درآمدی بر توسعه پایدار در عصر ظهور

رشد فزاینده اقتصادی كه مهم‌ترین ارمغان پیشرفت فن‌آوری است، پیامدهایی را در عرصه محیط زیست و منابع طبیعی داشت كه به‌تدریج باعث نگرانی اقتصاددانان و دانشمندان اكولوژی به‌طور خاص و بیشتر ارباب معرفت به‌طور عام شد. از بین رفتن گونه‌های گیاهی و حیوانی و ایجاد اختلال در چرخه زیست محیطی، از بین رفتن منابع پایان‌پذیر و در معرض خطر قرارگرفتن منابع تجدید‌پذیر، بخشی از نگرانی پدید آمده بود. از طرف دیگر، افزایش شكاف طبقاتی به‌رغم پیشرفت‌هایی جدی كه در عرصه اقتصاد به وجود آمده بود نیز نگرانی عدالت‌دوستان را برانگیخته بود. این نگرانی‌ها سبب شد تا توسعه پایدار در روند تحولات توسعه مورد توجه قرار گیرد.
در این مرحله، ضمن تأكید بر اصل كارایی به‌صورت اصل تحقق توسعه، در جهت پایداری آن بر دو نكته احترام به محیط زیست و عدالت بین نسلی تأكید شده است.
ملاحظه اصولی كه چارچوب كلّی توسعه‌یافتگی را در نظام اقتصادی اسلام ترسیم می‌كند، به همراه دورنمای جامعه آرمانی مهدوی، نگرانی‌های موجود درباره آینده توسعه‌یافتگی را مرتفع می‌سازد.
این مقاله ابتدا به تعریف توسعه پایدار و ویژگی‌های آن می‌پردازد؛ سپس با طرح اصول پیش‌گفته ادعا می‌كند كه ظرف تحقق كامل این اصول و نهادها، جامعه مهدوی و زمان ظهور حضرت حجت - عجل الله تعالی فرجه‌الشریف - است. بعد با استفاده از آموزه‌های دینی به‌ویژه روایات مربوط به عصر ظهور،‌ خصوصیات جامعه توسعه‌یافته در آن زمان را به بحث می‌گذارد. به‌نظر می‌رسد در چنین جامعه‌ای دل‌نگرانی‌های موجود درباره پایداری توسعه و آثار تخریبی توسعه‌یافتگی بر محیط زیست و نیز بی‌عدالتی در بهره‌مندی از مواهب توسعه وجود نداشته باشد و با توجه به آرمانی‌بودن این جامعه، ‌لازم است جهتگیری فعالیت‌های اقتصادی جامعه اسلامی در سمت تحقق توسعه پایدار باشد.
بحث توسعه اقتصادی به‌صورت سازمان‌یافته با كتاب ثروت ملل آدام اسمیت (۱۷۷۶) درباره اقتصاد انگلستان آغاز شد. و پس از آن، در فاصله زمانی طولانی،‌ دوران ركود و رخوت را پیمود. پس از جنگ دوم جهانی، رشد خودجوش كشورهای جهان سوم بدون اتكا به كمك خارجی، موضوع اصلی این دانش شد. سرمایه، اساسی‌ترین عامل توسعه یافتگی، و خروج از دایره فقر تلقی می‌شد. افزون بر این، تا اوایل دهه ۱۹۷۰ توسعه معادل با رشد فیزیكی و به معنای انباشت سرمایه بود و در كشورهای اروپایی به‌طور عمده به مفهوم بهره‌برداری از منابع طبیعی كشورهای مستعمره و گشودن بازارها برای منافع آن كشورها بود.
رشد فزاینده اقتصادی كه ارمغان پیشرفت تكنولوژی بود پیامدهایی در عرصه محیط زیست و منابع طبیعی داشت كه به‌تدریج باعث نگرانی اقتصاددانان و دانشمندان اكولوژی به‌طور خاص و بیشتر ارباب معرفت به‌طور عام شد. از بین‌رفتن گونه‌های حیاتی و حیوانی و ایجاد اختلال در چرخه زیست محیطی، آلودگی هوا و گرم‌شدن زمین در اثر آسیب لایه ازن، از بین رفتن منابع پایان‌پذیر و در معرض خطر قرارگرفتن منابع تجدید‌پذیر بخشی از نگرانی پدید آمده بود. این نگرانی از این جهت بود كه اوّلاً رشدی كه با چنین سرعتی جهتگیری شده است نمی‌تواند پایدار باشد ضمن این‌كه چنین رشدی نمی‌تواند هدف رفاه و آسایشی را كه برای رسیدن به آن طراحی شده بود فراهم كند. از طرف دیگر، افزایش شكاف طبقاتی به‌رغم پیشرفت‌هایی جدی كه در عرصه اقتصاد پدید آمده بود نیز نگرانی عدالت‌دوستان را برانگیخته بود.
بعد از مدّتی نزاع تمام‌نشدنی بین طرفداران رشد اقتصادی و عدالت توزیعی، جامعه علمی به‌سمت توسعه انسانی گرایش یافته، كنار رشد، توجه به شاخص‌های آموزش و سلامت عمومی را نیز مورد توجه قرار داد. این شاخص‌ها به نوعی به دنبال تحقق نمودهای عدالت در جامعه بودند. به دنبال آن شاخص‌های توسعه انسانی تعدیل شده ابعاد دیگری از عدالت از جمله عدالت توزیعی، عدالت جنسیتی و ... را دنبال كردند؛ اما همچنان این مباحث درون یك نسل مطرح بود و نگرانی درباره سرنوشت نسل‌های آینده و سهم آنان از مواهب طبیعی خدادادی كه در مسیر بهره‌برداری بی‌حساب در نسل موجود قرار گرفته، به قوت خود باقی بود. این دل مشغولی‌ها زمینه بحث و گفت‌وگوهای فراوانی را درباره عدالت بین نسلی و این‌كه نعمت‌های خداوند به همه نسل‌ها تعلق دارد، و نسل‌های بعدی را نیز باید در منافع حاصل از رشد اقتصادی سهیم كرد، فراهم آورد.
در مجموع این نگرانی‌ها باعث شد توسعه پایدار به‌صورت یكی دیگر از ابعاد قابل توجه در روند تحولات توسعه مورد توجه قرار گیرد.
نخستین نكته مورد توجه در ادعای طرفداران توسعه پایدار احترام به محیط زیست به‌صورت جزء جدانشدنی از توسعه اقتصادی است. برخورداری عموم مردم از مواهب و منافع توسعه و توجه به منافع نسل‌های آینده به‌ویژه در بهره‌برداری از منابع طبیعی دومین نكته قابل توجه در بحث توسعه پایدار است.
ملاحظه اصولی كه چارچوب كلّی توسعه‌یافتگی را در نظام اقتصادی اسلام ترسیم می‌كند به همراه دورنمای جامعه آرمانی مهدوی، نگرانی‌های موجود درباره آینده توسعه‌یافتگی را مرتفع می‌سازد.
در این مقاله، ابتدا توسعه پایدار و ویژگی‌های آن را بیان می‌كنیم؛ سپس اصول و نهادهایی را معرفی می‌كنیم كه پیش‌بینی آن‌ها در نظام اسلامی، نگرانی درباره ناپایداری توسعه را مرتفع می‌سازد. در ادامه استفاده از آموزه‌های دینی به‌ویژه روایات مربوط به عصر ظهور،‌ خصوصیات جامعه توسعه‌یافته در آن زمان را به بحث خواهیم گذاشت. به‌نظر می‌رسد در چنین جامعه‌ای با توجه به محدودیت‌هایی كه برای توسعه و رفاه وجود داشته و نیز تربیت افراد، آثار تخریبی توسعه‌یافتگی بر محیط زیست و نیز بی‌عدالتی در بهره‌مندی از مواهب توسعه وجود نداشته باشد.
● تعاریف توسعه پایدار
متداول‌ترین تعریف از توسعه پایدار، تعریفی است كه كمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه (۱۹۸۷) ارائه داده است . كمیسیون مذكور، توسعه پایدار را بدین صورت تعریف می‏كند:
توسعه‏ای كه نیازمندی‌های حاضر را بدون لطمه زدن به توانایی نسل‏های آتی در تأمین نیازهای خود برآورده می‌سازد (۴۳ P, :۱۹۸۷، WCED).
