نگاهی به قرآن منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام

●جغرافیای اسلام
از روزی كه رسول گرامی اسلام آئین حیات بخش خویش را به جهانیان عرضه نمود، این دین آسمانی و جاویدان به سرعت در حال گسترش بود و در مدت ۲۳ سال رسالت حضرت پیامبراكرم صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلم ندای توحیدی اسلام از اقصا نقاط عربستان به خارج از آن كشیده شد. استقبال بی‏نظیر تشنگان عدالت و معنویت در شام، یمن، ایران، روم، مصر و حبشه، آئین محمد صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلم را به عنوان یك مكتب جهانی مطرح كرده و در اندك زمانی مرزهای جغرافیایی را در نوردیده و به گوش جهانیان رسانید. سه سال قبل از رحلت آن حضرت سفیران اسلام، جهانی بودن آن را به عالمیان عرضه كردند و خداوند متعال به صراحت به پیامبر صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله دستور دادند كه به همه اعلان كند كه: «یا اَیُّهَا النّاسُ اِنّی رَسُولُ اللهِ اِلَیْكُمْ جَمیعاً»(۱)؛ ای مردم! من فرستاده خدا به سوی همه شما هستم .
بعد از رحلت پیامبر صلی‏ الله ‏علیه ‏و ‏آله، جانشینان آن حضرت و پیشوایان معصوم علیهم‏السلام هر یك در عصر خود در مناطق مهم و حیاتی دنیای اسلام همچنان نفوذ داشتند و علی‏رغم فشارهای امویان و عباسیان، ارتباط محكم خود را با دوستداران و شیفتگان معارف قرآن و اهل‏بیت علیهم‏السلام حفظ می‏كردند.
در عصر امام رضا علیه‏السلام كشورهای زیادی در قلمرو جهان اسلام قرار داشت. ایران، افغانستان، سند، تركستان، قفقاز، تركیه، عراق، سوریه، فلسطین، عربستان، سودان، الجزائر، تونس، مراكش و اسپانیا(اندلس)، بخشی مهمی از قلمرو جهان اسلام در آن عصر به شمار می‏آید. زمانی كه امام رضا علیه‏السلام با فشار حكومت وقت از مدینه به مرو ـ پایتخت آن روز جهان اسلام ـ وارد شد، ارتباط آن حضرت با بسیاری از سران ملیت‏های مختلف اسلامی و حتی غیر اسلامی افزایش یافت.
خلفای عباسی برای جلوگیری از نفوذ امامان معصوم علیهم‏السلام در میان مسلمانان، از هر فرصت و وسیله‏ای سود جستند. اِعمال فشار و محدودیت كم‏سابقه، مهم‏ترین حربه آنان بود. این فشارها بعد از شهادت امام رضا علیه‏السلام در عصر امام جواد، امام هادی و امام عسكری علیهم‏السلام به اوج خود رسید. از آنجایی كه شنیده بودند «مهدی موعود علیه‏السلام » كه طومار حكومت ستمگران را در هم خواهد پیچید و حكومت عدل جهانی تشكیل خواهد داد، از نسل حضرت عسكری علیه‏السلام است، آن حضرت را بیشتر در تحت مراقبت و محدودیت قرار داده بودند؛ به طوری كه امام یازدهم در میان سایر ائمه اطهار علیهم‏السلام از كوتاه‏ترین زمان برای امامت و رهبری شیعیان برخوردار بوده است. چرا كه امام علی علیه‏السلام در حدود ۳۰ سال، امام حسن علیه‏السلام ۱۰، امام حسین علیه‏السلام ۱۱، امام سجاد علیه‏السلام ۳۵، امام باقر علیه‏السلام ۱۹، امام صادق علیه‏السلام ۳۴، امام كاظم علیه‏السلام ۳۵، امام رضا علیه‏السلام ۲۰، امام جواد علیه‏السلام ـ با این كه كوتاه‏ترین عمر را داشت ـ ۱۷، امام هادی علیه‏السلام ۳۳ و امام عسكری علیه‏السلام فقط ۶ سال (۲۵۴ تا ۲۶۰ ق.) امامت امت را عهده‏دار گردیدند.
