نقش زنان در بازسازی هویت بم‌

"انجمن جامعه‌شناسی ایران" به مناسبت نخستین سالگرد فاجعه بم، همایش "بم یك سال پس از زلزله" را با سخنرانی دكتر اسماعیلی "رئیس شورای اسلامی شهر بم" ، مهندس كلانتری "عضو شورای معماری بم" ، رویا اخلاص‌پور "پژوهشگر" ، طیبه دهباشی "مجری طرح مداخلات روانی در بم" دكتر سیامك زند رضوی "مدیر دفتر هماهنگی اجتماعات محلی شهرستان بم" برگزار كرد.
در این همایش، دكتر اسماعیلی بم را بعد از گذشت یك‌سال، شهر عشق، تفاهم و مركز صلح‌ بین‌المللی دانست و افزود: بم دارای میراث فرهنگی، بازارها و فرهنگ خاصی است. این شهر دو هزار و ۵۰۰ سال است كه ارگ بم را در خود جای داده است. ۱۲۰ هزار نفر در این شهر زندگی می‌كردند كه متأسفانه امروز این آمار بسیار كمتر شده است.
بعد از فاجعه بم ۵۲۰۰ نفر بی‌ سرپرست، ۲ هزار زن و۲۲۰۰ مرد، تنها شدند و ۲ هزار نفر دچار شكستگی لگن و تعدادی هم دچار ضایعات نخاعی شدند.
وی در ادامه به روی دادن زلزله سونامی در سالگرد زلزله بم اشاره كرد و افزود: این اتفاق كه در جنوب شرق آسیا به وقوع پیوست با زلزله ما فرق داشت. سونامی در هفت كشور به وقوع پیوست و موج دریا قسمتی از جزایر و بخشی از ساحل شهرها را خراب كرد، ولی قسمت‌هایی از شهر برای كمك به زلزله‌زدگان باقی ماند، اما در بم همه چیز خراب شد. البته مردم شهرهای دیگر كمك های فراوانی كردند كه متأسفانه به زلزله‌زدگان نرسید و امروز با گذشت یك سال مردم هنوز در بم آواره هستند.
وی تأكید كرد: در مدت یك سال برنامه‌ریزی‌هایی به انجام رسید و تصمیم‌ گرفته شد كه بم بر مبنای مشاركت و هویت ساخته شود، اما هویت این نیست كه همه خانه‌ها ۵۰ تا ۶۰ متری باشد، هویت، یعنی ساختن بم به شكل سابق آن با كوچه‌ باغ‌ها و نهرهای پرآب. ما همچنان منتظر هستیم تا دولت تقسیم كار كند. ما به دنبال كسانی هستیم كه از نظر عاطفی و معنوی به بم كمك كنند به علت اینكه بوروكراسی اداری بسیار زیاد است و وقت زیادی صرف می‌شود تا مجددا بم آباد شود.
در ادامه همایش، مهندس كلانتری با بیان اینكه پدیده زلزله را باید در ابعاد بین‌المللی مورد توجه قرار داد، گفت: اصولا به پدیده‌ زلزله نباید در محدوده حوزه جغرافیایی ایران اكتفا كنیم، بلكه باید در ابعاد وسیع‌تر به این پدیده توجه كرد و باید همواره جهانی بودن این مسأله را مورد توجه قرار داد.
وی همچنین تصاویری از عكس‌های هوایی بم را به نمایش درآورد و در آنها به مقایسه ساختار شهر طی سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۶ پرداخت و گفت: در بم تنوع عجیبی وجود دارد و اگر از یك الگوی كلیشه‌ای استفاده كنیم یك كار بی‌روح از آب درخواهد آمد. برای جلوگیری از این كار علاوه بر مطالعه ساختار شهر بم در طی سال‌های مختلف، با سازمان‌های خارجی كه علاقه‌مند بودند در مورد بم كاری انجام دهند، ارتباط برقرار كردیم و از كمك‌های آنها نیز استفاده می‌كنیم.
سپس روِیا اخلاص‌پور به نقش زنان در بازسازی بم در طول یك سال گذشته اشاره كرد و گفت: تجربه یك سال گذشته بم به ما می‌گوید كه زنان حذف نمی‌شوند و همواره در میدان هستند. آنها امروز با سواد و فعال، در كنار مردان برای كسب درآمد و رفاه خانواده خود فعالیت می‌كنند. زنان بم برای جوانان، معلولان و كارهای همشهریان خود ارزش قائل هستند و ما باید حضور آنها را در برنامه‌ریزی‌ها در نظر بگیریم و این امر برای فردای بم و فردای همه شهرهای در معرض خطر ضروری است.
