مروری بر پرونده سد سیوند و پاسارگاد

سد سیوند در ۹۵ كیلومتری شمال شیراز، ۵۰ كیلومتری تخت جمشید و در حدود ۱۷ كیلومتری پاسارگاد روی رودخانه پلوار و درون منطقه ای كه به تنگه بلاغی معروف است و در بخش هخامنش شهرستان پاسارگاد قرار دارد، مراحل پایانی ساخت خود را می گذراند. تنگه بلاغی دره عریضی است كه رودخانه پلوار در آن جاری است. این تنگه در حد فاصل پاسارگاد و تخت جمشید واقع شده است. بسیاری از سفرنامه نویسان این مسیر را دیده و همچنین در متون جغرافیای تاریخی فارس بر اهمیت آن به ویژه در دوره های كهن تاكید شده است. در منطقه پاسارگاد، رودخانه پلوار (سیوند) پس از گذشتن از كنار آرامگاه كوروش از راه تنگه بلاغی به شهر استخر و شهر پارسه (تخت جمشید) می رسد.
این رودخانه به عنوان حلقه پیوند دو محوطه ثبت شده در فهرست میراث جهانی، نه تنها به عنوان یكی از چشم اندازهای تاریخی - فرهنگی، بلكه از منظر طبیعی و پیدایش مهم ترین استقرارهای دوره تاریخی ایران - نخستین خاستگاه های امپراتوری هخامنشی و ساسانی - در محدوده آن، حائز اهمیت فراوان است. همراه با پیچ و خم بستر طبیعی این رودخانه در امتداد تنگه بلاغی، جاده ای سنگ فرش وجود دارد كه گاه برای عبور آن بخش هایی از صخره كوه را تراش داده اند. پژوهشگران این جاده را تنها بخش بازمانده از راه معروف شاهی كهن ترین و بزرگ ترین جاده بین المللی جهان می دانند. راه شاهی كه در پادشاهی داریوش هخامنشی برای پیوند میان شهرهای بزرگ آن دوره ساخته شده بود شوش را به سارد (پایتخت لیدی كه امروزه در غرب تركیه است) وصل می كرد.
بر روی بخش هایی از این طولانی ترین جاده دوران باستان، به گفته هرودوت تاریخ نویس یونانی نفت خام ریخته بودند تا در هنگام عبور گرد و خاك برنخیزد. درباره اهمیت این راه می توان سخنان منیرو بوشناكی معاون فرهنگی سازمان جهانی یونسكو را از نظر گذراند. وی كه در دی ماه سال ۸۳ به دعوت مسئولان «سازمان میراث فرهنگی و گردشگری» به ایران دعوت شده بود تا از لوح ثبت جهانی پاسارگاد پرده برداری كند، درباره تهدیدات ناشی از ساخت سد سیوند به مسئولان آن سازمان گفت: «باید تلاش كنید اهمیت تنگه را از لحاظ تاریخی و هویتی به مسئولان كشوری تان گوشزد كنید. از طرف دیگر بكوشید تا صدای شما به گوش جهانیان برسد. من نیز به سهم خود در آگاه سازی مدیران یونسكو خواهم كوشید. تنگه بلاغی تنها بازمانده راه معروف شاهی در جهان است كه با زیر آب رفتن این بخش، تنها شاهد راه سازی آن دوران را از دست خواهیم داد.» در كنار این جاده آثاری از روستاهای دوره هخامنشی، كوره های ذوب فلز و گورهای سنگی وجود دارد.
