مقتل نگاری از واقعیت تا خیال پردازی

تاریخ نگاری در میان مسلمانان با سیره نویسی آغاز شد و با نگارش کتب مغازی، مقاتل، فتوح، مسالک و ممالک، خراج، حدیث، رجال، کلام و .. تکامل یافت ( این موارد شاخه‌های کمکی علم تاریخ هستند ) مورخان بر اساس تمایل عقیدتی - سیاسی خویش مقتل مشاهیر مورد وثوق خود را تحریر کردند و اخبار و احادیث پیرامون زندگی، کیفیت، زمان و مکان قتل یا شهادت آنها را گردآوری نمودند.
در نتیجه مقاتل مختلف و متنوعی نگاشته شد که نام آنها گرایش مذهبی - سیاسی مولف، و نام مولف تا اندازه‌ای درجه اعتبار گفته‌هایش را تعیین می‌کند. کتبی که تحت عنوان مقتل علی، مقتل عثمان، مقتل حجر بن عدی، مقتل الحسین و.. تحریر شده‌اند، از این گونه‌اند. هر چه کیفیت قتل و یا شهادت فرد مورد نظر، پر حادثه بوده و بر اذهان مردم آن روزگار بیشتر تاثیر گذاشته، در نتیجه مورخان بیشتری به آن عنایت کرده‌اند و باعث نگارش مقتل‌های متفاوتی در آن باب شده است.
واقعه مولم کربلا و شهادت سبط رسول خدا، مسلمانان بلاد اسلام را در شعاع وسیعی و تا مدت زمان طولانی - تا عصر حاضر - متاثر کرد، آن سان که تا کنون اندیشه‌های بسیاری را به خود مشغول نموده و صدها کتاب و رساله در موردش نوشته‌اند.
بعد از واقعه کربلا، دوستی شدید شیعه به اهل بیت و شدت تنفر از بنی‌امیه موجب گردید در طول تاریخ به حادثه دردناک کربلا، شاخ و برگ‌های زیادی اضافه گردد تا بیش از پیش بیانگر مظلومیت خاندان امام حسین و ستمگری و بی‌رحمی ‌بنی‌امیه باشد.
این احساسات و عواطف کم‌کم به بیان داستان‌هایی درخصوص قساوت دشمن تبدیل گشت و هرساله بر تاثر شیعیان افزود تا جایی که بعد از گذشت چند قرن به قدری تکرار شد که بزرگان شیعه هم به نقل آن پرداختند. این شاخ و برگ‌های اضافی سپس جز وقایع کربلا قلمداد شد و به درون کتب تاریخ و مقتل راه یافت و تشخیص سره از ناسره را در واقعه «طف» مشکل کرد. مراثی و اشعار سوزناک نه تنها از این جنبه‌های اضافی و تا حدی نادرست مایه گرفت، بلکه موجب رواج و توسعه این تحریف‌ها و خرافات گردید.
چهره‌های درخشانی که با خلوص نیت در روز عاشورا جان در طبق اخلاص نهادند و مردانه به صفوف دشمن زدند و با تمام وجود به این دنیای پر زرق و برق پشت کردند، در برخی از کتب مقاتل و در بعضی از اشعار و مراثی به موجودات زبونی تبدیل شدند که از دشمن با ذلت و خواری تقاضای جرعه‌ای آب می‌کردند. تشبیهات و توجیهات نامعقول، ستم مضاعفی در حق این شهیدان روا داشت و این جسارت تا بدان حد رسید که از زبان سالار شهیدان، مداحان و روضه خوانان سرودند: «مگر من از گوسفندی کمترم، گوسفند را قبل از کشتن آب می‌دهند» و بسیاری مطالب سخیف دیگر که موجب وهن شهدای کربلاست. نویسندگان جاهل و دوستان نادان با این جهت‌گیری‌های غلط، چهره کربلاییان را مخدوش نمودند و به زعم خویش تلاش کردند برای امام و اصحابش آبرو و حیثیت بیشتری کسب کنند.