این پژوهشگر با اشاره به اینكه یك حادثه طبیعی كلیت‌شهر را به ویرانی كشانده و باعث مرگ ده‌ها هزار انسان شده است پرسید: چرا ما از زنان جداگانه سخن می‌گوییم و برای آنها برنامه‌ریزی هدف‌دار‌تری را می‌طلبیم؟ وی افزود: چرا باور نداریم كه زلزله فارغ از مرزهای جنسیتی عمل كرده است و چرا می‌گوییم زنان در چنین شرایطی آسیب‌پذیر‌تر هستند؟ به گمان من اثرات یك بلای طبیعی آینه تمام نمای شرایط و تصمیم‌گیری‌های گذشته است. آسیب‌پذیری زنان برخاسته‌ از نقش فرو دست آنان در موقعیت‌های اجتماعی- اقتصادی جامعه است. زلزله صرفا باعث شده است تا پرده برافتد و بنای همیشه لرزانی كه تنها در پی نقش و نگار ایوانش بوده‌ایم به یكباره فرو ریزد.
اخلاص‌پور تصویری از گذشته زنان بم را ترسیم كرد و اظهار داشت: آمار سال ۱۳۷۵ نشان می‌دهد كه بیش از ۷۲ درصد جمعیت زنان روستایی و ۸۳ درصد زنان شهرنشین باسواد هستند كه این شاخص تفاوتی با مردان ندارد، اما در مورد جمعیت فعال وضعیت فرق می‌كند، به طوری‌كه ۱۷ درصد جمعیت زنان، فعال هستند. همچنین ۱۵ زن در بخش كشاورزی مشغول هستند و عمده جمعیت فعال زنان در بخش آموزش، بهداشت و اداره عمومی جای دارند، به لحاظ تخصصی هم ۱۶۳۲ زن متخصص وجود دارند كه ۱۴۰۶ نفر آنها در بخش آموزش هستند و از این میان تنها ۸۴ نفر مدیر هستند. آمار بیانگر آن است كه علی‌رغم سطح سواد یكسان كه در سطوح بالای سواد، حتی این برابری افزایش می‌یابد، زنان طبق برنامه‌ریزی‌ها از اشتغال در سطوح بالای مدیریتی محروم هستند، اما در سطوح پایین چرا حضور آنها چنین كمرنگ است؟ تقریبا غیر قابل باور است كه در شهر بم و منطقه كشاورزی آن، تنها دو زن كشاورز وجود داشته باشد.
اخلاص‌پور به پژوهشی كه پس از زلزله در این زمینه انجام شده اشاره كرد و افزود: طبق این پژوهش ۴۶درصد پاسخگویان (زن)، در فصل برداشت خرما بیش از یك ماه شاغل بوده‌اند كه نیمی از آنها دارای مدرك دیپلم و بالاتر بوده‌اند.
در واقع می‌خواهم بگویم، مدیران دولتی و برنامه‌ریزان كشور چگونه می‌توانند برای بهبود وضعیت زنان بعد از این حادثه برنامه‌ای داشته باشند، در حالی‌كه درسطوح مدیریتی، زنان را انكار می‌كنند؟
در چنین شرایطی بی‌شك زنان آسیب‌پذیر هستند، در نتیجه با این وضعیت،‌ آنها به صدقه بگیران انواع دستگاه‌های امدادی تبدیل می‌شوند و سازو كاری برای اشتغال و فعالیت آنها به لحاظ الگوی برنامه‌ریزی تعریف نمی‌شود.
اخلاص‌پور گفت: براساس آمارهای سال ۷۵ بیش از ۸ درصد زنان شهر بم چه بر اثر فوت همسر و چه براساس طلاق فاقد همسر هستند، در حالی‌كه این نسبت برای مردان كمی بیش از یك درصد است. حال سؤال این است كه منابع درآمدی و حمایتی این زنان چیست؟
همچنین به لحاظ دسترسی به انواع دارایی‌ها، نتایج یك پژوهش پس از زلزله حاكی از آن است كه ۷۶ درصد زنان ۱۵ تا ۴۵ ساله دارای هیچ دارایی شخصی نبوده‌اند. از سوی دیگر، تعداد زیادی از صاحبان دارایی شخصی،‌ مالك خانه مشترك همسری بوده‌اند.