بعضی از اقتصاددانان محیط زیست نیز پایداری را بیشتر از جنبه‌های زیست محیطی نگریسته، و در تعریف پایداری گفته‌اند:
وضعیت پایدار، وضعیتی است كه حداقل شرایط برای ثبات اكوسیستم‌ها و توانایی مقابله اكوسیستم با شوك‌ها را در طول زمان فراهم كند (همان: ص ۱۱۶).
● ویژگی‌های توسعه پایدار
ادبیات موجود درباره توسعه پایدار بر سه ویژگی اساسی توسعه‌یافتگی، عدالت و حفظ محیط زیست تأكید فراوان دارند.
۱. توسعه یافتگی
مهم‌ترین خصوصیت توسعه پایدار، رسیدن به سطح مطلوبی از توسعه‌یافتگی است. به تعبیر دیگر باید توسعه‌ای باشد كه بحث از پایداری آن شود. توسعه فرایندی است كه فرصت‌ها و امكان انتخاب انسان‌ها را گسترده كرده، قابلیت‌های آنان را افزایش می‌دهد. در این‌صورت، پایداری به معنای این است كه چنین توسعه‌ای حق نسل‌های آینده نیز هست.
فرصت‌ها و قابلیت‌های ایجادشده در فرایند توسعه،‌ ابعاد گسترده‌ای دارد. جنبه اقتصادی و به تعبیر دیگر توسعه اقتصادی را می‌توان تلاش برای نیل به سطحی قابل قبول از قابلیت‌ها دانست كه به منظور تأمین نیازهای بشر و رسیدن به رفاه عمومی صورت می‌گیرد. این نیازها بسته به وضعیت زمانی و مكانی ممكن است متفاوت باشد و از نیازهای ضرور زندگی (خوراك، پوشاك، سرپناه و بهداشت) تا نیازهای رفاهی (ورزش و تفریح و ...) را شامل می‌شود.
رسیدن به حدّ مطلوبی از امنیت، دانش، آزادی در ابعاد گوناگون آن نیز جنبه‌های دیگر توسعه‌یافتگی را تشكیل می‌دهد.
به‌طور طبیعی با توجه به محدودیت منابع طبیعی، استفاده كارامد از منابع در این جهت ضرور به‌نظر می‌رسد. استفاده كارامد از منابع طبیعی به معنای این است كه هیچ‌گونه افراط و تفریطی در استفاده از آن‌ها صورت نگیرد؛ رفتارهای بهره‌وران براساس عدل باشد و هیچ‌گونه انحصار و تكاثری در استفاده از آنان نباشد؛ مدیریت بر منابع كه نوعی از سرمایه انسانی است كارامد باشد و براساس اصل شایسته‌سالاری، مدیران توانا در جایگاه مناسب خود مورد استفاده قرار گیرند و افراد ناتوان و ناكارامد بر پست‌های مدیریتی تكیه نزنند. در این‌صورت با توجه به وافی‌بودن منابع طبیعی و این‌كه خداوند متعالی تمام آنچه را برای رفاه بشر لازم بوده آفریده است، به یقین توسعه محقق خواهد شد.
۲. عدالت
یكی دیگر از ویژگی‌های مهم توسعه پایدار، مسأله عدالت و عدالت بین نسلی است. در مقدمه مقاله سیر قرارگرفتن این ویژگی در ادبیات توسعه پایدار، بیان شد و چنانچه در تعریف توسعه پایدار نیز گذشت، به این ویژگی به خصوص‌ در بعد بین نسلی آن تأكید شده است. در ادامه مقاله به تفصیل درباره عدالت در جامعه اسلامی به‌طور عام و جامعه مهدوی به‌طور خاص سخن خواهیم گفت.
۳. محیط زیست
ویژگی دیگر توسعه پایدار همچنان كه در پیشینه و نیز تعاریف توسعه پایدار گذشت، فراهم‌ساختن محیط زیستی سالم و جلوگیری از تخریب آن است؛ زیرا حتی در صورتی كه بتوانیم رشد اقتصادی را نیز محقق سازیم، بدون داشتن چنین محیطی، اسباب آسایش انسان ایجاد نخواهد شد.
اصول پیش‌بینی شده جهت تحقق توسعه پایدار در جامعه مهدوی
جهتگیری اولیه مكاتب الاهی به‌ویژه شریعت اسلام، تربیت انسان و تقویت بنیان‌های اعتقادی او است؛ چنان‌كه پیامبر خاتم… بخش قابل توجهی از دوران رسالت خود را به‌ویژه در مكه به این مهم پرداخت و مهم‌ترین رسالت وصی خاتم نیز تداوم همین هدف است. انسان معتقد و تربیت شده در دامان مكاتب الاهی، در جایگاه اساسی‌ترین عنصر جهان هستی رفتار خود را با عناصر دیگر این جهان، به‌گونه‌ای سامان می‌دهد كه هیچ‌گونه نگرانی را درباره تضییع حقوق همنوعان، تخریب محیط زیست و ناپایداری توسعه به همراه نخواهد داشت. هماهنگی بین عالم تكوین، تشریع و پاداش و جزا نقش بسیار مهمی در تحقق توسعه پایدار خواهد داشت. خداوند متعالی تمام هستی را برای رفاه نوع بشر آفریده، و جهان را كارگزار و مسخر او قرار داده است و بین تمام موجودات، انسان را گرامی داشته و اشرف مخلوقات قلمداد كرده است. از طرف دیگر، قوانینی را مطابق با فطرت اولیه انسان‌ها و در جهت هدایت و نیل به كمال انسان تشریع كرده و از آن‌جا كه دین اسلام دین واقع‌گرا به شمار می‌رود،‌ متناسب با همین قوانین و نیز با در نظرگرفتن ظرفیت و توان انسان، پاداش‌ها و مجازات‌هایی برای او در نظر گرفته است.
مراجعه به آموزه‌های اسلام اصولی را تبیین می‌كند كه دقت در آن‌ها نگرانی درباره پایداری توسعه را مرتفع می‌سازد. از آن‌جا كه با استفاده از روایات، در جامعه مهدوی، زمینه تحقق این ‌آموزه‌ها به خوبی فراهم است، ادعا می‌شود كه در عصر ظهور، هیچ‌گونه نگرانی درباره پایداری توسعه وجود نخواهد داشت.این اصول را در سه دسته اعتقادی، كاربردی و اخلاقی بیان خواهیم كرد.
● اصول اعتقادی
این اصول،‌ درباره جهان‌بینی و نگرش فرد مسلمان است كه به‌طور كلّی در مورد همه هستی و به‌صورت خاص درباره منابع طبیعی و محیط زیست وجود دارد. جهان‌‌بینی مسلمان كه برگرفته از رهنمودهای مكتب اسلام است، در كلیه فعالیت‌های وی از جمله فعالیت‌های اقتصادی‌اش تأثیر خواهد گذاشت.
۱. خداباوری و اعتقاد به عالم آخرت
نخستین اقدامی كه پیامبران بعد از رسالت خود انجام می‌دادند، تلاش در جهت دعوت انسان‌ها به یگانگی خداوند و اعتقاد به عالم آخرت، و تقویت ایمان آنان بود. آنان به خوبی می‌دانستند كه هرگاه ایمان به خداوند در دل فردی نفوذ كند، فعالیت‌های خود را همان‌گونه كه خداوند می‌خواهد انجام می‌دهد و هرچه عشق و ایمان او به خداوند فزونی یابد، نافرمانی‌های او كاهش می‌یابد و اعمالش رنگ خدایی می‌یاید. از طرفی، اعتقاد به عالم آخرت نیز تأثیر فراوانی در جهت‌دادن فعالیت‌های افراد دارد.
در زمان حضرت مهدیu پیروانش اعتقاد به خداوند و عالم آخرت دارند و زمینه بندگی و اطاعت در آن زمان مهیا است و در حدیثی آمده:
در صحف ادریس پیامبر آمده است: "تو ]شیطان[ تا زمان معینی مهلت داده خواهی شد، تا زمانی كه مقدر كرده‌ام زمین را از كفر و شرك و معاصی پاك كنم، و برای آن روز بندگانی انتخاب كرده‌ام كه قلوبشان را برای ایمان آزموده‌ام. آنان را جانشینان در زمین قرار می‌دهم، و دینشان را پا برجا می‌كنم تا مرا بپرستند و چیزی را شریك من قرار ندهند. من در آن روز تو ]= شیطان[ و سواره و پیاده لشكرت را همگی نابود می‌كنم" (مجلسی، ۱۴۰۳ق: ج ۵۲،‌ ص ۳۸۴).