● سد سیوند
تهیه طرح احداث سد سیوند در سال ۱۳۶۷ آغاز شد. پس از بررسی های همه جانبه این طرح به سازمان برنامه و بودجه ارائه شد و پس از دیدن امكانات و جزئیات طرح، ساخت سد از سال ۱۳۷۱ طی مراسمی با حضور آقای هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت و توسط شركت سكو - وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی - آغاز شد. سد سیوند سدی است خاكی - با هسته رسی- و ۵۷ متر ارتفاع كه طول تاج آن ۶۰۰ متر و ارتفاع تاج آن از سطح دریا ۵/۱۸۲۶ متر است. دریاچه آن ۲۵۵ میلیون مترمكعب گنجایش دارد.۱ این دریاچه در شرایط معمولی ۱۱ كیلومترمربع مساحت دارد كه این رقم در زمان سیلابی بودن رودخانه به ۱۵ كیلومترمربع می رسد. هدف از ساخت این سد، كنترل سیلاب های رودخانه سیوند و آبرسانی به ۹ هزار هكتار از زمین های زیردست سد در دشت توابع ارسنجان ذكر شده است. هر ساله از مخزن این سد ۱۰۰ میلیون مترمكعب آب برای مصارف كشاورزی برداشت خواهد شد كه ۳۰ تا ۴۰ میلیون مترمكعب به كشاورزانی داده خواهد شد كه پیش از آن از آب رودخانه استفاده می كردند و مابقی نیز برای توسعه كشاورزی دشت های پایین دست مورد استفاده قرار خواهد گرفت. برای سد سیوند با توجه به فرازپی هایی كه در آن ساخته شده عمر مفید ۵۰ساله عنوان شده است اما به دلیل اینكه سد در مسیر سیلاب هاست و در نتیجه رسوب آن بالا خواهد بود، ممكن است عمر مفید آن كمتر شود. سد دارای سه دریچه زیرین، میانی و زبرین است كه در ایران به علت عدم توانایی در رسوب گیری، به سرعت دریچه زیرین از سوددهی می افتد و بیشتر از دو دریچه دیگر برای هدایت آب سد استفاده می شود.
● سد سازی و حفظ میراث فرهنگی
طبق مصوبات سازمان مدیریت و برنامه ریزی كشور در ساخت هر پروژه بزرگ كشوری همانند سازمان باید گزارش هایی در مورد طرح ساخت سد تهیه شود. این گزارش ها كه گاهی به بیش از ۱۰ جلد هم می رسد شامل نتایج بررسی های مختلف در حوزه هایی نظیر زمین شناسی، عمران، اقتصاد و آب و هوا است. به تازگی با پیگیری هایی كه مسئولان سازمان محیط زیست صورت داده اند گزارش های محیط زیستی نیز به این گزارش ها افزوده شده است اما در مصوبات سازمان مدیریت و برنامه ریزی كشور هیچ اشاره ای به تهیه گزارش هایی پیرامون موضوع آسیب رساندن به محوطه های باستانی یا تخریب آنها نشده است. به همین علت نیز مشاور طرح ساخت سد سیوند هیچ توجیهی در این موضوع نداشت. با این حال در سال های ۱۳۷۶ و ۱۳۷۷ هنگامی كه مجریان سد قصد داشتند زمینی برای ساخت بخشی از تاسیسات و فضاها در نظر بگیرند با همه ارگان ها از جمله سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در ارتباط بودند. كارشناسان میراث فرهنگی و گردشگری اعلام كردند كه در آن منطقه ممكن است محوطه های باستانی وجود داشته باشد، پس با احتیاط عمل كنید. اما در این سال ها به آنها هیچ اطلاعی داده نشد كه بر اثر ساخت سد مقدار بسیار زیادی از محوطه باستانی به زیر آب خواهد رفت. این گونه بود كه ۱۰ سال پس از شروع به ساخت سد یعنی زمستان سال ۱۳۸۱ گروهی از كارشناسان مركز پژوهشی پاسارگاد راهی تنگه بلاغی شدند. آنها پس از بررسی و شناسایی دریافتند كه تنگه تنها محل گذر شاهی نیست بلكه آثار فراوانی در آن وجود دارد. در تیرماه سال ۱۳۸۳ در نشست كمیته میراث جهانی یونسكو كه در چین برگزار شد، محوطه باستانی پاسارگاد - كه دربرگیرنده بخشی از تنگه بلاغی نیز است- به علت دارابودن شاخصه های فراوان با صددرصد آرا در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسید.
این پنجمین محوطه ایران بود كه به ثبت جهانی رسید و با این كار هر چند طبق كنوانسیون میراث فرهنگی و تاریخی باید از سوی كشور نگهدارنده اثر مورد توجه ویژه قرار گیرد و هیچ گونه اقدامی در راستای به خطر افتادن آن انجام نشود، اما از سوی دیگر یونسكو نیز برای نگهداری آن از هیچ گونه یاری ای كوتاهی نخواهد كرد و همچنین با تبلیغات جهانی راه را برای ورود گردشگران بیشتر هموار خواهد ساخت. به این ترتیب توجه ها بیشتر به سد سیوند معطوف شد به طوری كه در شهریور همان سال - ۱۳۸۳- مسئولان «بنیاد پژوهشی پارسه و پاسارگاد» با انتشار اطلاعیه ای از كارشناسان دعوت كردند تا برای نجات بخشی آثار موجود در تنگه بلاغی به ایران بیایند.