لذا هر روز بر تعداد سپاهیان دشمن افزودند (نخستین مقتل مکتوب، تعداد سپاهیان دشمن را پنج هزار نفر و کشته‌های آنان را هشتاد و هشت نفر ذکر می‌کند. رک به: قیام جاوید/ مقتل الحسین ابی مخنف/ ترجمه حجت الله جودکی/ ص ۶۴ و ۱۱۹/ تبیان/ ۱۳۷۷، مقایسه کنید با اسرار الشهاده ملا آقا دربندی که تعداد سپاه عمر بن سعد را در کربلا، یک میلیون و ششصد هزار نفر و تعداد کسانی را که فقط به دست امام حسین کشته شدند، سیصد هزار نفر ذکر می‌کند) و در این خیالبافی آنقدر پیش رفتند که نوشتند امام تا بدان حد از سپاه دشمن کشت که خون رکابش را گرفت، بعد برای توجیه این سخن نابه جا حدیث تراشیدند که خداوند جبرئیل را فرستاد و به امام یادآوری کرد که من تو را نفرستادم که نسل بندگانم را براندازی! و امام ناگهان دریافت که راه را به خطا رفته است، لذا اعلام کرد: الهی رضا برضائک، مطیعا لامرک و.. این نویسندگان و گویندگان اساسا به تالی فاسد این سخنان اندیشه نکرده‌اند و نمی‌دانند که دروغ بستن به ائمه گناه است و حتی موجب بطلان برخی فرایض می‌شود.
نکته دیگر اینکه گرچه بیان مسائل سوزناک، احساسات را علیه دشمن بر می‌انگیزد، ولی پر مسلم است که شعور و شناخت صحیح و درست و بی‌غرضانه در همه اعصار و در نزد همه افراد بهتر مقبول می‌افتد. به بیان واضح‌تر اینکه، پاسخ به ندای «هل من ناصر ینصرنی» امام حسین با دروغ و پیرایه بستن به نهضت او که سبب خشنودی عوام می‌گردد، منافات دارد. در ثانی امروزه روشن شده است که نقل اخبار به تقلید از گذشتگان، بدون تدبر و اندیشه در آن، دردی را دوا نمی‌کند و شناخت سطحی که از واقعیات تاریخی به دست می‌آید، فقط می‌تواند برای لحظه‌ای انسان را دل مشغول بدارد، در حالی که شناخت واقعی و عمیق رویدادهای تاریخی به آدمی‌ عبرت می‌دهد که چگونه با مشکلات درآمیزد و تجربه گذشتگان را به خدمت بگیرد. پا به جای نیکان گذارد و از خواری و ذلتی که سرانجام ستمگران است، دوری گزیند. این توصیه امام علی باید آویزه گوش همه باشد که فرمود: «اعقلوا الخبر اذا سمعتموه عقل رعایه لا عقل روایه، فان رواه العلم کثیر و رعاته قلیل». چون خبری را شنیدید آن را از روی تدبر و اندیشه در یابید نه از روی نقل لفظ، زیرا نقل‌کنندگان علم بسیارند و اندیشه کنندگان در آن، اندک (ترجمه و شرح نهج البلاغه/ فیض الاسلام/ حکمت شماره ۹۴/ انتشارات فقیه/ بی‌نا)
به لحاظ محتوایی مقاتل را می‌توان به سه دوره زمانی تقیسم کرد، نخست مقاتلی که تا قرن پنجم هجری نگاشته شده است. این مقاتل به دلیل نزدیکی زمانی با حادثه عاشورا دارای کمترین اشکال هستند. به ندرت مطالب سخیف و بی‌پایه و خلاف عقل در آنها وجود دارد (از میان نسل اول مقاتل می‌توان کتاب‌های زیر را نام برد: تاریخ طبری ذیل حوادث سال‌های ۶۰ و ۶۱ هجری، طبری مقتل الحسین را از ابو مخنف و عمار دهنی نقل می‌کند. رک به مقدمه قیام جاوید.
الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد/ شیخ مفید/ محمد بن محمد نعمان/ ترجمه رسولی محلاتی/ ج دوم/ صفحه ۲۴- ۱۲۹/ انتشارات علمیه اسلامیه/ بی تا. شاید عیب بزرگ این مقتل حذف اسناد آن باشد، چرا که مولف فقط به این بسنده کرده که مقتل را از کلبی و مدائنی و دیگران نقل می‌کند و گاهی از برخی اشخاص مثل حمید بن مسلم، فرزدق، علی بن حسین، ضحاک بن عبدالله، فاطمه دختر امام حسین و دو نفر از افراد قبیله بنی اسد که در طول راه همراه امام بوده اند، نام می‌برد. تنها نکته تحریفی این مقتل نقل پیسنهاد سه گانه عمر بن سعد از زبان امام حسین است که شیخ مفید به بدون نقد و تحلیل آن را پذیرفته است. رک به مقدمه قیام جاوید. مقاتل الطالبیین/ اصفهانی، ابو الفرج/ ترجمه رسولی محلاتی/ صدوق/ بی تا. برای نقد مطالب این مقتل رجوع کنید به مقدمه قیام جاوید)
دوم مقاتلی که تا دوره تیموریان نوشته شده‌اند که میکروب تحریف در آنها به وفور رسوخ کرده است. تحریف، جابجایی، کاستی، فزونی‌ها و دگرگونی متون به جا مانده را شامل می‌شود. در این مقاتل نویسندگان تلاش کرده‌اند بهترین‌ها را برای خود و بدترین‌ها را برای دشمن بنویسند.
معجزات و کرامات غیرواقعی به سپاهیان امام نسبت داده‌اند و مطالب خلاف عقل و عرف در آنها فراوان است (از میان نسل دوم کتب مقاتل می‌توان کتاب‌های زیر را نام برد: مقتل الحسین خوارزمی/ خوارزمی، ابی موید موفق بن احمد مکی/ انتشارات مفید/ بی تا. اللهوف علی قتلی الطفوف/ ابن طاوس، از این کتاب ه ترجمه به زبان فارسی وجود دارد:
الف) آهی سوزان بر مزار شهیدان/ زنجانی، سید احمد/ انتشارات جهان/ بی تا.
ب) زندگانی حضرت ابا عبدالله الحسین/ ترجمه و شرح لهوف/ صحفی، سید محمد/ بی جا/ ۱۳۵۲.
ج) چاپ سنگی مسلک دوم این کتاب با ترجمه شیخ عباس قمی. مثیر الاحزان/ ابن نما حلی، جمال الدین احمد بن محمد بن فهد/ موسسه امام مهدی، ۱۴۰۶ ق. روضه الواعظین و بصیره المتعظین، نیشابوری فارسی، محمد بن فتال، انتشارات شریف رضی/ ۱۳۷۵. خلاصه ای از مقتل الحسین ابو مخنف است که مطالب سخیف و تحریف شده‌ای را به آن افزوده است.
مثل: زیاد نمودن کشته‌های دشمن جهت بیان رشادت و جنگاوری اصحاب امام، نوحه سرایی جنیان بر امام حسین، سخن از نامه‌ای که سیصد سال قبل از شهادت امام حسین در یکی از کلیساهای روم خبر داده بود که: آیا آن امت که حسین را کشتند، امید به شفاعت جدش در روز قیامت دارند؟ یا اینکه پس از شهادت امام هر سنگی که از روی زمین بیت المقدس بر داشته می‌شد در زیر آن خون تازه وجود داشت و.. )
نسل سوم مقاتل با نگارش کتاب روضه الشهدا توسط ملا حسین کاشفی شروع می‌شود و در دوران صفویه و قاجاریه به اوج خود می‌رسد. در این مقاتل به کلی اهداف نهضت حسینی واژگونه شده اند و تلاش فراوانی صورت گرفته تا شیعیان صرفا بر مصائب سید الشهدا گریه کنند. آنچه که در این مقاتل آمده با آنچه که توسط مقتل نویسان نخستین نوشته شده، بسیار متفاوت است. در این مقاتل به دلیل برجسته شدن مسائل منفی الحاقی به نهضت کربلا، اهداف اصلی و مهم و به عبارتی پیام اصلی عاشورا و کربلا به دست فراموشی سپرده شده است.
در عوض مسائل حاشیه‌ای که اغلب جنبه‌هایی از حقیقت را هم در بر دارد، به شکلی محوری همه چیز را تحت شعاع خود قرار داده است (از میان نسل سوم مقاتل به ذکر سه کتاب زیر بسنده می‌شود: روضه الشهداء/ کاشفی، ملا حسین واعظ/ کتابفروشی اسلامیه/ ۱۳۷۱. برای بررسی تحریفات موجود در این کتاب رجوع کنید به: لولو و مرجان/ محدث نوری، میرزا حسین/ دار الکتب الاسلامیه/ ۱۳۷۵.
