پژوهش و توسعه ایران ۱۴۰۰

یکی از ابزارهای توسعه پی ریزی ساختارها و نهادهای علمی و پژوهشی است، به طوریکه بدون تحقیق، تلاش برای دستیابی به شاخصهای توسعه‌ای امروز دنیا سرابی بیش نیست ، رسیدن به توسعه نیازمند انجام تحقیقات در سطح گسترده و عملی کردن آن در امور اجرایی است ، از این رو در برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی جمهوری اسلامی ایران که برنامه ای است میان مدت و خط مشی برنامه های اجرایی ۵ ساله کشور را مشخص می نماید، مبحث دانایی محوری جایگاه ویژه ای دارد.
فصل چهارم این برنامه با عنوان «توسعه مبتنی بر دانایی» شامل ۱۵ ماده است و در یک یک این مواد به اهمیت نقش دانش و فناوری و مهارت به عنوان اصلی ترین عوامل ایجاد ارزش افزوده در اقتصاد نوین اشاره گردیده است.
تلاش در راستای استقرار جامعه اطلاعاتی و تضمین دسترسی گسترده، امن و ارزان شهروندان به اطلاعات موردنیاز، زمینه سازی و تربیت نیروی انسانی متخصص و متعهد دانش مدار، خلاق و کارآفرین منطبق با نیازهای نهضت نرم افزاری با هدف توسعه کمی و کیفی ، برپا سازی نظام جامع پژوهش و فناوری، ارتقای پیوستگی میان سطوح آموزش و توسعه فناوری ازمهمترین قسمت های این ماده می باشد .
اصلاح هرم تحصیلی نیروی کار و ارتقا و توانمندسازی سرمایه انسانی، کاهش فاصله سطح دانش و مهارت نیروی کار کشور با سطح استانداردهای جهانی و ایجاد فرصتهای جدید شغلی برای جوانان و نظام آموزش فنی و حرفه ای و علمی و کاربردی کشور، توسعه ارتباطات و فناوری اطلاعات، تحقق اقتصاد مبتنی بر دانایی و کسب جایگاه برتر منطقه از دیگرمطالب مطروحه در این فصل است که کشور در ۵ سال کاری باید مورد توجه قرار دهد.
بررسی عملکرد شاخص‌های اصلی توسعه علم و فناوری نشان می دهد که شاخصهای پیش بینی شده در سال ۱۳۸۸ این روند رشد را مورد تأکید قرار می دهد و باید تعداد دانشمندان و مهندسان شاغل در تحقیق و توسعه به ازای هر میلیون در حال حاضر ۳۳۶ و پیش بینی سال ۱۳۸۸ دو هزار نفر برسد.
تولید مقاله ها و تحقیقات علمی در ایران از نظر کمیت و کیفیت افزایش چشمگیری داشته و تعداد مقالات علمی چاپ شده سال ۱۳۸۱ در مجلات معتبر علمی ۳۷ درصد نسبت به سال قبل از آن رشد داشته است. تعداد عناوین کتابهای منتشر شده به ۱۰۰ هزار نفر جمعیت در حال حاضر ۷/۳۳ می باشد که پیش بینی سال ۱۳۸۸ رقمی معادل ۹/۵۴ می باشد.
۹ پارک علمی و تحقیقاتی و ۴۱ مرکز رشد واحدهای فناوری تأسیس و سند راهبردی نظام ملی توسعه فناوری کشور تدوین و تصویب شده است شاخص دستیابی به فناوری نشان می دهد که مقدار این شاخص در ایران ۲۶/۰ درصد است این شاخص در کشورهای پیشرو بین ۵۱۴/۰ تا ۷۷۴/۰درصد است. پیش بینی می شود در سال ۱۳۸۸ این رقم به ۴۵/۰ درصد برسد.
بودجه ها، درآمدها و هزینه های تحقیقات که در ایران یکی از اساسی ترین منبع تأمین منابع مالی تحقیقات بودجه عمومی دولت بوده است، در سالهای برنامه سوم در سال ۱۳۷۹ معادل ۷/۱۷۷۹ در سال ۱۳۸۰ معادل ۶/۲۵۱۵ در سال ۱۳۸۱ معادل ۹/۳۵۰۹ در سال ۱۳۸۲ معادل ۳/۵۵۱۵ و در سال ۱۳۸۳ معادل ۶۵۱۶ میلیارد ریال بوده است که بیشترین میزان افزایش آن مربوط به سال ۱۳۸۲ با ۵۷ درصد رشد نسبت به ۱۳۸۱ و کمترین افزایش آن مربوط به ۱۳۸۳ با ۱۸ درصد رشد نسبت به ۱۳۸۲ است.
مقایسه این شاخص با اهداف پیش بینی شده در برنامه سوم نشان می دهد که در هیچ یک از سالها اهداف پیش بینی شده تحقق نیافته و از سال ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳ میزان تحقق این اهداف به ترتیب ۸/۶۰ و ۳/۶۰ و ۷/۵۰ ۵/۵۷ و ۴۷ درصد بوده است.
جدا از تمامی مشکلاتی که بر سر راه امر پژوهش در کشور موجود است ، ایجاد فرهنگ و پژوهش برای توسعه از نکات بسیار مهم برای رسیدن به توسعه چهارم است ، لذا درتحلیل‌ وضع‌موجود فرهنگ‌ علمی‌ ـ پژوهشی‌ ایران‌ و در نگاهی‌ مقایسه‌ای‌ میان‌نقاط ضعف‌ و قوت‌ آن‌، سیمای‌ مطلوب‌ و مورد انتظار فرهنگ‌ علمی‌ـ پژوهشی‌ کشور قابل‌ ترسیم‌ است‌. بدیهی‌است‌ تبیین ‌صحیح ‌مشکلات‌، دردها، آسیب‌ها و مسائل‌ فرهنگ‌ علمی‌ کشور، ضمن‌ راه‌گشودن‌ به‌سمت‌ برنامه‌ریزی‌، سیاست‌گذاری‌ ومدیریت‌ بهترفرایندها و فعالیت‌های‌ توسعه‌ای‌ در این‌ زمینه‌، بسترهای‌ لازم‌ را برای‌ مشارکت‌ همگانی‌ و ملی‌ فراهم‌ خواهد کرد.
باید دانست که علم و پژوهش در جامعه ما علاوه بر اصول، روش و ابزارهای پژوهشی، دارای الزاماتی است که بدون آن امکان انجام تحقیق عینی و شناخت دقیق پدیده‌ها و مسائل وجود نخواهد داشت. یکی از این الزامات، زمینه‌سازی ساختار فرهنگی هر جامعه از جمله جامعه ایران می‌باشد، به نحوی که با اشاعه فرهنگ علمی و پژوهشی در کشور، برنامه ریزان و مدیران و پژوهشگران کشور بتوانند این مهم را تسهیل و بهبود بخشند.
پس باید ابتدا به فکر فراهم آوردن شرایط یک سیستم تفکر و تفکرسازو ساختن افراد متفکر خداجوی یعنی به فکر سازماندهی علم این کشور باشیم تا افراد متفکر وطن دوست و متقی بتوانند چاره جوی مسائل باشند زیرا پیشرفت یک کشور در همه زمینه ها (اقتصادی، نظامی، بهداشت، کشاورزی، اجتماعی و...) به پیشرفت علمی آن بستگی دارد و تا زمینه پیشرفت علمی یا زیرساخت های علمی و ساختن افراد متفکر را فراهم نکنیم، نمی توانیم امیدی به پیشرفت در زمینه های دیگر داشته باشیم.
در این زمینه دانشگاهها که تا کنون به عنوان یکی از مراکز اساسی تحقیق و پژوهش مطرح بوده برای به روز نگهداشتن اطلاعات و دانش علمی از یکسو و مشارکت در فعالیتها و پروژههای پژوهشی از سوی دیگر نیازمند تحقیق و پژوهش در داخل خود هستند که بتواند دانشجویان را به تحقیق دعوت کند.
واگذاری پروژه های تحقیقاتی به افرادی که از سالها پیش برای خود نام و کام گسترده ای گشودند، عدم اطلاع رسانی و همکاری سازمانها و دستگاهها در ارائه اطلاعات، عدم انتشار یافته های تحقیقاتی پیشین، دورنگی و دوچهرگی در عرصه تحقیقات، وجود تحقیقات گاه فانتزی و غیر کاربردی و لذا بایگانی شدن بسیاری از یافته های تحقیقاتی از این دست و هراس از طرح مسائل حاد و بحران زای فرهنگی در جامعه و دهها عنوان مسائل خرد و کلان از جمله مسائلی است که با ارائه راهکارهای فرهنگی گامی هر چند کوچک در بهبود وضعیت بخش علم و پژوهش در کشور بردارد.
در جامعه امروز ایران، درصد ناچیزی از درآمد ناخالص داخلی صرف امور پژوهش و تحقیق می‌گردد، متاسفانه بهره وری از همین مقدار کم نیز به دلیل وجود موانعی چون مسائل مالی، تجهیراتی، مدیریتی و فرهنگی، از وضعیت مطلوب و قابل قبولی برخوردار نیست.
از سوی دیگر ساختار سازمانی نظام تحقیقاتی کشور، از تعدادی کمیسیون که زیر نظر شورای پژوهشهای علمی و صنعتی کشور، وزارتخانه های مربوط و دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی تشکیل شده است ، خود مهمترین عامل در نبودن پیشرفت مطلوب در تحقیقات و به تبع آن توسعه صنعتی پایدار کشور است.
امید است مسئولین و دست اندرکاران توسعه و پژوهش در کشور با اجرایی نمودن هر یک از این راهکارها، نه تنها تحولی در تعداد پژوهشگران ایران در مقایسه با چند دهه قبل ایجادکنند بلکه با ایجاد شرایط لازم اندیشه‌های خلاق پرورش دهند، تا توسعه پژوهشگری در ایران، مطابق استانداردهای جهانی گردیده و بتوان به ایران ۱۴۰۰ رسید.

غفار پارسا