در پی این فراخوان چندین گروه پژوهشی جهانی ( از دانشگاه های بولونیای ایتالیا، ورشو لهستان، كیوتو ژاپن، پژوهشگاه لومیر فرانسه، مركز مطالعات ایران شناسی آلمان و مركز باستان شناسی آلمان ) به همراه باستان شناسان ایرانی ( موسسه باستان شناسی دانشگاه تهران) كار خود را در محوطه های باستانی بلاغی آغازكردند كه پژوهش های برخی از آنان اكنون نیز ادامه دارد.
● پیامدهای آبگیری سد سیوند
كارشناسان و مسئولان در این مورد كه دریاچه سد - حتی پس از آبگیری كامل - سازه های دشت پاسارگاد را غرق نمی كند اتفاق نظر دارند، اما دل نگرانی و انتقاد به سه موضوع زیر بازمی گردد:
۱) نخستین مشكل به آبرفتی و سست بودن خاك منطقه برمی گردد كه می تواند با بالا آمدن میزان آب سطحی ، زمینه را برای آسیب رسانی به پی سازه های دشت پاسارگاد (كاخ بارعام، كاخ دروازه ،كاخ اختصاصی، گور كمبوجیه، تل تخت و ... و به ویژه آرامگاه كوروش) آماده سازد. در این میان آرامگاه كوروش نزدیك ترین بنا به سد است كه هر چند از آخرین حد آبگیری كمتر از ۴ كیلومتر فاصله دارد ولی این فاصله به خط مستقیم كمتر از دو كیلومتر خواهد بود. در حال حاضر عمق سطح آب های زیرزمینی در پاسارگاد كم است كه با بهره برداری از سد، سطح این ارتفاع قطعاً كمتر نیز خواهد شد.
۲) دومین مشكل كه بسیار جدی تر است و تاكنون هیچ كارشناسی با قاطعیت آن را رد نكرده، افزایش رطوبت پس ا ز آبگیری سد و تشكیل دریاچه پشت آن است كه در درازمدت باعث تغییر اقلیم و آب و هوا (اكوسیستم) شده و آثار سنگی پاسارگاد را - كه از جنس سنگ های آهكی و جذب كننده رطوبت هستند- از بین خواهد برد. رطوبت اثر مستقیمی بر این آثار داشته و مسائلی چون رویش گیاهان در لابه لای سنگ ها را به دنبال دارد. آثار پاسارگاد فرسوده تر از تخت جمشید هستند و ارتفاعی نسبت به دشت ندارند و به همین دلیل آسیب پذیری آنها بسیار بالا است. پیش از این تصور می شد كه بتوان با استفاده از فناوری جلو تخریب های رطوبت را گرفت اما اكنون مشخص شده كه این تخریب ها اتفاق می افتد و ضرر ناشی از رطوبت بر روی سازه های پاسارگاد در درازمدت قطعی است.
۳) نكته دیگر اینكه در بیشتر مواقع جریان بادی از سمت دره و كوهستان بلاغی به سمت پاسارگاد برقرار است. با وجود دریاچه ای در آنجا بادی كه از آن سو می وزد رطوبت دره و دریاچه را به پاسارگاد منتقل خواهد كرد. با افزایش رطوبت سطح الارضی و تحت الارضی بر میزان رشد گلسنگ ها كه یكی از عوامل فرسایشی سازه های سنگی است، افزوده خواهد شد.