حماسه حسینی/ مطهری، مرتضی/ صدرا/ ۱۳۷۴/ ج۱/ ص ۵۳ و ۰۵. طوفان البکاء/ جوهری، محمد بن ابراهیم مروی/ چاپ سنگی/ بی جا/ بی تا. بخش منظوم این کتاب بیش از قسمت‌های منثور آنست که به صورت قصیده، غزل، مثنوی و قطعه بیان شده است.
این اشعار و مراثی سوزناک بیش از پیش خواننده را تحت تاثیر قرار می‌دهد. به همین دلیل وعاظ و اهل منبر به ویژه روضه خوانان به این کتاب عنایت خاصی داشته‌اند. این کتاب بعد از روضه الشهداء کاشفی، یکی از منابع و ماخذ ایشان است. بیشتر اشعار کتاب در حکم وهن به ائمه است و کتاب به لحاظ سند بسیار ضعیف است. در واقع آنچه را که کاشفی در روضه الشهداء آغاز کرد و پیرایه‌های بسیاری بر نهضت حسینی بست، جوهری با اشعار نغز خود کامل نمود و با توجه به تاثیر اشعار بر عوام الناس، بسیاری از این تحریفات در بین مردم جاودانه گردید. اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات، مشهور به اسرار الشهاده/ فاضل دربندی، ملا آقا بن عابد/ چاپ سنگی/ دار الطباعه میرزا امان الله/ بی تا. از این کتاب چند ترجمه در دست است،
الف) انوار السعاده فی ترجمه اسرار الشهاده/ مجهول.
ب) قسمتی از این کتاب توسط خود دربندی تحت عنوان السعادات الناصریه و الافوات الروحانیه برای ناصرالدین شاه قاجار ترجمه شده است.
پیرامون کتاب اسرار الشهاده رجوع کند به: مطهری/ همان/ ج ۱/ ص ۵۵ و ۱۰۵. محدث نوری/ همان/ ص ۱۶۱ و ۱۸۵) به عنوان مثال در این مقاتل تکیه فراوانی بر مشکل بی آبی در کربلا می‌شود و مطالب سخیف و نادرستی در این خصوص بیان می‌گردد. در مقاتل نخستین آمده است که امام و یارانش در صبح عاشورا خیمه مخصوص بر پا داشتند که افراد در آنجا به نوره کشی می‌پرداختند (قیام جاوید ص ۷۹) روضه خوانان ما متاسفانه به این نکته توجه ندارند که در فقه شیعه تاکید شده است، مادامی‌که حتی حیوانی مثل سگ ممکن است از خطر بی‌آبی تلف شود، با آب موجود نمی‌توان وضو گرفت و آب را باید صرف حیات آن حیوان نمود. به طور مسلم امام و اصحابش بر این نکته واقف بوده‌اند و با علم به کم آبی، صبح عاشورا غسل کردند. دیگر اینکه تحریفگران به این نکته توجه نکرده اند که شعار امام حسین «هیهات منا الذله» بود، لذا ما هم نباید ایشان را ذلیل کنیم.
نسل سوم مقتل نویسی که با روضه الشهداء کاشفی آغاز شد، چند بدعت و تحریف آشکار وارد نهضت کربلا کرد که البته با اعتراض علمای بزرگ شیعه روبرو شد، که از آن جمله اند، محدث نوری صاحب مستدرک و کتاب لولو و مرجان (محدث نوری/ همان) شیخ عباس قمی‌در نفس المهموم ( نفس المهموم/ قمی، شیخ عباس/ بصیرتی/ ۱۴۰۵ ق. این کتاب یک بار توسط مرحوم کمره‌ای و بار دیگر توسط مرحوم شعرانی ترجمه شده است. نکته‌ای که نفس المهموم را در میان کتب مقاتل ممتاز کرده است، یکی تبحر و مهارت و اشراف مولف بر کتب پیشینیان و اخبار و حدیث است، دیگری روحیه نقادانه او که هر آنچه را مخالف واقع و عقل تشخیص می‌دهد به صراحت نقد و یا رد می‌کند و در این خصوص وارد جزییات مسائل می‌شود.