اكنون در شهری كه هیچ بنای سالمی برزمین نمانده است حق این زنان كه بی‌شك با معضل حضانت كودكان نیز روبه‌رو هستند، چیست؟
وی به بی‌اعتنایی به حضور نیمی از جمعیت انسانی در جامعه اشاره كرد و گفت: رسانه‌ها در هنگام حادثه، زنان را در حالی‌‌كه اشك می‌ریزند در میان انبوه خرابه‌ها نشان می‌دهند، اما زمانی‌ دیگر آنها بر می‌خیزند و اندك مایملك برجای مانده خود را از زیر آوار بیرون می‌كشند و آجرهای فرو ریخته را جمع می‌كنند و در گوشه‌ای برای خانه و حصار بعدی قرار می‌دهند. آنها به نگهداری كودكان و معلولان می‌پردازند كه طبق آمار بیش از دو هزار معلول از حادثه بم بر جای مانده است كه كمتر از ۵۰ نفر آنها در مراكز خاص نگهداری می‌شوند.
در ادامه این نشست، طیبه دهباشی به نخستین اجتماع محلی كه در فروردین ۱۳۸۳ برای مردم بم گذاشته بودند، اشاره كرد و گفت: زمانی‌كه گزارش شد مشكلات مردم زیاد است، تصمیم گرفتیم چنین اجتماعی را برگزار كنیم، در این اجتماع مردم در كنارهم نشستند و از بیان مشكلات خود به راه حل رسیدند.
این برای ما تجربه خوبی شد، چرا كه نیمی از مشكلاتی كه بزرگان شهر از حل آن ناتوان بودند از این طریق حل شد، بنابراین به نظر من اگر به مشاركت مردم در بازسازی بم فكر می‌شد، بم چیزی غیر از بم كنونی می‌شد، اما متأسفانه آنها حتی در معماری ساختمان خود نیز نمی‌توانند دخالت كنند و تمام ساختمان‌ها براساس نقشه‌هایی كه از پیش تعیین شده است ساخته می‌شود و مردم فقط می‌توانند از بین چند نوع معماری یكی را انتخاب كنند.
وی در ادامه، به تأثیر كار محلی و شبكه‌های اجتماعی بر مسائل روانی اشاره كرد و گفت: در مسائل تخصصی باید به مسائل جامعه شناختی و فرهنگ قومی توجه شود. مسأله بم با اینكه هزینه‌های زیادی را در برداشت، اما درسی شد برای تجربه‌های بعدی ما. دكتر سیامك زند رضوی از دیگر سخنرانان همایش "بم یك سال پس از زلزله" بود كه به ذكر تعریف‌هایی از جامعه‌شناسی پرداخت و تأكید كرد:‌ جامعه‌شناسی بر پیش‌فرض‌هایی استوار است. این پیش‌فرض‌ها عبارت است از اینكه پدیده‌های اجتماعی، تاریخی هستند و در فرآیند تاریخی و شكل‌گیری قابل فهم می‌شوند، نیز "پدیده‌های اجتماعی را در مكتب آنها باید فهمید، حذف این كلیت به شناخت ناقص می‌انجامد" و همچنین "پدیده‌های اجتماعی را با ورود به آنها و تلاش در جهت تغییر آنها می‌توان شناخت" به این معنا، قرائت من از جامعه‌شناسی، جامعه شناسی "مداخله‌گرا"ست.
جامعه‌شناسی مداخله‌گرا می‌كوشد بر رویداد‌ها اثر بگذارد و بی‌تفاوت و نظاره‌گر نماند. "به لحاظ روش‌شناسی": این جامعه‌شناسی بر نسل سوم روش‌های پژوهش متكی است. اگر نسل اول روش‌شناسی را پیمایش و كار با داده‌های موجود در نظر بگیریم، نسل دوم، انواع مطالعات موردی و تحلیل محتوا خواهد بود. "به لحاظ ارزشی": این دریافت از جامعه‌شناسی با نسبیت فرهنگی ناسازگار است.
"درك فرآیند‌های اجتماعی و تأثیرگذاری بر آنها": در این پیش فرض روابط اجتماعی در هر سه سطح "فرد" ، "گروه" و "ساختار" اهمیت دارد . بنابراین هر فعالیت جامعه‌شناسانه‌ای در این قرائت، در كمك به احقاق حقوق یك فرد همان مقدار اهمیت دارد كه در تأثیرگذاری برساختار و ایجاد گروه‌های ذی‌نفع كه بتوانند خود به دنبال احقاق حقوق خود باشند. وی در پایان از انجمن جامعه‌شناسی خواست تا برای بم پروژه‌هایی را تعریف و از ادارات دولتی بودجه آن را فراهم كند، به‌طوری‌ كه بتوان اسناد معتبری برای بحث مدیریت بحران و بحث مشاركت شهروندان و بازسازی فراهم آورد.

مریم‌حسینی‌نژاد