در چنین جامعه‌ای كه اعتقاد به مبدأ و معاد‌ را در عالی‌ترین سطح دارا است، هرگونه استفاده از منابع طبیعی هدفمند و در جهت عبودیت خداوند متعالی خواهد بود. انسان در چنین عصری، هیچ‌گاه در استفاده از منابع طبیعی، حقوق دیگران را از بین نمی‌برد. كار و تلاش و آبادان‌كردن زمین را عبادت می‌شمارد. هیچ نعمتی از خدا را ناسپاسی نمی‌كند و رفتار او باعث اتلاف و اسراف در آن‌ها نمی‌شود و حاصل آن جامعه‌ای آباد، پیشرفته و همراه با عدالت در همه ابعاد خواهد بود.
۲. ارزشمندی دنیا
با وجود این‌كه انسان معتقد خداباور، آخرت را در نظر دارد و سعادت واقعی را نیز در دنیای دیگر می‌داند و به‌رغم آن‌كه برخی از نصوص دینی بر بی‌اعتباری دنیا، فریبندگی آن و نیز تشویق به كناره‏گیری از آن تأكید می‏ورزد، دقّت در این عبارت‏ها، به‌ویژه با توجه به آیات و روایت‏هایی كه زندگی دنیا را ستوده، بیانگر این است كه دنیا به خودی خود ارزش دارد و نكوهش آن ممنوع است؛ ولی اگر باعث غفلت انسان و بازداشتن وی از هدف اصلی شود، نكوهش می‏شود (سیدرضی، ۱۳۷۶: حكمت ۱۳۱؛ محمدی ری‌شهری، ۱۴۱۸ق: ج ۲، ص ۸۹۵).
در جامعه مهدوی با توجه به رشد معنویت و اعتقاد به آخرت از یك طرف و فراوانی نعمت و بی‌نیازی مردم از طرف دیگر، شاهد بر این است كه به‌رغم این‌كه پیروان حضرت دلبسته به دنیا نیستند، از نعمت‌های آن متنعمند و چون از نعمت‌های آن به شایستگی بهره‌ برمی‌دارند، دنیا سبب نجات و رستگاری آنان می‏شود. آنان دنیا را مزرعه آخرت و مركب راهواری می‌دانند كه ایشان را در رسیدن به هدف كمك می‌كند؛ بنابراین، هیچ‌گاه در صدد تخریب خانه خود برنمی‌آیند و دلبستگی نداشتن به این دنیا، سبب نمی‌شود تا برای آباد‌ی آن اقدام نكنند.
۳. خلافت و امانتداری انسان در روی زمین
خداوند متعالی، انسان را خلیفه خود در زمین معرفی كرده، و جهان را در تسخیر و به منزله امانتی در دست وی قرار داده است:
اللَّهُ الَّذِی سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِیَ الْفُلْكُ فِیهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (جاثیه (۴۵)، ۱۲).
خداوند كسی است كه دریا را مسخر شما قرار داده است تا در آن كشتیرانی كنید و از فضل او بهره‌ گیرید؛ شاید سپاسگزاری كنید.
انسان در جایگاه خلیفه و امین خداوند بر روی زمین مأموریت دارد از این منابع استفاده شایسته كرده، از هرگونه استفاده مسرفانه از آن‌ها و نیز تخریب و از بین‌بردن آن‌ها بپرهیزد. خلیفه خداوند هرگز در صدد بهره‌برداری انحصارگرایانه از طبیعت و تضییع حقوق دیگران بر نمی‌آید؛ بلكه حاضر است بخشی از دسترنج خود را در اختیار انسان‌های دیگر قرار دهد یا به فعالیت‌هایی اقدام كند كه نتیجه آن را نسل‌های بعد می‌‌بینند.
نمونه كامل خلافت در وجود مقدس پیامبر اكرم … و امامان‰ و از جمله حضرت مهدی u متجلی است و در مراتب بعدی انسان‌هایی كه در مراتب ایمانی و اعتقادی بالاتری قرار دارند، از این شایستگی بهره‌مندند و پیروان حضرت در آن زمان چنین خصوصیاتی دارند.
۴. كفایت منابع طبیعی و عدم كمیابی
در اعتقادات اسلامی، منابع به اندازه كافی برای حیات بشر و نیز رفاه عمومی افراد جامعه وجود دارد. این مسأله در آیات قرآن مورد تصریح قرار گرفته است:
وَآتَاكُمْ مِنْ كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَٔ اللَّهِ لَاتُحْصُوهَا إِنَّ الْإِنسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ (ابراهیم (۱۴)، ۳۴).
و از هرچه از او خواستید به شما عطا كرد، و اگر نعمت خدا را شماره كنید نمی‌توانید آن را به شمار درآورید. انسان به‌طور قطع ستم پیشه ناسپاس است.
وَأَسْبَغَ عَلَیْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَهًٔ وَ بَاطِنَهًٔ (لقمان (۳۱)، ۲۰).
و نعمت‌های ظاهر و باطن خود را بر شما تمام كرده است.
از طرف دیگر سنتی كه از قرآن و روایات استفاده می‌شود، این است كه این نعمت‌های فراوان، در صورت شایستگی مردم و جوامع، افزونی خواهد یافت.
وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنْ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا یَكْسِبُونَ (اعراف (۷)، ۹۶).
و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، به‌طور قطع بركاتی از آسمان و زمین برایشان می‌گشودیم؛ ولی تكذیب كردند؛ پس به ‏]‏كیفر‏[ دستاوردشان ‏]‏گریبان‏[ آنان را گرفتیم.
نكته قابل توجه در معنای بركت، مفهوم استمرار در آن است؛ یعنی در اثر تقوا،‌ خداوند نعمت‌هایی بر انسان فرو می‌فرستد كه دوام دارد و بدین‌ترتیب، هرگاه مردم یك نسل به وظایف خود درباره بهره‌برداری از منابع طبیعی عمل كنند، نگرانی درباره نسل‌های آینده وجود نخواهد داشت.
در بخش بعدی مقاله، روایاتی را می‌آوریم كه شاهد بر این هستند كه در زمان حضرت، زمین گنجینه‌های خود را آشكار می‌سازد؛ بنابراین، فراوانی و وفور نعمت بالفعل وجود خواهد داشت و این ویژگی با سنت پیش‌گفته نیز همخوانی دارد؛ زیرا جامعه مهدوی در درجه بالایی از تقوا قرار دارد.
بنابر آنچه گفته شد،‌ جای این شبهه نیست كه مسلمانان چون اعتقاد به وفور منابع دارند، بی‌پروا از آ‌ن‌ها استفاده می‌كنند؛ زیرا استفاده درست و عادلانه از منابع شرط حتمی چنین وفوری است.
۵. عدالت
در یك نگاه كلّی، و براساس اعتقاد به عدالت تكوینی، خداوند، جهان را براساس عدل آفریده است. قران مجید آفرینش آسمان‏ها، خورشید و ماه را منظم، ضابطه‏مند و بدون هیچ‌گونه نقص دانسته، می‏فرماید:
هر قدر در پی یافتن نقصان در خلقت بنگری، درماندگی و زبونی بیشتری را تجربه می‏كنی (ملك (۶۷)، ۳ و ۴)؛
بنابراین، تمام گونه‌های حیوانی و گیاهی و نیز آنچه در زمین و آسمان است، در چرخه حیات ضرورت دارد. از طرف دیگر، نعمت‌های خداوند به همه انسان‌ها تعلق دارد و حتی سایر موجودات نیز از این مواهب سهم دارند و در برخی مواقع حق آنان بر انسان مقدم می‌شود. حقوق نسل‌های آینده نیز در استفاده از منابع گوشزد شده است. بحث توزیع اولیه منابع،‌ یكی از مباحث مورد توجه نظام اقتصادی اسلام بوده و راهكارهایی به منظور تحقق عدالت در توزیع ارائه شده است. تشریع مالكیت دولتی برای منابع طبیعی (فیء) طبق تصریح قرآن مجید به همین منظور است.
مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَی فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاكِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ كَیْ لَا یَكُونَ دُولَهًٔ بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْكُمْ (حشر (۵۹)، ۷).
آنچه خدا از ]دارایی[ ساكنان آن قریه‌ها عاید پیامبرش كرد، از آن خدا و از آن پیامبر ]‏‏او[ و متعلق به خویشاوندان نزدیك ]‏‏وی[ و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است تا میان توانگران شما دست به دست نشود.
شاید مهم‌ترین خصوصیت جامعه مهدوی كه روایات فراوانی نیز درباره آن آمده است، خصوصیت عدالت گستری در آن زمان باشد؛ به‌گونه‌ای كه تعبیر به احیای جامعه در آن زمان شده است. به برخی از این روایات در بخش بعدی مقاله اشاره خواهیم كرد.
● اصول فقهی (كاربردی)
هرگاه انسان در سایه آموزه‌های الاهی تربیت شود، مشكلی از ناحیه فعالیت‌های او درباره طبیعت و سایر همنوعان ایجاد نمی‌شود؛ اما با توجه به این‌كه آیین اسلام فقط وضعیت مطلوب را در نظر نگرفته و می‌خواهد با جهتگیری مناسب انسان‌ها را به هدف مطلوب سوق دهد، رهنمودهایی را جهت تنظیم رفتار و روابط انسان‌ها با یك ‌دیگر و نیز با سایر گونه‌های گیاهی و حیوانی تشریع كرده است. این رهنمودها كه به‌صورت پیش‌فرض‌هایی در زمینه ارائه مدل مطلوب بهره‌برداری از منابع طبیعی در نظام اقتصادی اسلام و از جمله در جامعه مهدوی در نظر گرفته می‌شود، عبارتند از:
۱. قاعده لاضرر
براساس این قاعده، هیچ‌كس نمی‏تواند فعالیتی را كه به زیان دیگری بینجامد، انجام دهد و در صورتی كه مسبب زیان دیگری شود ولو این‌كه این‌كار او به ‌منظور اعمال حق خویش باشد، ضامن جبران زیان وارده است؛ به همین جهت، هر خانوار یا بنگاهی كه با مصرف یا تولید خود باعث آلوده‏سازی محیط پیرامون خود شود، از جهت شرعی ضامن است. همچنین هرگاه استفاده از منابع طبیعی به‌وسیله گروه یا یك نسل به تضییع حق گروه‌های دیگر یا نسل‌های دیگر بینجامد، براساس این قاعده ضمان‌آور است و دولت موظف است به نمایندگی از عموم مردم، به اعمال حق آنان بپردازد.
۲. قاعده اتلاف
براساس قاعده اتلاف، هرگاه كسی مال دیگری را از بین ببرد یا آن را از مالیت بیندازد، ضامن جبران آن است و در این مسأله شریك‌بودن خود فرد در آن مال تفاوتی ایجاد نمی‏كند؛ یعنی اگر كسی در دارایی كه با دیگران شریك است بدون اجازه آن‌ها تصرف كند، در خسارتی كه به آن وارد می‌كند ضامن است. در موضوع مورد بحث ما با توجه به سهیم‌بودن همه انسان‏ها در منابع زیست‌محیطی، شخص بهره‌بردار نمی‌تواند زمینه‌های تخریب،‌ استفاده غیر بهینه و صدمه‌زدن به این منابع را ایجاد كند یا باعث آلودگی محیط زیست شود كه خود یكی از منابع عمومی به‌شمار می‌رود. در غیر این‌صورت، در برابر حقوق دیگران ضامن خواهد بود.
۳. اصل منع از اختلال نظام
براساس این قاعده، هر سیاست یا فعالیتی كه انجام یا ترك آن به مختل‌شدن نظم جامعه بینجامد، حرام و ممنوع است؛ برای مثال، با این‌كه بهره‏برداری از مشتركات و مباحات در نظام اقتصادی اسلام مجاز شمرده شده، هرگاه بر اثر ازدیاد جمعیت و كثرت استفاده از این منابع، آن منبع مشترك از بین برود یا آسیب جدی ببیند و در نتیجه نظام بهره‏برداری از آن مرتع و یا ...، مختل شود، این آزادی مشروع محدود می‏شود.
۴. قاعدهٔ اسراف
قلمرو اسراف بسیار گسترده است. اسراف ممكن است در مصرف یا تولید كالا یا خدمت باشد؛ مانند این كه كالایی را بیش از حد نیاز مصرف كنیم، از خدمات آموزشی، پزشكی و ... استفاده غیرضرور انجام دهیم و یا در به‌كارگیری عوامل تولید و خدمت، استفاده غیربهینه كنیم. از طرفی اسراف ممكن است در مال شخصی باشد یا در مال دیگری. دیگری نیز گاهی یك فرد یا گروه است و گاهی كلّ جامعه. گاهی این اموال مربوط به یك نسل خاص است و گاهی تمام نسل‌ها در آن مشتركند (همانند موضوع مورد بحث ما یعنی منابع طبیعی) كه هر یك از این‌ها ضمن اشتراك در اصل حرمت، در شدّت و ضعف آن تفاوت دارند.
براساس مطالب پیشین هرگونه استفاده مسرفانه از منابع طبیعی اعم از كمی یا كیفی حرام بوده، ضمانت‌آور نیز هست و شریك‌بودن شخص در مالكیت این منابع، باعث نمی‌شود حكم حرمت آن برداشته شود.۵. اصل حاكمیت دولت
از مهم‌ترین عوامل توفیق در اجرای خوب قوانین و سیاست‌ها، وجود ضمانت اجرایی قوی آن‌ها است. اصولی كه پیش‌تر بدان‌ها اشاره شد، زمینه را برای تدوین برنامه و قانون مناسب در جهت بهره‏برداری بهینه از منابع طبیعی و حفظ محیط زیست فراهم می‌كنند؛ با وجود این، اجرای خوب این برنامه‏ها، نیازمند حاكمیت دولتی مقتدر است.
در نظام اسلامی، مالكیت بخش قابل توجهی از این منابع، برای دولت است و بخش دیگری را نیز دولت به نمایندگی از عموم مردم سرپرستی می‏كند. برخورداری دولت از حق مالكیت یا نظارت بر اكثر منابع طبیعی، این امكان را فراهم می‏آورد تا با برنامه‏ریزی درست، زمینه بهره‏برداری بهینه مدبرانه، و عادلانه از مواهب طبیعی را فراهم سازد.
دولت مهدوی، نمونه كامل تحقق قوانین خداوند بر روی زمین است. منابع طبیعی در مالكیت حضرت قرار دارد و بهره‌برداری از آن‌ها با نظارت وی صورت می‌گیرد. آنچه از این ثروت‌ها اعم از منابع با مالكیت دولتی یا عمومی، غصب شده، و یا بنا بر مصالح غیبت در اختیار شیعیان قرار داده شده برگردانده می‌شود. ‌حاكمیت دولت و فراهم‌شدن اسباب نظارتی چنانچه در بخش بعدی اشاره خواهیم كرد، هرگونه انحرافی را در استفاده از منابع جلوگیری، و خسارات وارده را براساس قواعد پیش‌گفته مطالبه می‌كند.
● اصول اخلاقی و ارزشی
افزون بر آموزهایی كه به‌صورت الزام، از جانب دین اسلام برای هدایت بشر در رسیدن به وضعیت مطلوب تشریع شده است،‌ رهنمودهایی دیگر نیز ارائه شده كه به‌ انجام برخی امور و ترك بعضی افعال تشویق می‌كنند. این آموزه‌ها،‌ گرچه ممكن است است به‌صورت فردی در تحقق هدف كلان‌ بهره‌برداری از منابع كمك نكنند، با سوق‌دادن جامعه به سمت این ارزش‌ها،‌ و تربیت مسلمانان در تخلق به این ارز‌ش‌ها، نقش بسیار مؤثری در كارامد بودن مدل بهره‌برداری،‌ حفظ محیط زیست و عدالت بین نسلی خواهند داشت.
۱. اصل ساده‏زیستی و قناعت
اسلام كنار تحریم اسراف، مسلمانان را به ساده‌زیستی و قناعت تشویق كرده و این‌دو خصیصه را مشخصه زندگی مؤمنان به شمار آورده است. براساس این اصل، انسان مؤمن دارای هزینه اندك است و زندگی پرمصرف، تجملاتی و همراه با ریخت و پاش ندارد و در عین حال كه در بخش تولید با مراعات حداقل هزینه بیشترین و بهترین تولیدات را خواهد داشت، در بخش مصرف از مصرف معتدل و ساده‏ای برخوردار خواهد بود. با این فرض، استفاده از منابع طبیعی تا حدّ بسیاری خود به خود كنترل شده و نسبت به منابع طبیعی تجدیدشونده نیز توانایی تجدیدپذیری آن‌ها مراعات خواهد شد؛ افزون بر آن‌كه مراعات این اصول، تخریب طبیعت و محیط زیست را به حداقل كاهش داده و جز در موارد اجتناب‏ناپذیر، آسیب جبران‏ناپذیر برای محیط زیست به بار نخواهد آورد.
پیروان حضرت در عین حال كه در وفور نعمت به سر می‌برند، روحیه استغنا و بی‌نیازی نیز در آنان فزونی یافته؛ به‌گونه‌ای كه وقتی حضرت اعلان می‌كند هر كس به مال و ثروت نیاز دارد بیاید، كسی پیشقدم نمی‌شود (طبسی، ۱۳۸۲: ص ۱۸۵،‌ به نقل از ابن‌طاووس (ملاحم)، ص ۷۱).
۲. نكوهش حرص و همچشمی مصرف
حرص در مصرف نیز همانند اسراف و اتراف، در سطح خرد و كلان پیامدهای منفی در استفاده از منابع طبیعی به همراه دارد. روایات فراوانی در نكوهش حرص وارد شده است؛ امام علیu در این‌باره می‏فرماید:
من حرص علی الدنیا هلك (آمدی، ۱۳۶۰: ح ۸۴۸۲).
كسی كه بر دنیا حریص باشد، نابود می‏شود.
در جهان‌بینی اسلامی اگر انسان، چیزی را به انگیزه تفاخر بر دیگران و ابراز امتیاز و خودنمایی یا برای رقابت و همچشمی مصرف كند، نكوهش می‏شود و از انگیزه‏های منفی به‏شمار می‏رود.
پیامبر اكرم… در این‍باره فرمود:
من لبس ثوباً فاختال فیه، خسف اللَّه به من شفیر جهنم و كان قرین قارون (صدوق، ۱۳۶۴ش: ص ۲۸۲).
هر كس لباسی بپوشد و در آن اظهار بزرگی كند، خداوند به وسیله آن او را از لب دوزخ فرو می‏كشد و او همراه قارون ‏خواهد بود.
به‌طور طبیعی و براساس آنچه در ویژگی قناعت گفته شد پیروان حضرت مهدیu ضمن برخورداری از نعمت به دنبال تكاثر نیستند.
۳. اصل اخوّت
در آیین وحی، مؤمنان برادر یك‌دیگر (حجرات (۴۹)، ۱۱) و پیكر واحد معرفی شده‏اند؛ به‌گونه‌ای كه كوچك‏ترین ناراحتی در یك عضو، دیگر اعضا را در ناراحتی فرو می‏برد (كلینی، ۱۳۶۵: ج ۳، ص ۵۶۸). چنین روحیه‌ای فقط در سایه تربیت دینی امكان‌پذیر است و وقتی افراد جامعه‌ای چنین نگاهی به یك‌دیگر داشته باشند، هیچ‌گاه در صدد از بین‌بردن حقوق دیگران، به قیمت تأمین منافع شخصی خود نمی‌‌شوند و به همین جهت در استفاده از منابع طبیعی، و همچنین نگاهداری محیط زیست، نه فقط حقوق دیگران را حفظ می‌كنند، بلكه در مواردی از نفع خود نیز صرف‌نظر می‌كنند.
این مسأله یكی از ویژگی‌های بارز جامعه مهدوی است؛ به‌طوری كه گفته شده در آن زمان صمیمیت افراد در حدی است كه بدون منعی از اموال یك‌دیگر استفاده می‌كنند. (مجلسی، ۱۴۰۳ق: ج ۵۲، ص ۳۷۲).
۴. رعایت حقوق (قانونمندی)
در اسلام، رعایت حقوق افراد جامعه اهمیّت والایی دارد؛ رعایت حقوق دیگران آثار اقتصادی نیز در پی دارد.
پیامبر اكرم‏… می‏فرماید:
هر كس برادر مسلمانش را از مقداری از حقش بازدارد، از بركت روزی محروم می‏شود (همان: ج ۲، ص ۱۰۷۴، ح ۷۲۰۰).
امامان‰ نیز به این مسأله توجّه خاص داشتند. رساله‏ حقوق امام سجّادu در این‏باره بسیار مشهور است.
دایره حقوق در نظام اسلامی بسیار گسترده است و در حق انسا‌ن‌ها منحصر نمی‌شود؛ موجودات دیگر اعم از حیوانات و گیاهان نیز دارای حقوقی هستند كه در رساله حقوق امام اشاره شده است.
انسان‌های تربیت‌شده جامعه مهدوی، نه‌تنها حقوق یك‌دیگر را رعایت می‌كنند كه آنان را بر خود ترجیح می‌دهند؛ بلكه به حقوق گونه‌های حیوانی و گیاهی نیز احترام خواهند گذاشت. در چنین جامعه‌ای كسی به دنبال بهره‌كشی و برتری طلبی بر افراد دیگر نیست. بزرگان، به افراد كوچك‌تر با دیده رحمت می‌نگرند و كوچك‌ترها بزرگان را احترام می‌كنند (مجلسی، ۱۴۰۳ق: ج، ۵۲ ص، ۳۸۵).
● ویژ‌گی‌های جامعه مهدوی
در ادبیات دینی همواره جامعه مهدوی، جامعه‌ای آرمانی، مطلوب و الگوی ایده‌آل مسلمانان معرفی شده است و تحقق آن از وعده‏های خداوند و پیشوایان معصوم‏u شمرده می‏شود. در روایاتی كه به عصر ظهور و تشكیل دولت جهانی حضرت ولی عصرu مربوط می‌شود، ویژگی‌های فراوانی برای چنین جامعه‌ای ذكر شده كه تحقق جامعه‌ای توسعه‌یافته را نوید می‌دهد كه به لحاظ ابتنا بر عدالت و نیز پرهیز از تخریب منابع زیست‌محیطی پایدار نیز هست. در این مقال به اختصار مهم‌ترین ویژگی‌های دولت توسعه‌یافته مهدوی را برمی‌شماریم. برخی از این ویژگی‌ها چون رفاه عمومی، گسترش دانش و امنیت گرچه از مهم‌ترین خصوصیات توسعه‌یافتگی در سایر نظام‌های اقتصادی نیز شمرده می‌شود، حتی همین ویژگی‌ها در جامعه اسلامی به‌طور عام و در جامعه مهدوی به‌طور خاص متفاوت از نظایر آن در نظام‌های دیگر است ضمن این‌كه در جامعه مهدوی،‌ رشد معنویت و تربیت جامعه صالح در رأس اهداف نظام قرار دارد و سبب تمایز اساسی آن از الگوهای سكولار می‌شود. عدالت فراگیر و حفظ محیط زیست بر پایداری توسعه در این جامعه تأكید دارد.
۱. رشد معنویت و تربیت جامعه صالح
تفاوت اساسی راهبردهای دینی،‌ با راهبردهای توسعه سكولار محور، ‌در این است كه مكاتب الاهی به لحاظ این‌كه هدف اصلی خلقت انسان را تقرب به خداوند می‌دانند و معتقدند فقط اندكی از كمال انسان در این دنیا تحقق می‏یابد و بیش‏تر آن در دنیای دیگر؛ بنابر این، تأكید اصلی راهبردهای ارائه شده از جانب این مكاتب به‌ویژه ‌دین اسلام برای توسعه، بر این است كه برنامه‏ریزی جهت تحقق اهداف توسعه و رسیدن به آبادانی دنیا و آسایش همگانی باید با توجه به این هدف انجام شود. گسترش دانش و تأمین بهداشت و امنیت و رفاه جامعه وقتی ارزشمند است كه در این چارچوب باشد نه به قیمت فدا كردن ارزش‏های معنوی و از یاد بردن هدف اصلی یعنی سعادت آخرتی؛ البته این سخن به‏معنای بازماندن از دانش و رفاه نیست؛ بلكه در روایات می‏خوانیم:
هرگاه انسان از راه صحیح در پی هدف اصلی خود یعنی تأمین سعادت آخرتی باشد، در دنیا نیز سعادت‏مند می‏شود (آمدی، ۱۳۶۰: ص ۲۴، ح ۳۷۵۱).
