جنبش کمربند سبز کنیا

تاکنون در مورد جنبش کمربند سبز کنیا که هدفش جلب مشارکت زنان در روند توسعه است شنیده و خوانده‌ایم. این جنبش توسط وانگاری ماتایی یک زن آفریقایی‌تبار آغاز شد و بعد از گذشت ۳۰ سال همچنان فعال است. او این جنبش را در یک جامعه مردسالار آغاز کرد. مردانی که شدیدا خواهان وابستگی زنان بودند و هیچگونه امکانی را برای پیشرفتشان قائل نمی‌شدند. او با موجی از مخالفت‌ها روبه‌رو بود و بارها و بارها از سوی مردم و سیاستگذاران مورد آزار و اذیت قرار گرفت. تا جایی که حتی همسرش نیز در سال ۱۹۸۰ از وی جدا شد و توان فکری بالای وانگاری را تنها دلیل این جدایی دانست. جالب اینکه این دلیل از نظر قاضی دادگاه موجه تلقی شد و همانجا حکم طلاق صادر گردید.
از وانگاری خواسته شد که نام فامیل خود را تغییر دهد، او این حکم را خیلی زیرکانه تنها با اضافه کردن یک «ی» به انتهای همان نام پذیرفت.
وانگاری موتا ماتایی در سال ۱۹۴۰ در نایری، یکی از روستاهای کنیا، در خانواده ای کشاورز به‌دنیا آمد. در سال ۱۹۶۴ موفق به درجه لیسانس در رشته زیست‌شناسی از کالج مونت سنت اسکولاستیکای ایالت کانزاس شد. در سال ۱۹۶۶ در رشته علوم زیستی دانشگاه پیتزبورگ در مقطع فوق‌لیسانس فارغ التحصیل شد. سپس به کشورش بازگشت و در سال ۱۹۷۱ اولین زن آفریقایی بود که احتمالا علیرغم تمام مخالفت‌ها و کارشکنی‌ها موفق به دریافت درجه دکترا شد. در همان‌جا به تدریس پرداخت و در سال‌های ۱۹۷۶ و ۱۹۷۷ ریاست بخش آناتومی این دانشگاه را به عهده گرفت. اوهمچنین اولین زن آفریقایی بود که توانست ریاست یک دانشگاه را به‌عهده بگیرد. در همین سال بود که خانم ماتایی با کاشت ۷ نهال در گوشه پارک نایروبی جنبش کمربند سبز را بنیان نهاد.
به همت این جنبش تاکنون میلیون‌ها درخت به منظور جلوگیری از فرسایش خاک و تامین سوخت مورد نیاز خانگی کاشته شده است. برنامه درختکاری عمدتا از طرف زنان و دختران روستایی کنیا پیش برده می‌شود. بعضی از کشورهای آفریقایی از جمله تانزانیا، اوگاندا، مالاوی، لسوتو، اتیوپی و زیمبابوه، به پیروی از کنیا اقدامات مشابهی انجام داده‌اند و در بسیاری از مواقع موفق هم بوده‌اند.
خانم ماتایی می‌گوید «زنان آفریقایی، عمده بار زندگی را بر دوش می‌کشند، آنها سهم بزرگی در کشت و زرع و تامین نیازهای افراد خانواده دارند. بنابراین به‌سرعت متوجه کمبود منابع طبیعی لازم برای تامین نیاز‌های خانواده می‌شوند و در نتیجه اغلب نخستین کسانی هستند که از آسیب‌های وارد بر محیط‌زیست آگاه می‌شوند.
زنانی که ما با آنها سر و کار داشتیم می‌گفتند که در گذشته بهتر می‌توانستند مایحتاج اولیه خود را تامین کنند. دلیل این امر علاوه بر تخریب محیط‌زیست اطراف آنها، جایگزینی کشت صنعتی با کشت خانگی بود.چرا که محصولات این مزارع کوچک نمی‌توانست با محصولاتی که در عرصه تجارت جهانی تولید می‌شد رقابت کند و در نتیجه درآمد قابل توجهی نصیب کشاورزان نمی‌کرد. با مشاهده این واقعیت‌ها بود که به این نتیجه رسیدم که تاخت و تاز به محیط‌زیست، تخریب و یا سوءمدیریت آن موجب کاهش کیفیت زندگی ما و نسل‌های آینده می‌شود. بنابراین برای تامین نیازهای اولیه زنان درختکاری جزو اولین اولویت‌های ما قرار گرفت.درختکاری کار ساده‌ای است که در محدوده امکانات ما انجام‌پذیر بود کاری که طی زمان مشخص و معینی نتیجه می‌داد.
ما با همکاری یکدیگر کار را شروع کردیم و تا امروز بیش از ۳۰ میلیون درخت کاشته‌ایم. درختانی که امروز شایسته‌ترین سفرای جنبشمان هستند. این کار باعث ایجاد اشتغال شده و به‌عنوان یک منبع درآمد به خانواده‌ها کمک می‌کند تا مایحتاج زندگیشان را تامین کنند و حتی قادر باشند مخارج تحصیلی فرزندانشان را هم بپردازند. کاشت درختان همچنین موجب افزایش بهره‌وری خاک و تامین ذخایر آبی هم شده است. زنان با مشارکت در این حرکت استقلال بیشتری به خصوص در زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی به دست آورده‌اند.