با این اوصاف، امام عسكری علیه‏السلام در این مدت كوتاه برای نفوذ در افكار و اندیشه‏های مسلمانان و انسان‏های تشنه معارف و معنویت از هیچ كوششی فروگذار نبودند و با مناطق مختلف جهان اسلام ارتباط برقرار كرده و مردم مشتاق را راهنمایی می‌نمودند.
در عصر حضرت عسكری علیه‏السلام شهرها و مناطقی چون: بغداد، نیشابور، قم، ری، بلخ و سمرقند از رهبری‏های آن برگزیده الهی برخوردار بودند.
در این نوشتار، افق رهبری و امامت آن حضرت را در شهرهای جهان اسلام، به نظاره می‏نشینیم .
●غرب ایران
نگاهی به زندگانی حضرت عسكری علیه‏السلام نشان می‏دهد كه آن حضرت در نقاط مختلفی از جهان اسلام نفوذ داشته و شیعیان و دوستداران حضرتش با تلاش‏های فراوان و اهتمام، به حضورش رسیده و یا به وسیله نامه و پیك با آن بزرگوار به گفت وگو می‏پرداختند. گزارش زیر، یكی از این موارد را نشان می‏دهد:
مردی از علویان در زمان امام عسكری علیه‏السلام برای كار و امرار معاش به سوی غرب ایران و بخش‏های كوهستانی (جبل) سفر كرد. در آنجا شخصی از اهالی سرپل ذهاب (حلوان) از دوستداران امام عسكری علیه‏السلام با وی ملاقات نموده و از مرد علوی پرسید:
▪ از كجا آمده‏ای؟!
▪ از سامرا.
▪ آیا در سامرا فلان محله و فلان كوچه را می‏شناسی؟
▪ آری.
▪ از حسن بن علی علیهما‏السلام خبر داری؟
▪ نه.
▪ برای چه به اینجا آمده‏ای؟
▪ برای كسب درآمد و امرار معاش.
▪ من پنجاه دینار به تو می‏دهم، آن را بگیر و مرا در سامرّا به خانه حسن بن علی علیهما‏السلام برسان.
مرد علوی پیشنهادش را پذیرفته و او را در سامرّا به محضر امام حسن عسكری علیه‏السلام آورد. امام در صحن منزل خود نشسته بود كه آن مرد به همراه مرد علوی وارد شد. امام به وی نگاهی كرده، فرمود:
آیا تو فلانی هستی؟
▪ بله.
▪ پدرت برای تو در مورد ما وصیتی كرده و تو آمده‏ای آن را ادا كنی! چهار هزار دینار به همراه توست، آن را بیاور!
▪ آری، چنین است.
و آنگاه اموال را به امام پرداخت و سپس امام رو به مرد علوی كرده، فرمود:
▪ تو به ناحیه جبل در ایران رفته بودی تا درآمدی كسب كنی و این مرد، پنجاه دینار به تو پرداخت تا او را نزد ما آوری و ما نیز به تو پنجاه دینار دیگر می‏پردازیم.(۲)
●خراسان
امام عسكری علیه‏السلام بیشترین نفوذ را در منطقه خراسان ـ به ویژه شهر نیشابورـ داشته است. فضل بن شاذان، از شخصیت‏های برجسته نیشابوری است كه پیشوای یازدهم تألیفات وی را تأیید نموده و در مورد برخی از احادیث او نوشته است: «صحیح است و شایسته است كه به مطالب آنها عمل شود.» امام عسكری علیه‏السلام در مورد این شخصیت خراسانی فرمود: «اَغْبِطُ اَهْلَ خُراسانَ لِمَكانِ الْفَضلِ بن شاذان(۳)؛ من بر مردم خراسان غبطه می‏خورم كه فضل بن شاذان در میان آنهاست.»
ابراهیم بن عبده یكی دیگر از سرشناسان شیعه در نیشابور است كه امام یازدهم وی را به عنوان وكیل خویش برگزید.
در بخشی از نامه امام عسكری علیه‏السلام به اهل ‏نیشابور آمده است:
«من ابراهیم بن عبده، را به عنوان نماینده خویش در نیشابور نصب كردم؛ تمام آن مناطق موظفند وجوهات شرعی و حقوق واجب خود را به او بپردازند. و او را امین و مورد اعتماد خویش در میان شیعیان آنجا قرار دادم.»(۴)
داود بن ابی‏زید، حمدان بن سلیمان، ابراهیم بن محمد، العمركی و محمد بن احمد(۵) از دیگر بزرگان و محدثان نیشابور هستند كه در ردیف اصحاب امام حسن‏ عسكری علیه‏السلام به شمار می‏آیند.
●بلخ
شهر بلخ نیز در عصر امام حسن عسكری علیه‏السلام مورد توجه آن حضرت بود. در این باره، ابن بابویه قمی می‏نویسد:
شخصی از اهالی بلخ مقداری وجوهات نقد و نامه‏ای را كه حاوی سؤالات شرعی بود، در سامرّا به محضر امام عسكری علیه‏السلام ارسال داشت. وی در روی نامه با انگشت خود چیزهای نامرئی نوشت كه اساساً خطی در آن دیده نمی‏شد. او به حامل نامه تأكید كرد كه: این مال را به سامرّا ببر و هر كس از قصه آن گزارش داد و وجوهات نامه را مشخص كرد، به او تحویل بده.
پیك مرد بلخی به سامرّا آمد و نزد جعفر برادر امام عسكری علیه‏السلام رفت و ماجرا را بیان كرد. جعفر از وی پرسید: آیا تو «بداء» را قبول داری؟ حامل نامه گفت: بلی. جعفر گفت: برای فرستنده این اموال، بداء حاصل شده و به تو دستور داده كه اموال را به من بدهی. این جواب، حامل نامه را قانع نكرد. لذا از نزد جعفر رفت و به دنبال اصحاب امام عسكری علیه‏السلام می‏گشت تا این كه رقعه‏ای از سوی حضرت صاحب علیه‏السلام بیرون آمد و قصّه اموال و مطالب نامه را بیان كرد و او را راهنمایی نمود.(۶)
عبدالعزیز بلخی نیز از شیعیان برجسته آن سامان است كه در سامرّا به حضور امام عسكری علیه‏السلام رسیده و با حضرت از نزدیك گفت و گو نموده است.(۷)●موزه در یك نگاه
آستانه مقدّسه قم كه به بركت وجود مرقد نورانی و شریف حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام در سال ۱۳۱۴ ش. فعالیت خود را آغاز نمود، یكی از قدیمی‏ترین موزه‏های كشور محسوب می‏گردد كه آثار و نفایس تاریخی و هنری فراوانی در آن نگهداری می‏شود. تنوع موضوعی آثار تاریخی، از ویژگی‏های این موزه به شمار می‏رود كه از آن جمله است:
۱. گنجینه قرآن‏های نفیس خطّی.
۲. مسكوكات ادوار اسلامی و پیش از اسلام.
۳. آثار كاشی‌كاری.
۴. ظروف سفالینه.
۵. تابلوهای نقاشی.
۶. آثار خاتم‏كاری و منبّت‏كاری.
۷. آثار حجّاری.
۸. پارچه‏های ابریشمی دستبافت.
۹. قالی و قالیچه‏های ابریشمی دستبافت.
اینك به جهت اهمیت موضوع، ابتدا برای آشنایی با بخش قرآن‏های نفیس خطّی موزه، توضیحاتی ارائه و سپس قرآن منسوب به امام حسن عسكری علیه‏السلام معرفی می‏شود.
●گنجینه قرآن‏های خطی موزه
این بخش به لحاظ تعداد آثار و برخورداری از شیوه‏های ممتاز هنر «كتاب‏آرایی» مانند تذهیب، تجلید و خوشنویسی اهمیت بسیار زیادی دارد. برخی از قرآن‏های موزه در قرون آغازین حیات اسلام، یعنی در قرن دوم و سوم همزمان با حكومت خلفای عباسی كتابت شده و برخی نیز در سایر ادوار اسلامی، مصادف با دوره حكومت آل بویه، سلجوقیان، ایلخانیان، تیموریان، صفویان و قاجاریه كتابت شده است.
قدیمی‏ترین قرآن موزه در سال ۱۹۸ ق. نوشته شده و در آغاز آن، نام مأمون ـ خلیفه عباسی ـ مشهود است. بعضی از قرآن‏ها روی پوست، برخی روی پارچه و مابقی روی انواع كاغذ نوشته شده است.
قدیمی‏ترین قرآن موزه در سال ۱۹۸ ق. نوشته شده و در آغاز آن، نام مأمون ـ خلیفه عباسی ـ مشهود است. بعضی از قرآن‏ها روی پوست، برخی روی پارچه و مابقی روی انواع كاغذ نوشته شده است.قرآن‏های موزه عمدتا به خط كوفی، ثلث، نسخ، محقق و ریحان می‏باشد كه برخی، از ابتدا تا انتها به یك شیوه خط خوشنویسی و تعدادی دیگر به شكل توأمان نویسی، كتابت شده است.اكثر آیات قرآن با مركّب مشكی و برخی دیگر نیز با آب طلا و رنگ لاجوردی تحریر شده است. بخشی از قرآن‏های موزه دارای ترجمه فارسی است كه در بعضی از آنها همزمان با كتابت متن آیات، نگارش ترجمه نیز به دنبال آن انجام پذیرفته ولی در برخی از نسخه‏ها پس از سپری شدن مدت زمانی طولانی ترجمه فارسی به خط نسخ یا نستعلیق بر آن افزوده شده كه تنوع سبك «ترجمه» در دوره‏ها و قرون مختلف ـ كه بیانگر سیر تاریخی تحول زبان و ادب پارسی است ـ از نكات حائز اهمیت در قرآن‏های مترجَم می‏باشد.
در این بخش، آثار ارزشمندی از خطاطان ادوار اسلامی همچون: میرزا احمد نیریزی، فیض الله لاهوری، شمس‏الدّین عبدالله، دوست محمد بن سلیمان الهروی و علی نقی بن محمد كبیر ربّانی، موجود می‏باشد.
اكثر صفحات قرآن‏ها با بهره‏گیری از هنر زیبا، ظریف و پر كار «تذهیب» مزیّن شده و با استفاده از نقوش زیبای گل و بوته اسلیمی، تُرَنج، سرترنج، لچك ترنج، شمسه و شرفه، جدول كشی و كمند زرین، زنجیره و به كمك انواع رنگ‌ها مانند لاجورد، شنجرف و طلا به شیوه‏ای بسیار زیبا و دل‏انگیز آراسته شده است.
قرآن‏های موزه عمدتا دارای انواع جلدهای زیبا شامل جلد چرمی ساده، چرمی سوخت ضربی، سوخت معرّق، جلد طلاكوب، جلد روغنی (لاكی) با تزئینات گل و مرغ و بوته و همچنین برخی قرآن‌ها دارای جلد طلاپوش با سرطبل می‏باشد.
●یادگاری از عترت
اینك به معرفی یكی از قرآن‏های نفیس موزه می‏پردازیم:
این قرآن به شماره ۱۲۰۴ در «دفتر اموال فرهنگی موزه» به ثبت رسیده و تمامی صفحات آن به خط كوفی نوشته شده است.این اثر گرانقدر، با توجه به نوع خط و نوع تزئینات و كتابت آن بر روی پوست، به قرن سوم هجری تعلق دارد.قرآن مورد بحث، دارای ۳۲۴ ورق است و ابعاد هر ورق ۱۷ × ۵/۲۳ سانتیمتر و دارای قطع وزیری كوچك بیاضی است. جلد آن چرمی با نقوش ترنج و سرترنج و لچك ترنج ضربی است.در آخرین صفحه قرآن، ذیل كادر مستطیلی كه دارای نقوش ساده گیاهی است، عبارتی الحاقی و متفاوت با خطّ اصلی قرآن (كوفی) در دو سطر، به خط نسخ كهن مشاهده می‏شود كه به واسطه آن، این قرآن شریف به امام حسن عسكری علیه‏السلام نسبت داده شده است. متن عبارت چنین است:
«...حسن بن علی رضی‏الله... سنه احدی...»
وقف این كتاب به آستانه مقدسه حضرت معصومه علیهاالسلام در دوره صفوی صورت گرفته است. واقف ‏اثر، شاه قلی مُهردار(۱) است در سال ۹۵۶ ق. به وقف آن اقدام نموده و وقف‏نامه در ابتدای كتابت مشاهده می‏شود.
هر صفحه از قرآن، دارای دوازده سطر است. سر سوره‏ها و ترنج‏های حواشی صفحات با قلم زرّین كتابت شده و صفحات اولیه قرآن دارای رادّه‏نویسی(۲) است.خط كوفی به كار رفته در این قرآن، از جمله خطوطی است كه از نظر رعایت دقیق اصول «خوشنویسی» اهمیت فوق العاده داشته و از نقطه نظر زیبایی شناختی و مهارت‏های گرافیكی، بسیار حائز اهمیت است.
در این اثر گرانقدر دو شیوه اعراب گذاری را مشاهده می‏شود:
۱. اعراب گذاری به شكل نقطه‏های شنجرفی.
۲. اعراب گذاری رایج معمولی (به شكل فتحه، كسره، تشدید و...)
البته هر دو نوع آن، الحاقی است و بعدها پس از كتابت قرآن به انجام رسیده؛ لیكن اعراب گذاری با نقطه شنجرفی، از قدمت بیشتر و اعراب گذاری دوم، از قدمت كمتری برخوردار است.
یادآوری این مهم خالی از فایده نیست كه قرآن‏های مكتوب در صدر اسلام تا سال ۶۷ ق. فاقد اعراب بودند؛ بعدها چون قرائت قرآن بدون اعراب باعث بروز برخی مشكلات می‏شد، لزوم اعراب گذاری قرآن ضرورت یافت.
بنابر قول مشهور، امیرمؤمنان علی‏بن ابیطالب علیه‏السلام شاگردش ابوالأسود دوئلی (متوفّای ۶۹ ق.) را امر فرمود كه به منظور حفظ و پاسداری از زبان عربی ـ به ویژه جهت تسهیل در امر قرائت قرآن ـ قواعدی وضع كند.
ابوالأسود برای نشانه گذاری فتحه، كسره و ضمّه، «نقطه» را انتخاب كرد كه با رنگی متفاوت با خط قرآن نوشته می‏شد؛ بدین ترتیب كه برای فتحه، یك نقطه بالای حرف و برای كسره، یك نقطه در زیر حرف و برای ضمّه، یك نقطه در وسط یا در جلوی حرف قرار می‏دادند و دو نقطه، علامت تنوین بود.این روش تا سال ۱۷۵ ق. (اواخر قرن دوم) ادامه داشت؛ در عهد خلافت سفّاح، خلیل بن احمد فراهیدی، نقطه‏های ابوالأسود را به نشانه‏های ـَـِـُ تبدیل نمود و همچنین وی توانست همزه، تشدید و تنوین را وضع نماید.
همان‏گونه كه اشاره شد، در این كتاب شریف علاوه بر اعراب گذاری به نقطه، در بسیاری صفحاتْ اعراب رایج فعلی با مركّب مشكی به شكل فتحه، كسره، سكون، تشدید و... مشاهده می‏شود كه به شكلی بسیار ابتدایی و غیر هنری انجام شده و به زیبایی صفحات قرآن لطمه وارد نموده است. این اعراب گذاری، الحاقی است و به نظر می‏رسد مدت‌ها پس از كتابت متن قرآن صورت گرفته باشد.در آخرین صفحه قرآن، ذیل كادر مستطیلی كه دارای نقوش ساده گیاهی است، عبارتی الحاقی و متفاوت با خطّ اصلی قرآن (كوفی) در دو سطر، به خط نسخ كهن مشاهده می‏شود كه به واسطه آن، این قرآن شریف به امام حسن عسكری علیه‏السلام نسبت داده شده است. متن عبارت چنین است:
«...حسن بن علی رضی‏الله... سنه احدی...»