چنین هدفی كه در اساس پیامبران راستین خداوند آن را به مردم ابلاغ كرده‌اند، ‌در اثر فاصله‌گرفتن مردم از تعالیم ناب، ‌و نیز حاكمیت غاصبانه ستمگران، به‌تدریج كمرنگ و در برخی نواحی به خاموشی گراییده است و بسیاری از مصیبت‌هایی كه بشر امروزی به آن گرفتار است، از دورشدن از معنویات و نیز بی‌اهمیتی به تربیت خود در جهت هدفی ناشی می‌شود كه خداوند متعالی برای او تعیین كرده است؛ بنابراین، حضرت مهدیu در گام اوّل به این مهم اقدام، و تربیت انسان‌هایی صالح برای تشكیل نظام جهانی خود را آغاز می‌كند؛ البته طبیعی است كه فلسفه انتظار زمینه‌ چنین اقدام‌هایی را فراهم كرده و كادرهای اولیه برای این كار پدید می‌آورد. در جامعه مهدوی، صفات رذیله از جامعه رخت برمی‌بندد و زمینه گناه و جرایم اجتماعی، اقتصادی و ... از بین می‌رود. امام صادقu در این‌باره می‌فرماید:
در عصر حضرت مهدیu خداوند وحدت كلمه پدید می‌آورد، و قلوب ناسازگار را با یك‌دیگر الفت می‌بخشد و معصیت او در روی زمین صورت نپذیرد ... (مجلسی، ۱۴۰۳ق: ج ۵۲، ‌ص ۱۲۷).
همین‌طور كه در این حدیث هم اشاره شد، دشمنی و كینه بین قشرها و طبقات جامعه از بین رفته، جای خود را به محبت و فداكاری خواهد داد. از علی نقل شده است كه
... و چون قائم ما قیام كند، كینه‌ها از دل‌ها بیرون رود.
این ناشی از گسترش عدالت و ایجاد رفاه عمومی بین مردم است. این صمیمیت تا حدی است كه طبق برخی روایات، هر كس هرچه نیاز دارد، بدون هیچ ممانعتی از جیب دیگری برمی‌دارد (شیخ مفید،‌ ۱۴۱۳ق: ص ۲۴).
از طرف دیگر،‌ در آن زمان روحیه استغنا و بی‌نیازی در مردم پیدا می‌شود؛ به‌گونه‌ای كه وقتی حضرت اعلان می‌كند هر كس به مال و ثروت نیاز دارد بیاید، كسی پیشقدم نمی‌شود (طبسی،‌ ۱۳۸۲: ص ۱۸۵،‌ به نقل از ابن‌طاووس (ملاحم)، ص ۷۱).
۲. برقراری عدالت گسترده و همه‌جانبه
عدالت همواره در حوزه‌های گوناگون معارف بشری به‌صورت مسأله‌ای اساسی مورد توجه بوده؛ گرچه در مقام عمل و اجرا با مشكلات و موانع جدی مواجه شده است.
‌گسترش عدل، ‌در سراسر جهان و از بین‌بردن ستم، از مهم‌ترین و اساسی‌ترین آرمان‌های جامعه مهدوی نیز شمرده شده است؛ زیرا در ظرف ظهور حضرت،‌ ظلم سرتاسر گیتی را فراگرفته و انسا‌ن‌ها با مكاتب و نگرش‌های مختلف تشنه عدالتند و خواهان و در جست‌وجوی فرد و مكتبی كه این تشنگی را فرو نشاند و آتش بیدادگری را خاموش كند.
امامu در تفسیر آیه شریفه "ان الله یحی الارض بعد موتها" فرمود:
احیای آن به‌وسیله باران نیست؛ بلكه مردانی را می‌فرستد تا عدل را احیا كنند و به‌سبب آن زمین نیز آباد می‌شود (كلینی، ۱۳۶۵: ج ۷، ص ۱۷۴).در روایات فراوانی نیز آمده است كه حضرت پس از ظهور، زمین را از عدل و داد لبریز می‌كند؛ پس از آن كه از ستم و بیداد لبریز شده باشد (همان: ج ۱،‌ ص ۵۳۴؛ نوری، ۱۴۰۹ق: ج ‏۵، ص ۲۴۰).
در روایتی از امام رضا(ع) وارد شده كه فرمودند:
چهارمین فرزند از نسل من، كسی است كه خداوند زمین را به‌دست او از هر ظلم و جوری پاكیزه كند. او كسی است كه مردم در ولادتش تردید دارند، و قبل از قیامش، در غیبت خواهد بود؛ پس زمانی كه زمین به نور او نورانی شود، میزان عدل را میان مردم می‌نهد؛ پس هیچ‌كس نمی‌تواند به دیگری ستم روا دارد (اربلی، ۱۴۰۵ق: ج ۲، ص ۵۲۴).
در گستردگی عدالت در زمان وی امام صادقu فرموده است:
زمانی كه حضرت قیام كند، ... سوگند به خدا! عدالت درون خانه‌های مردم جای می‌گیرد؛ همچنان كه سرما و گرما داخل خانه‌های آنان می‌شود (مجلسی، ۱۴۰۳ق: ج ۵۲، ‌ص ۳۶۲، ح ۱۳۱).
این تعبیر كنایه از گستردگی و فراگیر بودن عدالت است؛ به‌طوری كه همگان از آن بهره‌مند می‌شوند؛ بنابراین، یكی از مهم‌ترین و بارزترین ویژگی توسعه پایدار، یعنی عدالت در همه ابعادش، اعم از استفاده از منابع طبیعی، برابری در فرصت‌ها، برخورداری از ثروت و درآمد عادلانه، برای همه افراد جامعه چه در این نسل یا نسل‌های بعد، در جامعه مهدوی تحقق می‌یابد و مردم از شهد آن متنعم خواهند شد؛ به همین جهت در روایت آمده عدالت از عسل شیرین‏تر است و فقط كسی كه عدالت را نیك می‏داند، آن را اجرا می‏كند (كلینی، ۱۳۶۵: ج ۱، ‌ص ۵۴۱). این حدیث بدین حقیقت كه اجرای عدالت فقط در سایه نظام امامت امكانپذیر است، اشاره می‏كند و این نظام به شكل كامل آن، زمانِ حضرتش محقق خواهد شد.۳. رفاه عمومی
در نگاه اسلام، بهره‏مندی از نعمت‏های خداوند در این دنیا نه‌تنها با سعادت انسان در دنیای دیگر منافات ندارد، بلكه آنان كه از راه‏های مشروع در پی فراهم‌كردن اسباب رفاه خود و خانواده‏ خویش برمی‏آیند، مورد تشویق نیز قرار گرفته‏اند.
براساس معرفی پیشوایان اسلام، خداوند دنیایی آباد برای انسان در نظر گرفته و تمام اسباب راحتی‏اش را در آن آماده ساخته است. در این معرفی، دنیا جلوه‏‌ای محدود از بهشت قلمداد شده و به ‏قول علامه طباطبایی نعمت بهشتی نعمت‏های تكامل‏یافته‏ دنیا است (طباطبایی، بی‌تا: ج ۵، ص ۲۱۲).
جامعه آرمانی امام زمانu ویژگی‏هایی چون صفات بهشت، در حد ظرفیت انسان در این دنیا، دارد. یكی از این ویژگی‌ها كه روایات بسیاری بر آن گواهند، فراوانی نعمت و برخورداری انسان از انواع نعمت‌های خداوند است.
براساس آنچه از آیات قرآن كریم استفاده می‌شود، در بهشت محدودیتی برای نعمت‏های الاهی وجود ندارد و آنچه دل‏ها بخواهد و دیدگان را خوش آید، در آن‏جا هست.
وَفِیهَا مَا تَشْتَهِیهِ الْأَنفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْیُنُ (زخرف (۴۳)، ۷۱).
همچنین در سخن امام صادق‏u، زمان قیام حضرت مهدی‏u زمین گنج‏های خود را آشكار می‏كند و مردم چنان بی‏نیاز می‏شوند كه برای مصرف زكات نیازمندی یافت نمی‌شود. (دیلمی، ۱۳۱۸ق: ج ۲، ص ۳۸۱).