و مشكل سوم خود تنگه بلاغی است. این تنگه به دلیل عبور عشایر منطقه و مسیر كاروان رو تاریخی و آثار بسیار ارزشمندی چون بقایای معماری، اشیا و گورهای باستانی متعلق به ۷ هزار سال پیش تاكنون و وجود پوشش های گیاهی و زمین های كشاورزی از اهمیت بسزایی برخوردار است. تاكنون برخی از كوره های فلزریزی عهد داریوش را به دست آورده اند. همچنین از آنجا كه عمده حقوق جنسی كاركنان دربار هخامنشی را جو و شراب تشكیل می داده است، كارگاه های شراب گیری پرشماری در تنگه بلاغی به دست آمده است. نیز گورستان های وسیعی - كه خود برای جامعه شناسی و انسان شناسی هر دوره ای بسیار ارزشمند هستند - در این دشت قرار است به زیر آب بروند. البته نكته ای كه در اینجا شایان تاكید است منحصر به فرد بودن حوضه تنگه از نگره تاریخی است؛ چرا كه روند زندگی در این منطقه در یك درازای شگفت انگیز ده هزارساله قطع نشده است و می توان آن را به عنوان سندی از زندگی پیوسته ایرانیان و پیوستگی تاریخ كهن این سرزمین ارائه داد. امروزه هم چهار ایل بزرگ منطقه در دوره هایی از سال در این حوضه به سر می برند.
در واقع برخلاف مناطقی همچون میان رودان (بین النهرین) كه سالیان درازی است خاكبرداری از مناطق مسكونی عهد باستان در آنها انجام شده و از آن طریق، اطلاعات وسیعی درباره نوع معماری، تقسیم فضاهای خانه ها، كاركرد قسمت های مختلف خانه ها همچون آبریزگاه و آشپزخانه و نوع زیرساخت هایی همچون شالوده ها و نیز شبكه پساب در این مناطق به عمل آمده، مرودشت و دشت پاسارگاد (مرغاب) این گنجینه های مهم اطلاعاتی را تا زمان ما در سینه خود حفظ كرده اند . بخشی از آنچه تا به امروز به همت گروه های باستان شناسی مشترك ایرانی - خارجی به دست آمده، از این قرار است:
دو غار كه سكونتگاه انسان های دوره پارینه سنگی - ده هزار سال قبل - بوده اند به همراه ابزارهای آن انسان ها، كوره های ذوب فلز و كوره های ۷۵۰۰ساله سفالگری، دهكده ای متعلق به دوره هخامنشی، دو گورستان بزرگ دوره اشكانی و ۷ كیلومتر مرز سنگی (دیوار دفاعی) مربوط به همین دوره، گورستان و روستای ۹ هكتاری ساسانی- اسلامی ، گورهای سنگی دوره فرمانروایان محلی فارس (خرقه داران)، بخشی از یكی از شگفتی های سازه های آبی - كه می تواند مبنای پژوهشی برای شناخت ایرانیان دوران باستان از سد و سد سازی باشد - ... و تنها بخش بازمانده از راه شاهی. به این ترتیب با آبگیری سد سیوند بین ۸۰ تا ۱۷۴ اثر و محوطه باستانی - كه هر محوطه شامل اجزای بسیار گوناگونی است - به زیر آب خواهد رفت كه بسیاری از آنان تاكنون حفاری و شناسایی علمی نشده اند. تیم مشترك باستان شناسان ایران و ایتالیا (نخستین گروه در پروژه نجات بخشی آثار باستانی تنگه بلاغی) كه در اولین گام چهار هزار قطعه سفال متعلق به دوران فرا هخامنشی (۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ سال پیش) را از سطح یكی از محوطه ها جمع آوری كرده بودند در گام دوم (اسفند ۱۳۸۳) در كنار راه شاهی دهكده متعلق به دوران هخامنشی را كشف كردند. علیرضا عسگری سرپرست ایرانی آن تیم با اشاره به این كه باستان شناسان از این كشف به شدت شگفت زده شدند، گفت: در ابتدا تصور می كردیم با یك محوطه سكونتگاهی موقت روبه رو باشیم ولی وقتی به آثار یك دهكده یك هكتاری برخوردكردیم غافلگیر شدیم. كشف این روستا با توجه به این كه در كنار راه شاهی جای گرفته است در آینده و با كاوش های بیشتر می تواند اطلاعات زیادی را در مورد زندگی در دوره هخامنشی در اختیار ما قرار دهد؛ چیزی كه برای تاریخ نویسان و جامعه شناسان بسیار اهمیت دارد. علاوه بر مشكل های عنوان شده سد سیوند این سد مشكلات دیگری نیز می آفریند كه از آن جمله است اثرات فاجعه بار زیست محیطی آن بر دریاچه نیریز.● اعتراض ها
شروع پیام های كوتاه تلفنی و نامه های الكترونیكی در تابستان سال ۸۴ با موضوع« به زیر آب رفتن آرامگاه كوروش» و «فروپاشی تدریجی تخت جمشید» در پی آبگیری سد سیوند، هرچند از سویی به مسئولان ساخت سد و مقام های دولتی فرصت داد تا در پاسخگویی تنها بر این موضوع انگشت بگذارند كه «پاسارگاد به زیر آب نمی رود» و انبوه پیامدهای آن را نادیده بگیرند، ولی از سوی دیگر این مسئله را به دغدغه بسیاری از هم میهنان تبدیل كرد و حتی باعث بازتاب آن در رسانه های جهانی شد. نخستین واكنش به این خبرها تاسیس «كمیته بین المللی برای نجات آثار باستانی دشت پاسارگاد» در شهر دنور در ایالت كلرادوی آمریكا بر دست دو تن از فعالان فرهنگی ایرانی (دكتر اسماعیل نوری اعلا و بانو شكوه میرزادگی) بود. این كمیته با برپایی سایت نجات پاسارگاد (Save pasargad.com) و دعوت گسترده از ایرانیان برای عضو شدن در آن و قراردادن نامه ای بر روی سایت كه تاكنون نزدیك به ۵۰ هزار امضا گرد آورده است همچنان پی گیر این موضوع است. این نامه كه به عنوان سازمان یونسكو تهیه شده است خواستار نظارت آن سازمان برای توقف ساخت سد است. از سوی دیگر شخصیت های علمی و جوانان معترض به ساخت سد سیوند در درون ایران نیز به كوشش های چندی از جمله نوشتن مقاله، سفر به منطقه و گذاشتن اعتراض نامه هایی روی سایت های داخل دست زدند.
با توجه به ادامه روند ساخت سد سیوند و نگرانی های موجود در مورد وارد آمدن آسیب های جدی به آثار تاریخی موجود در این منطقه شماری از موسسه های فرهنگی، نهادهای دولتی و غیردولتی با صدور بیانیه هایی خواستار توقف اجرای طرح و بررسی تمامی جوانب امر پیش از آبگیری سد شدند. از جمله این مراكز فرهنگستان هنر است كه با صدور بیانیه ای نگرانی خود را از وارد آمدن خسارت به آثار تاریخی و با ارزش منطقه اعلام كرده است. كمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی نیز از جمله نهادهای پی گیر این موضوع بوده كه به ویژه در میانجیگری میان وزارت نیرو و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نقش مهمی داشته است. هم چنین شماری از تشكل های غیردولتی در زمینه تاریخ و فرهنگ ایران زمین با حضور در محوطه تاریخی پاسارگاد و انتشار بیانیه ای خواستار تعویق آبگیری سد سیوند شده اند. این گروه ها كه اكنون به چهل انجمن بالغ می شوند با تشكیل «پایگاه اطلاع رسانی برای نجات یادمان های باستانی» و راه اندازی سایت سیوند (Sivand.Com) در حال حاضر خواستار توقف ساخت سد تا رفع نگرانی ها هستند. آنان با برپایی همایش میراث باستانی و هویت ملی در دانشگاه تهران و با نامه نویسی به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، وزارت نیرو و كمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی اینك برای اجرای خواست خود به رئیس جمهور متوسل شده اند.
