ناهمگونی در شبکه شهری

تحولات جمعیتی کشور از چهار دهه گذشته تاکنون بیانگر رشد سریع جمعیت و به موازات آن تسریع روند شهرنشینی بوده است. سیر افزایش جمعیت شهرها، تامین مسکن اقشار شهرنشین را به یکی از اصلی ترین برنامه های دولت بدل کرده است. ایجاد شهرهای جدید یکی از مهم ترین سیاستهای وزارت مسکن و شهرسازی است.
در کشورهای در حال توسعه شهرهای جدید، اکثرا در کارکرد ارائه مسکن به اقشار کم درآمد نقش داشته اند. ولی وضعیتی ناسازگار با ساختار فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی کشورها را در پی داشته و به عنوان کالای لوکس و پرخرج، موجب فقر، عدم تعادل اجتماعی و در مواردی زاغه نشینی گردیده اند. فعالیت پایدار و مازاد اقتصادی ایجاد ننموده و نه تنها فشار را از مادرشهر برنداشته، بلکه بر آن افزوده اند. شهرهای جدید در ایران در طی ۳ الی ۴ دهه گذشته وارد نظام شهرسازی شده و به عناوین گوناگون ساخته شده اند. افزایش جمعیت شهرنشین و نیازمندی به ایجاد مراکز شهری جدید که بتواند جمعیت اضافه شده را در خود جای دهد از عوامل موثر در احداث اینگونه شهرها بوده است. اینگونه شهرها به خاطر جلوگیری از گسترش شهرهای بزرگ و کلان شهرها که با مشکلات عدیده ای از قبیل افزایش اجاره بها، گرانی زمین و هزینه مسکن مواجه می باشند ساخته شده اند.
بررسی شهرهای جدیدی که تاکنون ساخته شده اند و جمعیتی نیز در خود جذب کرده اند، حاکی از این واقعیت است که محیط شهر جدید برای آنها چندان جاذب و مانوس نبوده است. شهرهای کوچک و روستا- شهرها به علت داشتن هویت اسکان و داشتن هویتهای خاص دیگر، می توانند بهترین مکان جهت احداث شهرهای جدید قلمداد گردند و جمعیت ساکن را از بی هویتی و از حصار خشک آپارتمانها و مساکن بی روح خارج سازند این طور نمی باید باشد که ساکنان شهرهایی همانند شهرک مس سرچشمه و فولادشهر هنوز خود را متعلق به آبادی یا مرکز شهری اولیه خود بدانند که از آنجا به شهرهای جدید مهاجرت کرده اند. شهرهای جدید در ایران تاکنون اکثرا در نواحی بکر و عاری از جمعیت احداث شده اند و تاکنون اکثریت آنها نتوانسته اند به اهداف اولیه خود نائل گردند و هنوز شهرهای اصلی و شهرهای کوچک به عنوان کانونهای جذب جمعیت قلمداد می شوند. این امر تا حدودی به برنامه ریزی اولیه و مکان یابی این شهرها برمی گردد، چرا که برای اکثر این شهرها برنامه ریزی جامعی تهیه نشده است و بیشتر به جنبه های فیزیکی شهر توجه گردیده و تمام ابعاد و نیازهای یک شهر و یک مکان زیستی مورد توجه قرار نگرفته است. جهت احداث یک شهر جدید در ابتدا باید مکانیابی با توجه به شاخص های مختلفی صورت گیرد و تنها یک جنبه واحد را مد نظر قرار ندهد.
برای اینکه یک مرکز سکونتی فعال جذاب بوجود آوریم باید عوامل مختلفی مانند مکان شهر (طبیعی و مصنوعی) اشتغال و شرایط اجتماعی شهر جدید را به صورت کامل مورد بررسی قرار داده و ارتباط آنها را با یکدیگر درنظر گرفت. در نهایت باید عنوان شود که بهترین مکان برای احداث شهرهای جدید روستا- شهرها و شهرهای کوچک می باشند که امکانات اولیه در آنها موجود می باشد و تقریبا از امتیازات زیادی نسبت به شهرهای جدیدی که در اراضی بکر ساخته می شوند برخوردار می باشند. در حال حاضر شبکه شهری کشور ناهمگون و شکسته است. هرم شهری و هرم جمعیتی کشور با یکدیگر همخوانی و تناسب ندارد. هرم جمعیت شهری کشور به نفع شهرهای بالای ۵۰۰هزار نفری و بیشتر و به ضرر شهرهای متوسط بزرگ (شهرهای ۲۵۰هزار الی ۵۰۰هزار نفر) بوده است. لازم است شهرهای میانی تقویت گردد. این امر جز از طریق سرمایه گذاری های منطقه ای در خصوص آنها و در مقابل کاهش نقش های مذکور و بخصوص تمرکززدایی از شهرهای بزرگ بالای ۵۰۰هزار نفر و ممانعت از احداث، گسترش و توسعه شهرهای جدید در اطراف شهرهای بزرگ به عنوان یک برنامه ریزی مرکزگرا و پرهیز از تبدیل بی رویه روستاها به شهرها و تجدید نظر در تعاریف شهر از نظر جمعیتی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و حقوقی میسر نیست. چنانچه سیاستهای فوق الذکر عملی گردد می توان انتظار داشت در افق سال ۱۴۰۰ه. ش شکاف شهرهای میانی در نظام شهری کشور برطرف و شبکه شهری همگون گردد.
● علل عمده عدم موفقیت شهرهای جدید:
۱) فقدان سازماندهی صحیح و منطقی در تصمیم گیری و برنامه ریزی برای سرمایه گذاری در شهرهای جدید.
۲) مکان یابی شهرها به طور کلی درست نبوده است. مکان یابی غیرسیستمی و مستقل از مطالعات ملی و منطقه ای نتایج بسیار منفی به بار می آورد.
۳) سیاستهای تعدیل اقتصادی (آزادسازی) با توجه به لطمه موثری که به پیکره اجتماعی و کالبدی شهر و سکونت می زند در این امر موثر بوده است.
۴) گذشته از پائین بودن قدرت خرید خانوار، در گروه های مختلف درآمدی و اجتماعی و بی توجهی به مطلوبیت مصرف کننده سیاست قیمت گذاری متفاوت، تبعیضی و ترجیحی مناسب در پیش گرفته نشده است. این امر مطالعه متمرکز و سپس بررسی شهر به شهر را ایجاد می کند که تاکنون صورت نگرفته است.
۵) توزیع زمین با برنامه توسعه شهری در شهر مرکزی و یا دیگر نقاط مرتبط با شهر جدید هماهنگی ندارد. این امر موجب کاهش تقاضا در شهرهای جدید شده است.
۶) جدا از ناکافی بودن سرمایه گذاری های دولتی مدیریت بهینه سازی در سطح کلی برای تمام شهرها و در سطح هر شهر خاص وجود نداشته یا کارآمد عمل نکرده است.
۷) با اینکه متقاضیان اصلی شهرهای جدید تعاونی های مسکن بوده اند، سازماندهی و کمک های لازم برای تصویب و پیشبرد فعالیت تعاونی ها، هم به عنوان یک نیروی اجتماعی و هم به عنوان تکیه گاه صورت نپذیرفته است.

صدیقه دولتشاه

منبع : روزنامه کیهان