلخی از دوران استبداد داشت و شرایط استبداد را به چشم دیده بود، با زبان شعر و موسیقی به آزادی خواهان پیوست. تصنیف هایی را كه با توجه شرایط اجتماعی آن روز و با مفاهیم ملی، میهنی و در ارتباط با وضع اجتماعی می ساخت، پس از چند بار اجرا، دهان به دهان می گشت و همه آن را می خواندند. معروف ترین تصنیف عارف «از خون جوانان وطن» حدود سال ۱۳۲۸ (ه.ق) به یاد حیدرخان عمو اوغلی و به پاس بزرگداشت اولین قربانیان انقلاب مشروطه، سروده شد. عارف در مورد هفتمین تصنیف سروده خود می نویسد: «این تصنیف در دوره دوم مجلس شورای ایران در تهران ساخته شده است. به واسطه عشقی كه حیدرخان عمو اوغلی بدان داشت میل دارم، این تصنیف به یادگار آن مرحوم طبع گردد.»
از خون جوانان وطن لاله دمیده/ از ماتم سرو قدشان سرو خمیده
چه كج رفتاری ای چرخ/چه بد رفتاری ای چرخ
سر كین داری ای چرخ/نه دین داری نه آیین داری ای چرخ
این تصنیف نخستین بار در سال ۱۹۱۳ (م) در صفحه گرامافون با تار آرشاك خان و صدای خواننده ای به نام «زری» ضبط شد. در سال ۱۳۳۷ شی، روح الله خالقی آن را برای اركستر تنظیم و در برنامه ۲۴۶ گل ها با صدای «الهه» اجرا شد.
گروه پایور نیز در سال ۱۳۵۸ با صدای «محمد رضا شجریان» آن را در یك كنسرت، اجرا نمود.
دیگر تصانیف میهنی و اجتماعی عارف:
۱۳۲۸ ه.ق: تصنیف دشتی: «گریه را به مستی» كه به مناسبت آن دستور دستگیری عارف صادر شد.
۱۳۲۹ ه.ق: تصنیف ابوعطا: «دل هوس سبزه و صحرا ندارد.» مربوط به دعوت عارف از آزادی خواهان برای فداكاری هنگامی كه محمدعلی میرزا در قصد تصاحب مجدد سلطنت بود.
۱۳۳۶ه.ق: تصنیف دستگاه شور: «چه شورها» كه به مناسبت طمع ترك ها به آذربایجان سروده و اجرا شد.
۱۳۴۰ه.ق: تصنیف دشتی: «گریه كن كه گر»
این تصنیف را عارف به یاد دوست خود كلنل محمد تقی خان پسیان كه در جریان انقلاب مشروطه در گذشت سرود. این تصنیف توسط عارف در زمستان سال ۱۳۰۱ (ش) در كنسرتی در سالن گراند هتل با صدایی پر احساس و تاثر انگیز اجرا شد. گریه كن كه گر، سیل خون گری ثمر ندارد/ ناله ای كه ناید زنای دل اثر ندارد
البته عارف تصانیف دیگری نیز ساخته، اما به مهم ترین و مشهورترین آنها اشاره شد.
عارف از نگاه دیگران:
روح الله خالقی: یكی از خواص آهنگ های عارف، غم و اندوه است كه سراسر تصنیف های او را فرا گرفته و به خوبی نشان می دهد كه این نغمات، آثار یك دل افسرده و روح پژمرده و فكر بدبین ناراضی است و این افكار را وضع روزگار در او ایجاد كرده بود. احساسات وطن پرستانه عارف بسیار شدید و او یكی از مخالفان سرسخت حكومت خود مختاری و طالب جمهوری بود. به همین جهت تصانیف خاصی برای این موضوع ساخت.
ساسان سپنتا: عارف اولین تصنیف سازی است كه مضامین اجتماعی، سیاسی و انتقادی را به تصنیف وارد كرد. او چون موسیقی می دانست در تركیب نغمه های زیبا، حسن سلیقه داشت: سبك تصنیف سازی او به این صورت بود كه در گوشه ای از دستگاه یا آوازی از موسیقی ایرانی مانند حجاز به دشتی یك تم كوتاه را توسعه داده و اشعار مناسبی را با آن تلفیق كرده است. به طوری كه اغلب انتهای هر جمله شعری یا مصرع برگردانی هم داشته است.
حسن مشحون: عارف در طول نهضت مشروطه همه جا همگام آزادی خواهان شد و اشعار و سرودها و تصنیف های خود را در خدمت تهییج و بیداری ملت ایران در آورد. صوت موثر عارف و ناله های جانكاه آهنگ، از داستان ملتی غمزده كه در راه آزادی كوشش ها كرده و به نتیجه نرسیده بود حكایت ها می كرد.
تصنیف های عارف مانند دل غمگینش پر سوز بود و شاید به همین جهت مقام دشتی و افشاری را كه یازده تصنیف در این دو پرده ساخته، برای ابراز احساسات خود مناسب تر دیده است.
موخره:
عارف بنیانی در موسیقی آوازی بر جای می گذارد كه تا به امروز ادامه داشته و جریان های مختلفی از موسیقی اجتماعی پدید آورد. آخرین كنسرت عارف در سال ۱۳۰۳ (ش)‌برگزار شد. پس از یك دوره ۵۰ ساله كه آن را می توان دوره فترت نامید. در دهه پنجاه رویكرد دیگری به موسیقی با مضامین اجتماعی و به شكل حماسی و ملی شكل گرفت. كانون چاوش و موسیقی دانانی نظیر محمدرضا لطفی، حسین علیزاده و پرویز مشكاتیان از پیشگامان جریان اخیر بودند. شرح و بررسی آثار این گروه به تفصیل و جزییات فراوانی نیاز دارد كه از حوصله این نوشتار خارج است. اما همین نكته بس كه لطفی در اولین تصانیف خود، قطعه ای در بیات ترك ساخت و آن را به یاد عارف نامید. همچنین گروهی كه به سرپرستی علیزاده و مشكاتیان شكل گرفته و تحول اساسی در موسیقی ۳۰ سال اخیر پدید آورده گروه عارف نام داشت كه فعالیت خود را رسما از سال ۱۳۵۵ آغاز كرد.
پیوست:
بخش هایی از این نوشته به صورت برداشت آزاد از منابع زیر اقتباس شد:
۱. تاریخ موسیقی: حسن مشحون
۲. سرگذشت موسیقی: روح الله خالقی
۳. چشم انداز موسیقی: ساسان سپنتا
۴. زندگی و شعر عارف قزوینی: رحیم چاوش
۵. دیوان عارف قزوینی

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی