تهران امروزی تنها پایتخت ۲۰ ساله ایران نیست، شهری است با قدمتی ۸ هزار ساله

تهران امروزی تنها پایتخت ۲۰ ساله ایران نیست، شهری است با قدمتی ۸ هزار ساله که به دلیل نبود برنامه‌های منسجم برای کاوش و حفاری‌های علمی و اصولی تاکنون اطلاعات دقیق و جامعی از نخستین ساکنان آن به دست نیامده و بسیاری از مسایل درباره نحوه زندگی و نوع تمدن در این شهر در هاله‌ای از ابهام باقی‌مانده است.
بر اساس گزارش‌های تاریخ‌نگاران، نخستین توصیف‌های ارایه شده از تهران مربوط به ذکریای قزوینی سال ۶۷۴ ه.ق است که تهران را این گونه توصیف می‌کند: «تهران در فاصله یک فرسخی ری قرار دارد و قریه‌ای بزرگ است متشکل از دوازده محله، خانه‌های آن زیر زمین در میان باغ‌های میوه و سبزیکاری‌های محصور و تو در تو ساخته شده است به این ترتیب و نیز محصور بودن باغ‌ها ورود به این مکان یا گردش در آن را برای کسی که رضایت اهالی محلی را برای دخول به آن یا رفتن از محله‌ای به محله دیگر را کسب نمی‌کرده، دشوار می‌کرده است.»
دکتر «سیف‌الله کام‌بخش‌فرد»، باستان‌شناسی که حفاری‌های بسیاری در گورستان‌های تاریخی تهران انجام داده نیز درباره تهران پس از ورود قاجار می‌گوید: «تهران بزرگ که امروز آیینه تمام نمای ایران است، زمانی روستایی بود کوچک و خوش آب و هوا و مملو از درختان و باغ‌های سر به فلک کشیده و باغ‌های میوه و بوستان‌های سرسبز تا این که آغامحمدخان رییس ایل قاجار پس از پیروزی بر زندیه در شهر کوچک تهران وارد شد و این شهر را پایتخت خود قرار دارد.»
در متون دیگر تاریخی همچون عجایب‌البلدان قاضی عمادالدین نیز آمده است: «طهران قریه‌ایست معظم جزو ایالت ری، دارای باغات بسیار که در آن باغات اشیای میوه‌دار غرس شده و سکنه در خانه‌های سرداب مانند متوطن‌اند.»
در صاحب نزهت‌القلوب نیز آمده: «تهران قصبه‌ای است معتبر، آب و هوایی خوش داشته و اهل کثیری در آن جا زندگی می‌کردند.»
در تذکره هفت اقلیم نیز این عبارت‌ها درباره تهران گفته شده است: «تهران به واسطه انهار جاریه و کثرت اشجار مثمره و باغات متزهه نظیر بهشت است، خاصه بلوک شمیران که در شمال این قریه واقع است و از کمال حضرت و صفا و نصرت و بها از خیر توصیف بیرون است و بلوک شمیران که شمع ایران است بهترین ییلاق دنیاست.
اکبر کام‌بخش‌فرد همچنین درباره شکل‌گیری تهران قدیم می‌گوید: «در این دوران شاه طهماسب مینویی بارویی دور تهران کشید که دارای چهار دروازه و چهار برج به نشانه چهارده سوره قرآن، بوده است. علاوه بر آن بازاری در آن بنا کرده و ارگ اولیه را ساخته که به دو محله تقسیم می‌شده‌اند، یکی چاله میدان و دیگری چال حصار.»
بر اساس یافته‌های باستان‌شناسان در تپه‌های باستانی قیطریه، دروس، کهریزک و پیشوا، قدمت این شهر به سه هزار و ۲۰۰ سال پیش باز می‌گردد.
علاوه بر این کاوش‌ها، حفاری‌های دیگری توسط اشمیت باستان‌شناس آمریکایی در شهر ری انجام شده که نشان می‌دهد تهران سابقه‌ای ۸ هزار ساله دارد.
کام‌بخش‌فرد علت اصلی سکونت‌ افراد در مناطق یاد شده در تهران را وجود آب بسیار دانسته می‌گوید: «آب‌هایی که در اثر ذوب برف‌های قله توچال جاری می‌شده به سوی جلگه پست تهران قدیم روان بوده که این امر یکی از دلایل اصلی سکونت در این مکان در سه هزار و دویست سال است.
علاوه بر این کشفیات چشمه علی نشان می‌دهد که نخستین جمعیت‌های ساکن تهران، اهالی ری بوده‌اند که در آن زمان «راگا» یا «رگس» خوانده می‌شده‌اند و در حدود ۶ کیلومتری جنوب تهران زندگی می‌کردند.
تاکنون سایت‌های تاریخی بسیاری در تهران شناسایی شده که از آن جمله می‌توان دروس، خوروین، کهریزک، معمورین و بوستان پنجم را نام برد. سایت تاریخی قیطریه هم از جمله این سایت‌های تاریخی است که سال‌ها پیش حفاری و کاوش شده است.
این تپه‌های تاریخی که در شمال تهران و در دامنه رشته جبال البرز واقع شده از چین و شکن‌ها و پستی و بلندی‌های به هم پیوسته و موازی تشکیل شده و بررسی‌های خاک‌شناسی نشان داده از آن جا که این تپه‌ها برای کشاورزی مناسب نبوده، در دوره‌های باستانی به صورت گورستان مورد استفاده قرار می‌گرفته است. علاوه بر سایت تاریخی قیطریه، تپه‌های کهریزک نیز کاوش شده‌اند، این تپه‌ها، سایت باستانی دیگری واقع در جنوب غربی تهران هستند که آثار کشف شده از آن شامل کوره‌های پخت سفال خاکستری است که تخصصی بودن اقتصاد و پیشرفت مردم عصر آهن و مجهز بودن آنها را به فن‌آوری جدید نشان می‌دهد.
با مطالعه و پژوهش در این سایت باستانی بود که به نحوه پخت سفال خاکستری پی برده شد.
«تپه معمورین»، واقع در فرودگاه بین‌المللی امام هم یکی دیگر از تپه‌های تاریخی است که در سال ۶۸ توسط «جعفر مهرکیان» باستان‌شناس کاوش و حفاری شد و نتایج به دست آمده اطلاعات نوینی را برای جامعه باستان‌شناسی به دنبال آورد زیرا سازه‌های معماری یافت شده در این تپه از یکجانشینی مردم سفال خاکستری حکایت داشت، یعنی آن چه که پیش از کاوش‌ها خلاف آن گمان می‌شد.
سایت تاریخی خوروین در ساوجبلاغ هم از جمله مناطق دیگری است که مورد حفاری سودجویان و حفاران غیر مجاز قرار گرفته و اشیای بسیاری از این سایت به طور غیرقانونی از ایران خارج شده است.
مناطق تاریخی یاد شده در تهران که غالبا گورستان‌های تاریخی و متعلق به ۳۲۰۰ سال پیش بودند در حال حاضر نیازمند حفاری و کاوش‌های مجدد از سوی کارشناسان هستند زیرا بسیاری از ابهامات درباره تاریخ کهن ایران و چگونگی زندگی مردم پیش از عصر آهن تنها با بررسی‌های جامع و مقایسه این یافته‌ها با مناطق دیگر ایران به دست می‌آید.
اما تاکنون برنامه منسجمی در این زمینه تدوین نشده و تاریخ کهن ایران در پیچ و خم گورهای تاریخی کاوش نشده، پنهان باقی‌مانده است.

محمدرضا زاهدی

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان