چشم‌انداز آینده جمعیت در ایران
افزایش جمعیت به دو عامل بستگی دارد: میزان زاد و ولد و میزان مرگ و میر. هر چقدر با تمهیدات بهداشتی از مرگ‌و‌میر افراد جلوگیری کنیم، تعداد جمعیت زیادتر خواهد شد و افزایش انفجاری جمعیت باعث بروز اشکالات در برنامه‌های اقتصادی و اجتماعی می‌شود.در کشورهائی که از سوئی با اقدامات بهداشتی از مرگ اطفال جلوگیری می‌شود و از سوی دیگر توالد و تناسل بدون رویه انجام می‌گیرد علاوه بر اینکه میزان جمعیت بالا می‌رود گروه‌های سنی زیر پانزده سال حدود ۵۰ درصد کل جمعیت جوان، بار معیشت را افزایش می‌دهد و از نظر برنامه‌ریزی‌های آموزشی، تربیتی و تغذیه‌ای برای آنان مشکلاتی را پیش می‌آورد.آغاز برنامه کاهش میزان باروری و برنامه‌های تنظیم خانواده در جمهوری اسلامی ایران به دهه ۱۳۵۰ برمی‌گردد. در آن زمان کاهش میزان باروری در مناطق شهری کند بود. روند کاهش میزان میزان باروری در طول سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ به‌علت تحولات اجتماعی و سیاسی که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر تصمیم‌گیری زوجین در تعیین تعداد فرزندان مؤثر بود، متوقف گردید. اولین سال‌های پس از انقلاب به‌خصوص سال‌های جنگ تحمیلی شرایط و محیط برای افزایش باروری مناسب بود.توقف کاهش باروری زیاد به طول نینجامید و مجدداً در نیمه دوم دهه ۱۳۶۰ میزان باروری رو به کاهش نهاد، روند کاهش در سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵ چشمگیر بود.عوامل کاهش میزان رشد جمعیت مانند پیشرفت‌هائی در حفظ بقای کودک، افزایش هزینه‌های بزرگ کردن کودکان و تحصیلات آنان برای داشتن تحصیلات عالیه دانشگاهی باعث شد که زنان تمایل کمتری به فرزندان بسیار داشته باشند. دختران و زنان ایرانی امروزه سال‌های بیشتری را در مدرسه و دانشگاه می‌گذرانند و این امر باعث تأخیر در امر ازدواج و فرزند‌آوری آنان می‌شود.امروزه دلیل بر اینکه روند کنونی باروری در آینده تغییر کند وجود ندارد. گسترش مراقبت‌های بهداشتی اولیه در کنار افزایش تعداد کارکنان آموزش‌دیده بهداشتی در شهرها و مناطق روستائی باعث کاهش میزان مرگ و میر نوزادان و کودکان شده است. پروژه‌های توسعه و بهسازی روستاها و شهرهای کوچک با داشتن آب سالم بهداشتی و دسترسی به برق خانه‌های روستائی ادامه خواهد یافت، به‌طوری‌که تداوم چنین پروژه‌هائی میزان بقای کودک را بالا خواهد برد.امروزه هم دولت و هم خانواده‌ها بالا بردن میزان تحصیلات زنان را مهم می‌دانند و آرزوی داشتن کار خارج از خانه و علاقه‌مندی به بالا بردن میزان تحصیلات در بین زنان ایرانی به‌علاوه پر خرج بودن فرزندان زیاد، باعث کاهش میزان باروری در آینده خواهد شد.شرایط اقتصادی بهتر ممکن است باعث کاهش تورم شود، ولی مشکل بتوان گفت که شرایط اقتصادی بهتر، باعث تغییر در تمایل به داشتن خانواده کوچکتر بشود. تداوم این عوامل ممکن است باعث کاهش باروری شود، به‌خصوص اگر دولت جمهوری اسلامی ایران حمایت خود را از برنامه‌های تنظیم خانواده افزایش دهد و بخش خصوصی را نیز در تهیه، ارائه و اجراء روش‌های پیشگیری و کنترل جمعیتی حمایت نماید.به‌طور خلاصه عوامل بالقوه‌ای وجود دارند که در آینده باروری را کاهش خواهد داد به‌خصوص در روستاها و شهرهای کوچک، اما مسئله قابل توجه این است که ۴۳ درصد جمعیت در گروه سنی ۵ تا ۲۰ سال قرار دارند که به تدریج به سن ازدواج می‌رسند و ما با رقم روبه افزایش موالید مواجه خواهیم شد.در حال حاضر ۵۵ درصد از زنان واجد شرایط (۱۵ تا ۴۹ ساله) از روش‌های مدرن پیشگیری از بارداری استفاده می‌کنند و برای اینکه رقم GPR (پوشش تنظیم خانواده) را حداقل در وضعیت مطلوب نگاه داریم باید به قشر نوجوان و جوان (۱۰ تا ۲۵ ساله) که در سن ازدواج قرار دارند توجه خاص داشته باشیم و با آموزش و آشنائی آنان با روش‌های پیشگیری و تنظیم خانواده بتوانیم باروری این گروه سنی را در آینده به حداقل برسانیم. بنابراین انتظار نمی‌رود در دهه ۸۰ با کاهش میزان موالید روبه‌رو شویم ولی تمام سعی و کوشش برنامه‌ریزان باید بر کاهش باروری کلی (باروری TER) یا کاهش نرخ رشد آن معطوف گردد.در مورد هرم سنی باید گفت که افزایش دامنه هرم سنتی به هر حال اجتناب‌ناپذیر است به‌علت اینکه ما با قشر عظیمی از جوانان سروکار داریم که در سن ازدواج قرار دارند و به تدریج نیز افزایش می‌یابند.این افزایش از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۹۰ گریزناپذیر است. ولی از حدود سال ۱۳۹۰ میزان باروری به تدریج تثبیت می‌شود و بعد کم‌کم کاهش می‌یابد به‌طوری که در سال ۱۴۰۰ با جمعیت فزونی از سالخوردگان مواجه خواهیم شد و برنامه‌ریزی برای این قشر کاملاً ضروری است.جمهوری اسلامی ایران در آینده با انبوه فرزندان متولد شده از زنانی روبه‌رو خواهد شد که در فاصله سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ به‌دنیا آمده‌اند و در دهه آینده وارد سن باروری می‌شوند. همچنین تخمین زده می‌شود که در دهه ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵، ۱۲ میلیون زن به گروه سنی ۱۵ تا ۴۹ ساله وارد شوند و اگر میزان باروری کلی فقط ۲ باشد که حتی پائین‌تر از میزان جایگزینی باروری است، این زنان ۲۴ میلیون نفر را به جمعیت موجود اضافه خواهند کرد.
این اصل جمعیت‌شناسی دلیل خوبی برای دولت است که در سایه آگاهی‌های علمی آحاد جامعه حمایت خود را از برنامه‌های تنظیم خانواده و کنترل جمعیت گسترش دهد، کیفیت و کمیت چنین برنامه‌هائی را بالا ببرد و همچنین بودجه و کارکنان آموزش‌دیده را برای اجرای برنامه‌ها تدارک ببیند.
محمدرضا محبوب‌فر