در مورد قرآن مورد بحث، اگر چه دلیل قطعی بر این انتساب در دست نداریم ـ چون نوع خط و شیوه كتابتِ عبارتی كه باعث انتساب این قرآن شده با شیوه كتابت و نوع خطی كه در سراسر قرآن مشاهده می‏شود متفاوت است ـ اما از آنجا كه ائمه معصومین علیهم‏السلام خود در زمره كُتّاب و حُفّاظ قرآن و مهم‏تر این كه نزدیك‏ترین افراد بشر و عامل‏ترین آنها به قرآن محسوب می‏شوند، لذا هیچ بُعدی ندارد كه برخی قرآن‏ها توسط ائمه معصومین علیهم‏السلام كتابت شده و از گزند حوادث مصون مانده و به دست ما رسیده، اگرچه فاقد نام كاتب باشد.
البته علاوه بر قداست ویژه‏ای كه قرآن كریم دارد، شرافت و عظمت كاتب نیز ـ به ویژه اگر امام معصوم علیه‏السلام باشد ـ امتیاز دیگری بر این كتاب الهی و معجزه جاوید نبوی، می‏افزاید.
همان گونه كه اشاره شد، وقف این قرآن به آستانه حضرت معصومه علیهاالسلام در دوره صفوی توسط «خلیفه شاه قلی مُهردار» صورت پذیرفته و دارای وقف‏نامه‏ای در ۹ سطر است كه مفاد آن به شرح ذیل می‏باشد:
«بسم الله الرّحمن الرّحیم، الحمدلله الّذی جعل الوقف ذریعهٔ لنیل السّعادات الاُخرویهٔ فی دارالقرار والصّلوهٔ والسّلام الاتّمان و الاكملان الاشرفان علی سیّدالأنبیاء والمرسلین محمّد و آله الطاهرین الاخیار و بعد فقد وقف هذا المصحف المجید الذی لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه تنزیل من حكیم حمید، الحضرت الأمیر الجلیل عمدهٔ الأجلاّء فی زمانه خلیفه شاه قلی مُهردار علی المؤمنین المتوطّنین و المجاورین والزّایرین روضهٔ السّیّدهٔ العلّیهٔ، العلویهٔ الزّكیهٔ الطّاهرهٔ النّقیهٔ سلیلهٔ ائمّه اطهار ستّی فاطمهٔ بنت الامام الهمام ابی ابراهیم موسی بن جعفر صلوات الله و سلامه علیهما و علیها مشروط بأن یكون المصحف الشّریف موضوعا فی داخل قُبّتها الشّریفهٔ ولایخرج منها الی مكان من الأمكنهٔ لایرهن ولابغیره، وقفا صحیحا شرعیا مؤبّدا مخلّدا بحیث لا یورث ولا یباع ولا یرهب ولا ینقل بوجه من الوجوه ولابغیر، فمن غیّره او بدّله فانّما اثمه علی الّذین یبدّلونه. و كان ذلك فی شهر ربیع الاوّل المنتظم فی سلك شهور سنهٔ ستّ و خمسین و تسعمائهٔ هجریهٔ و الحمد وحده العزیز.»
در این «وقف‏نامه» ضمن حمد و ثنای الهی، به وقف این قرآن شریف بر جمیع مؤمنان، ساكنان، مجاوران و زائران حرم حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام دختر موسی بن جعفر علیه‏السلام اشاره شده، و تاریخ وقف در انتهای وقف‏نامه، ۹۵۶ ق. (همزمان با حكومت شاه طهماسب اول صفوی ۹۳۰ - ۹۸۴ ق.) تصریح شده است.

۱. «مُهردار»: از سمت‏های رایج دربار صفوی.
۲. «رادّه نویسی»: روشی در تنظیم كتاب است. در گذشته چون شماره گذاری صفحات مرسوم نبوده، این شیوه رواج داشته است. در این روش، اولین كلمه صفحه ما بعد، در ذیل صفحه ماقبل نیز نوشته می‏شد تا با كمك آن، ترتیب صفحات مشخص شود و پشت سر هم قرار گیرد.
"بهزاد یوسف‏زاده"
منبع:
مجله كوثر، شماره ۶۰ .

منبع : موسسه گفتگوی ادیان