طبق فرمایش پیامبر اكرم… امت وی زمان حضرت مهدی به نعمت‌هایی دست می‌یابند كه تا آن زمان سابقه نداشته است. آسمان باران رحمتش را بر آنان ببارد و زمین چیزی از روییدنی‌های خود را پنهان ندارد (مجلسی، ۱۴۰۳ق: ‌ج ۵۱، ص ۷۸).
۴. توسعه دانش
امروزه سرمایه انسانی كارامد نقش بسیار مهمی در جوامع توسعه‌یافته دارد؛ به همین جهت دولت‌ها به‌طور معمول در صدد گسترش آموزش‌های عمومی و تخصّصی به منظور كارامد ساختن مدیریت‌ها و نیروی كار و افزایش بهره‌وری در اقتصاد هستند.
اسلام بر دانش و فراگیری آن تأكید فراوان كرده است؛ برای مثال یكی از معصومان‰‏ می‏فرماید:
دانش را فرا گیرید؛ هر چند به بهای فرورفتن در گرداب‏ها و ریختن خون قلب‏هایتان باشد (آمدی، ۱۳۶۰: ج ۴، ص ۱۰۰، ح ۵۴۳۸).
یكی از خصوصیات جامعه مهدوی نیز فراوانی دانش مردم در این زمان است. دانش در زمان او به بلوغ خود می‌رسد. این پیشرفت هم در زمینه علوم مادی اتفاق می‌افتد و هم در ناحیه علوم الاهی و معارف دینی. این ویژگی كه خود یكی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی شمرده می‌شود، زمینه‌های رفاه و فراوانی نعمت را نیز فراهم می‌سازد. این دانش سبب می‌شود مردم بهتر بتوانند از نعمت‌های خدادادی استفاده كنند. از اسراف و اتلاف در منابع و عوامل تولید پرهیز شده و سطوح رفاه بالاتری را برای مردم به ارمغان می‌آورد.
درباره افزایش دانش عمومی امام باقرu در روایتی می‌فرماید:
هنگامی كه قائم ماu قیام كند، دستش را بر سر بندگان گذاشته، عقل آنان را متمركز می‌كند و درك آنان را به كمال می‌رساند (مجلسی، ۱۴۰۳ق: ج ۵۲، ‌ص ۳۲۸).
در نسخه دیگری این روایت چنین نقل شده است:
اخلاق مردم به‌واسطه آن حضرت كامل می‌شود (همان: ‌ص ۳۳۶).
دامنه گسترش علوم ‌چنان گسترده خواهد بود كه طبق حدیث امام باقرu حتی خانم‌های خانه‌دار از دانشی در حد اجتهاد بهره‌مند خواهند شد (همان: ص ۳۵۲، ح ۱۰۶).
در حدیثی كه مفضل از امام صادقu نقل كرده، در می‌یابیم كه در عصر ظهور، زمین به نور حضرتش نورانی می‌شود و بندگان خدا از نور خورشید بی‌نیاز خواهند شد كه شاید اشاره به قدرت فوق‌العاده فن‌آوری و استفاده از انرژی‌هایی است كه تا به حال كشف نشده باشد (اربلی، ۱۴۰۵ق: ج ۲، ‌ص ۴۶۴).
در حدیث دیگری شبیه این حدیث از امام صادقu از گسترش بزرگ مخابرات و ارتباطات خبر داده می‌شود؛ به‌نحوی كه افراد در شرق و غرب عالم می‌توانند همدیگر را از دور دست‌ها نظاره كنند (همان: ص ۳۹۱، ح ۳۱۲).
۵. برقراری امنیّت
یكی از شاخص‏های توسعه‏یافتگی، برخورداری از سطح مطلوبی از سلامت و امنیّت است. افزون بر آن، تأمین امنیّت اقتصادی یكی از عوامل اساسی جذب سرمایه‏های ملّی به سوی تولید شمرده می‏شود.
بی‌تردید تحقق توسعه در نظام اسلام، بدون توجه به این هدف امكانپذیر نیست. امامان‰ نیز با تعابیر گوناگونی از آن یاد كرده‏اند. حضرت علی‏u آسایش زندگی را در سایه‏ امنیت قابل تحقق می‏داند (آمدی، ۱۳۶۰: ج ۴، ص ۱۰۰، ح ۵۴۳۸).
در جامعه امام زمان برقراری امنیّت كامل است. در آن جامعه بندگان خدا هیچ نگرانی و هراسی ندارند و خدا را بر این امنیّت سپاس می‏گویند.
در جامعه مهدوی، چنان امنیتی پدیدار می‏شود كه هرگاه زنی به تنهایی از یك‏سوی دنیا به طرف دیگر برود، هیچ‏كس متعرض او نخواهد شد. این امنیت حتی از سوی جانوران نیز برقرار می‏شود (مجلسی، ۱۴۰۳ق: ‌ج ۵۲، ص ۳۱۶).
۶. حفظ محیط زیست
همان‌طور كه در بخش‌های پیشین مقاله گذشت، ‌حفظ محیط زیست و منابع زیست‌محیطی یكی از مهم‌ترین ویژگی‌های توسعه پایدار شمرده می‌شود و گفته شد كه اصولاً‌ یكی از عوامل اساسی توجه به مسأله پایداری توسعه، نگرانی درباره تخریب محیط زیست بوده است. دین اسلام نیز كه همواره در آموزه‌های نورانی خویش مطابق با فطرت آدمیان راه وسط را پیش گرفته است در برخورد با طبیعت و مواهب طبیعی نیز نه آنچنان دست انسان را باز گذاشته تا هر نوع تصرفی بخواهد در آن‌ها بكند و به بهای نابودی این نعمت‏های خدادادی، زندگی خود را اداره كند و تجمل بخشد و نه اجازه می‏دهد بشر طبیعت را به‌علت عظمت آن، خدای خویش دانسته، در مقابل آن به سجده بیفتد و هیچ‌گونه تصرفی در آن نكند و صرفاً به دیده تقدیس به آن بنگرد، بلكه در عین این‌كه فرموده است ما همه جهان را برای آسایش انسان و مسخر و فرمانبردار او آفریده‏ایم، از طرف دیگر آن‏ها را موجوداتی فاقد روح ندانسته، بلكه آیه و كلمه خداوند، و موجوداتی دارای شعور نسبی كه تسبیح‏گوی خداوندند معرفی كرده و برای همه آن‌ها اعم از حیوان و گیاه حقوقی در نظر گرفته، انسان‏ها را به رعایت آن حدود و حقوق دعوت می‌كند؛ به‌گونه‌ای كه اگر در اثر كمی آب یا استفاده آن برای وضو یا غسل، جان حیوانی در خطر باشد، وضوگرفتن یا غسل‌كردن جایز نیست و وظیفه شخص تبدیل به تیمم می‌شود. آیات و روایات ضمن توجه‌دادن به مظاهر طبیعی، و احترام آنان، بشر را به حفاظت از منابع موجود در طبیعت و استفاده صحیح از آن‌ها تشویق، و هرگونه بهره‌برداری ناروا، اعم از اسراف و اتلاف و تضییع حقوق دیگران اعم از نسل‌های فعلی و بعدی را نهی كرده است.در جامعه مهدوی،‌ محیط زیست به علل فراوانی حفظ می‌شود.
۱. اشاره كردیم كه زمان حضرت، مردم از جهت معنوی رشد می‌كنند و گرد معصیت خداوند نمی‌گردند؛ بنابراین، در استفاده از منابع زیاده‌روی نخواهند كرد. همچنین اتلاف این ثروت‌ها نیز به‌وسیله آنان صورت نمی‌گیرد. آلوده‌سازی محیط تضییع حق دیگران بوده، حرام شمرده می‌شود.
۲. اجرای همه جانبه عدالت و از جمله عدالت بین نسلی اقتضا می‌كند كه در استفاده از منابع،‌ به‌ویژه منابع پایان‌پذیر، مصالح نسل‌های بعد نیز در نظر گرفته شود و در مصرف منابع زیاده‌روی نشود. همچنین آلود‌ه‌سازی محیط و تحمیل هزینه‌های اجتماعی بر دیگران، با عدالت سازگار نیست و در آن زمان رخ نخواهد داد.
۳. یكی از علل تخریب محیط زیست، كمبود بالفعل منابع زیست‌محیطی و تكاثرطلبی برخی از افراد در استفاده از این منابع است. در برخی كشورها فقر سبب می‌شود كه استفاده بی‌حد از منابع تداوم یابد و بدون در نظرگرفتن منافع آیندگان به تخلیه منابع اقدام شود. در زمان حضرت از طرفی براساس روایات وارده، منابع زیرزمینی بسیاری كشف می‌شود و زمین گنجینه‌های خود را آشكار می‌سازد (مجلسی، ۱۴۰۳ق: ج ۵۱، ص ۱۳۰). آسمان باران خود را بفرستد (همان: ص ۷۸) و زمین نبات خود را برویاند و سرسبز و از درخت پوشیده ‌شود (همان: ج ۱۰، ص ۱۰۴؛ قمی ، ۱۴۰۴ق: ج ۲، ‌ص ۳۴۶) و از طرف دیگر همان‌طور كه اشاره شد، رشد معنوی در انسان‌ها و ایجاد روحیه قناعت و پرهیز از تجاوز به حقوق همنوعان و دیگر گونه‌ها تقویت، و در نتیجه، محور اساسی حفاظت از محیط زیست كه بهره‌برداری مناسب از منابع است محقق می‌شود.
۴. منابع تجدیدشونده همانند پرندگان و ماهی‌ها زیاد خواهند شد ضمن این‌كه استفاده بی‌اندازه از این منابع صورت نخواهد گرفت.
زمان حضرت،‌ زایش پرندگان در لانه‌ها و ماهی‌ها در دریاها زیاد می‌شود؛ رودها گسترش می‌یابد؛ چشمه‌ها می‌جوشد و زمین دوبرابر محصول می‌دهد (مجلسی، ۱۴۰۳ق: ج ۵۲، ص ۳۵۴).
۵. گسترش دانش، باعث می‌شود راه‌های استفاده بهینه از منابع زیست‌محیطی شناخته، و فرایندهای تولیدی تخریب‌كننده محیط زیست كنار گذاشته شود.
۶. حاكمیت دولت مهدوی كنار تسهیل ارتباطات، ‌نظارت دولت را ممكن می‌سازد و زمین در تحت كنترل كامل حضرت خواهد بود (صدوق، ۱۴۰۵ق: ج ۱، ص ۳۳۱) و دولت مهدوی با هدف رفاه مردم و نیز تأمین عدالت درون نسلی و بین‌نسلی، با هرگونه اقدامی كه به تخریب محیط زیست و ایجاد آلودگی بینجامد،‌ مقابله می‌كند. در روایتی كه از امام معصوم، نقل شده آمده است:
وقتی امام زمان ظهور می‌كند، ... راه‌های بزرگ را توسعه می‌دهد ... و مساجد سر راه، ناودان‌ها، بالكن‌ها و دستشویی‌هایی را كه در سر راه هستند، تخریب می‌كند (نوری، ۱۴۰۹ق: ج ۱۷،‌ ص ۱۲۱،‌ ح ۱۱).
با این اوصاف،‌ محیط زیست در محور دیگرش، یعنی پرهیز از آلوده‌سازی محیط نیز محقق خواهد شد.
●● نتیجه‌گیری
در این مقاله بر سه ویژگی اساسی در توسعه پایدار تأكید شد: اصل توسعه‌یافتگی، عدالت و محیط زیست. اشاره كردیم كه در شریعت اسلام با پیش‌بینی اصول و نیز نهادهایی كه با استفاده از آیات قران و روایات اهل بیت استخراج می‌شود، ویژگی‌های پیش‌گفته در جامعه اسلامی قابل تحقق است. با توجه به این‌كه جامعه مهدوی با توجه به وعده‌هایی كه از سوی پیشوایان دینی داده‌شده جامعه آرمانی نظام اسلامی است. به‌طور طبیعی این اصول و نهادها در بهترین صورت خود، در آن زمان تحقق یافته و زمینه توسعه پایدار را فراهم می‌كنند. شواهد فراوانی وجود دارد كه همه حاكی از این هستند كه در آن زمان، ویژگی‌های جامعه توسعه‌یافته فراهم است و این توسعه از پایداری نیز بهره‌مند خواهند بود؛ بنابراین، همان‌طور كه از فلسفه انتظار می‌‌توان فهمید، تمام منتظران و نیز دولت اسلامی، در جایگاه دولت منتظر ظهور، وظیفه دارند تلاش در تحقق این ویژگی‌ها و حداقل ایجاد زمینه‌های آن باشند. همچنین با مطالعه آرما‌ن‌های معرفی شده برای آن دوران‌، می‌توان جهتگیری‌های این دوران را در ارتباط با بهره‌برداری از منابع زیست‌محیطی استنباط كرد. به امید ظهور حضرت مهدی و تحقق جامعه مهدوی.

منابع و مآخذ
فارسی
قرآن مجید.
نهج البلاغه.
۱.پرمن، راجرز، یوما و مك گیل ری جیمز، اقتصاد محیط زیست و منابع طبیعی، حمیدرضا ارباب، تهران، نشر نی، اوّل، ۱۳۸۲ش.
۲.حكیمی، محمد، عصر زندگی، ‌قم، بوستان كتاب، پنجم، ۱۳۸۱ش.
۳.ردكلیفت، مایكل، توسعه پایدار، حسین نیر، تهران، مركز مطالعات برنامه‌ریزی و اقتصاد كشاورزی، اوّل، ۱۳۶۳ش.
۴.رضایی، مجید، "مالیات‌های حكومتی، مشروعیت یا عدم مشروعیت؟" نامه مفید، ش۳۵، قم، دانشگاه مفید، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۲ش.
۵.طباطبایی، سیّدمحمدحسین، تفسیر المیزان، سیّدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین حوزهٔ علمیهٔ قم، ۱۳۶۳ش.
۶.طبسی، نجم‌الدین، چشم‌اندازی به حكومت مهدی، قم، ‌بوستان كتاب، چهارم، ۱۳۸۲ش.
۷.كورانی، علی، عصر ظهور، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، اوّل، ۱۳۷۸ش.
عربی
۱.آمدی تمیمی، عبدالواحد، غررالحكم و دررالكلم، تحقیق میرسیّد جلال‏الدین محدث ارموی، جامعهٔ تهران،۱۳۶۰ش، ج ۳.
۲.ابن ابی‌الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغه، قم، كتابخانه آیت‌الله مرعشی‌نجفی ۱۴۰۴ق.
۳.اربلی ابی‌الحسن علی بن عیسی، كشف الغمه فی معرفهٔ الائمه، بیروت، دارالاضواء، الطبعهٔ الثانیهٔ، ۱۴۰۵ق، ج ۲ .
۴.حرّ عاملی، محمد بن الحسن، وسائل‌الشیعهٔ، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۹ق.
۵.دیلمی، ‌حسن بن الحسن، ارشادالقلوب، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، چهارم، ۱۳۱۸ق. ج۲.
۶.شیخ طوسی، تهذیب، تهران، دارالكتب الاسلامیه، الطبعهٔ الرابعه، ۱۳۶۵ق.
۷.صدوق، محمد، كمال‏الدین و تمام‏النعمه، قم، مؤسسه انشر الاسلامی، اوّل، ۱۴۰۵ق.
۸.قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر، مؤسسه دارالكتاب، الطبعهٔ الثالثه، ۱۴۰۴ش.
۹.كلینی، یعقوب، الكافی، تهران، دارالكتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج ۱.
۱۰.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، مؤسسه الوفاء، الطبعهٔ ‌الثانی، ۱۴۰۳ق.
۱۱.محدث نوری، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، الطبعهٔ‌الاولی، ۱۴۰۸ق، ج ۵.
۱۲.محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحكمه، قم، دارالحدیث، اوّل، ۱۳۷۴ش.
۱۳.مفید، نعمان ، الاختصاص، ‌كنگره شیخ مفید، الطبعهٔ‌الاولی، ۱۴۱۳ق.
۱۴.نوری، میرزاحسین، مستدرك الوسائل، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۹ق، ج ۱۷.
منبع:فصلنامه اقتصادی ، شماره ۲۰

منبع : خبرگزاری فارس