شیخ عباس در این کتاب حداقل ۳۰ مرتبه موضوعات مختلف را نقد کرده است. ویژگی مهم نفس المهموم این است که خواننده با بررسی و مطالعه دقیق این کتاب می‌تواند حداقل با مهمترین مقاتلی که از قرن دوم هجری تا پایان قاجاریه نگارش یافته‌اند، آشنا شود و نمونه آرای هر کدام از این مقاتل را در یک موضوع مشخص ببیند) و برخی دیگر از آثارش، علامه محسن امین در نوشته‌هایش و از جمله رساله معروف عزاداری‌های نامشروع که توسط زنده یاد جلال آل احمد ترجمه و چاپ شده است (عزاداری‌های نامشروع/ امین، محسن/ ترجمه جلال آل احمد/ بوشهر/ ۱۳۶۴ به همت فاسم یا حسینی) شهید مطهری در کتاب تحریفات عاشورا (مطهری/ همان) و بسیاری از بزرگان دیگر که ذکر اسامی‌آنها موجب اطاله کلام می‌شود.
این بزرگان داستان‌های مجعولی همچون عروسی قاسم در کربلا (داستان عروسی قاسم بن حسن را نخستین بار کاشفی در روضه الشهداء نقل کرده است، کاشفی/ همان/ ص ۳۲۰ - ۳۲۹ ) شهادت رقیه دختر سه ساله امام حسین در خرابه‌های شام (شهادت رقیه دختر سه ساله امام حسین، نخستین بار در کتاب کامل بهایی نقل شده است، کامل بهایی/ عماد الدین طبری، حسن بن علی بن محمد بن علی بن حسن طبری/ ج ۲/ ص ۱۷۹/ بی جا/ بی تا ) اسبی به نام ذو الجناح ( نام ذو الجناح را نخستین بار روضه الشهداء نقل کرده است، کاشفی، همان، ص ۳۵۳) تقاضای ملتمسانه امام از سپاه دشمن برای جرعه ای آب، پیشنهاد سه گانه ای که عمر سعد از قول امام برای این زیاد فرستاد (رک به: مقدمه قیام جاوید) مسئله اربعین و آمدن اسرا در همان سال نخست بر سر مزار شهیدان ( این مسئله را نخستین بار ابن طاوس در لهوف ذکر کرده است.
رک به: آهی سوزان بر مزار شهیدان، ترجمه لهوف/ ترجمه سید احمد زنجانی/ ص ۱۹۶، انتشارات جهان/ بی تا) داستان زغفر جنی (این داستان را نخستین بار کاشفی نقل کرده است، رک به: محدث نوری/ همان/ ص ۱۸۳) داستان منصور ملک ( فرهنگ عاشورا/ محدثی، جواد/ ص۳۴۳/ نشر معروف/ ۱۳۷۴. به نقل از مرآه العقول/ علامه مجلسی/ ج ۵/ ص ۳۶۸ ) داستان مسلم گچ کار (منتهی الامال/ قمی، شیخ عباس/ ج۱/ ص ۷۵۱/ هجرت/ ۱۳۷۳) سفر امام در روز عاشورا به هندوستان (جوهری/ همان) خون چکیدن از درختان و آسمان در روز عاشورا (همان/ وی مطالب دیگری را هم نقل می‌کند، مثل: خون چکیدن از نخل زرآباد قزوین در روز ظهر عاشورا، آمدن زعفر جنی و منصور ملک به یاری امام حسین و مایوس برگشتن ایشان، به طی الارض رفتن امام حسین در روز عاشورا از کربلا به هندوستان و نجات دادن سلطان قیس از چنگال شیر و...) داستان دو طفل مسلم بن عقیل (رک به: بر شطی از حماسه و حضور/ مجموعه مقالات/ مقاله تحریفات عاشورا و داستان دو طفل مسلم/ حجت الله جودکی/ ص ۲۳۵ - ۲۴۱/ سازمان تبلیغات اسلامی/ ۱۳۷۵) افزودن بر شهدای کربلا و تعداد کشته‌های دشمن، اشعار و مراثی توهین آمیز، آمدن حضرت زهرا در هر بعد از ظهر بر سر قبر امام حسین، داستان طرماح بن عدی، آمدن پیامبر به قتلگاه کربلا و زنده کردن مجدد امام حسین (رک به: مقدمه قیام جاوید ) و بسیاری مطالب کذب دیگر را با صراحت رد کرده و تاکید نموده‌اند که باید از بیان این دروغ‌ها هر چند که موجبات گریستن را فراهم می‌کنند، خودداری کرد.

حجت‌الله جودکی

منبع : روزنامه حیات نو