● ایرادهای حقوقی آبگیری سد سیوند
بی توجهی به اثری ثبت شده در فهرست آثار جهانی و میراث بشری می تواند بار دیگر ایران را در جایگاهی قرار دهد كه چندی پیش با معضل برج جهان نما قرار گرفته بود. میدان نقش جهان، اثر یگانه و نگین آثار دوران اسلامی آن هم در كشوری كهن، مسلمان و با فرهنگ چون ایران، در فهرست آثار در معرض خطر قرار گرفته بود. این موارد با توجه به تبلیغات جهانی كه علیه نظام جمهوری اسلامی وجود دارد می تواند در تخریب چهره انسانی و فرهنگی نظام نزد افكار عمومی جهانیان تاثیرگذار باشد، تاثیری كه تخریب مجسمه های بودا در افغانستان توسط طالبان را در پی داشت. علاوه برآن مجموعه ای از معاهدات جهانی مانند میثاق اجتماعی فرهنگی كه ما نیز به آن پیوسته ایم قانون ساز هستند. در ماده ۲۵ آن آشكارا میراث فرهنگی در زمره حقوق بشر ذكر شده است. هم چنین ماده ۲۷ اعلامیه حقوق بشر نیز بر این مهم پای فشرده است. اینها با توجه به ماده ۹ قانون مدنی ایران در حكم قانون داخلی هستند و هر ایرانی می تواند به آنها استناد كند و چون این معاهدات قانون ساز بوده اند، هر قانونی كه برخلاف اینها باشد وجاهت قانونی ندارد.
● راهكارهای پیشنهاد شده
تصمیم گیری درباره آبگیری سد قرار است خرداد ماه امسال انجام شود و آن طور كه گفته شده است وزارت نیرو به انجام آن مصر است. از آن رو كه سد سیوند، سدی خاكی با هسته رسی است اقتضای فنی سد ایجاب می كند كه آبگیری آن یك باره انجام نشود و به تدریج طی دو سال آبگیری شود. این وضعیت باعث شده تا مجری سد سیوند پیشنهاد دهد كه: «كارشناسان می توانند از این زمان به خصوص در بخش انتهایی سد برای نجات محوطه ها استفاده كنند.» در حالی كه كارشناسان باستان شناسی حداقل زمان مورد نیاز برای تنها نجات بخشی این محوطه ها و نه پژوهشی دامنه دار را ۴ سال می دانند (آن هم به شرطی كه محوطه جدیدی كشف نشود) در غیر این صورت بسیاری از محوطه ها - به جز محوطه هایی كه در همان آغاز آبگیری به زیر آب خواهد رفت- بدون كاوش غرق خواهند شد. مجری سد سیوند برای حل مشكل رطوبت نیز پیشنهاد كرده است آرامگاه كوروش را ایزوله كنند كه این تاثیری بر آسیب رسانی آب های زیرزمینی نخواهد داشت. بنیاد پژوهشی پارسه و پاسارگاد نیز به این بسنده كرده است كه : «با پایین آوردن میزان آبگیری، میزان رطوبت را كاهش دهیم.» اما كارشناسان محیط زیست این راهكار را مفید نمی دانند و معتقدند كاهش میزان آب تاثیری در میزان تبخیر آن ندارد. هم چنین برای كاهش رطوبت خاك اطراف دریاچه، طرح درخت كاری پیشنهاد شده است. در حالی كه كارشناسان جنگل كاری بر این باورند كه درختان هرچند در ابتدا- در دورانی كه نهال هستند - جذب كننده رطوبت اند ولی پس از آن به علت تبخیر و تعرقی كه دارند خود باعث افزایش رطوبت می شوند. استفاده از تجربه های دیگر كشورهای كهن چون مصر یا چین نیز اگرچه می تواند در آینده راهگشا باشد ولی در مورد سد سیوند كه نزدیك به سه چهارم مراحل ساخت آن به پایان رسیده، مطلوب نیست. در چین در مواردی مسیر رود را تغییر داده اند تا آسیبی به بناهای تاریخی وارد نشود و در مصر نیز در مورد سد آسوان، دولت های مصر و سودان با یاری بی دریغ كارشناسان جهانی كه از طریق یونسكو بسیج شده بودند اقدام به جابه جایی معابد بزرگ فیلای، كالایشا، آمادا و ... كردند كه این نیز درباره آثار ناشناخته تنگه بلاغی امكان پذیر نیست. این گونه است كه بسیاری از دوستداران یادمان های باستانی خواهان توقف ساخت سد و رها كردن آن هستند.

علیرضا افشاری هموند
پی نوشت:
۱- البته این عدد با ارتفاع ۵۷ متر نمی خواند و در صورتی كه ارتفاع سد ۴۰ متر باشد درست می شود وگرنه در این صورت حجم مخزن در حدود ۷۵۰ میلیون مترمكعب برآورد می شود یعنی سه برابر بیش از اندازه پیش بینی شده.

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی یادمانهای باستانی