این برنامه به آنها کمک می‌کند تا دریابند که خودشان بخشی از راه‌حل‌اند. آنها به ظرفیت‌های نهفته در وجودشان پی برده و به رخوت خود فایق آمدند و دست به اقدام زدند. آنها همچنین دریافتند که انسان بیشترین بهره را از طبیعتی که حامی اوست می‌برد، پس باید سرسخت‌ترین نگهبان آن باشند.
اگرچه جنبش کمربند سبز در شروع برنامه درختکاری خود موضوعاتی چون دموکراسی و صلح را مد نظر نداشت اما به زودی مشخص شد که مدیریت مسوولانه محیط‌زیست تنها در سایه فضای دموکراتیک ممکن و مقدور است. از اینجا بود که درخت به‌عنوان نماد مبارزات دموکراسی‌خواهی قرار گرفت. مردم برای مبارزه با سوءاستفاده روز افزون از قدرت، فساد و بحران سوءمدیریت محیط‌زیست بسیج شدند. درکنج پارک اوهور و نایروبی و در نقاط بسیار دیگری درخت صلح کاشته شد که نمایانگر خواست مردم برای آزادی زندانیان و گذار آگاهانه و صلح‌آمیز به سوی جامعه‌ای دموکراتیک بود.
جنبش کمربند سبز باعث شد تا زنان بسیاری برای ایجاد تغییر و پذیرفتن نقشی موثر در جامعه آماده و تجهیز شوند. آنان آموختند که بر ترس و احساس بی‌فایدگی خود غلبه کرده و از حقوق مسلم انسانی خود دفاع کنند.»
کمک به جوانان و معلولینی که مدرسه را ترک کرده‌اند نیز یکی دیگر از اهداف این جنبش است. همکاری در این برنامه ضمن کسب مهارت برای آنها مانع مهاجرت ناآگاهانه‌شان به شهرها نیز می‌شود. همکاری گروه‌های مختلف اجتماعی از بچه‌ها گرفته تا معلولین و کشاورزان و زنان، نمایانگر موفقیت پروژه‌هایی است که برای تامین نیازهای مردم توسط خودشان انجام می‌شود.
از نظر خانم ماتایی مهم ترین دستاورد این جنبش افزایش آگاهی زیست‌محیطی شهروندان، به‌خصوص زنان و روستاییان است. او معتقد است این حرکت بعد دیگری از توانایی زنان آفریقایی را به نمایش گذاشته است. گروه‌های مختلف مردم اینک متوجه شده‌اند که حفاظت از محیط‌زیست تنها متوجه دولتمردان نیست و همه آنها در قبال آن مسوولند.
این کار یک پیام ساده در بر داشت و آن این بود که هر کسی می‌تواند با کاشت حداقل یک نهال تغییر مثبتی ایجاد نماید. مردم متوجه شدند که می‌توانند کنترل محیط‌زیست را خودشان به‌دست گیرند و با این کار اولین قدم را به سمت مشارکت بیشتر در جامعه بردارند.
وقتی از وی در مورد روند روبه رشد زندگی‌اش و فعالیت‌های گسترده و متنوعش در حوزه‌های مختلف اجتماعی و سیاسی سوال شد او پاسخ داد: «تصور کنید در کنیا شرکت‌های ساختمانی مجاز به ساخت خانه‌های گرانقیمت و مجلل در دل جنگل‌های بومی هستند. از آنجا که ما نگران این وضعیت هستیم طبیعی است که با آن مخالفت کنیم. اما به محض اینکه مبارزه و مخالفت در آن سطح شروع می‌شود، فرد خود را مستقیم رودرروی تصمیم‌گیرندگان می‌بیند و از آن پس یک فعال یا اکتیویست نامیده می‌شود.
من در دهه ۷۰ در دانشگاه نایروبی تدریس می‌کردم، در آن هنگام حقوق دانشگاهی استادان زن تنها به دلیل زن بودنشان مورد احترام و توجه واقع نمی‌شد.
از اینرو من تبدیل به یک فعال دانشگاهی شدم، و برای احقاق حقوق خودم پافشاری کردم. همان زمان متوجه شدم که در دموکراسی‌های نوپا مانند آنچه ما داشتیم رهبران به راحتی مبدل به یک دیکتاتور می‌شوند. سپس از آنجا که منابع طبیعی را املاک شخصیشان می‌دانستند بلافاصله شروع می‌کردند به استفاده بی‌رویه از آن تا با سود حاصل از آن جایگاه خود را در حکومتشان تقویت کنند. به این ترتیب من درگیر جنبش دموکراسی شدم و برای اصلاحات بنیادی و ایجاد فضای سیاسی برای آزادی اندیشه و ابراز آن فشار آوردم.»
او بسیاری از افکارش را نشأت گرفته از تجارب کودکی و مشاهده طبیعت روستایی کنیا می‌داند. او می‌گوید: «مادرم آبی را که برای انجام امور روزانه‌اش نیاز داشت از نهر آبی که در همان نزدیکی جاری بود می‌آورد. آن روزها من از همان نهر آب می‌نوشیدم و در میان شاخ و برگ‌های درختان استوایی بازی می‌کردم. تخم قورباغه‌ها را مهره‌هایی می‌دانستم و در تلاشی ساده‌لوحانه می‌کوشیدم از آنها گردنبندی برای خودم بسازم اما هر بار که می‌خواستم آنها را بردارم زیر انگشت‌های کوچکم له می‌شدند. کمی بعدتر هزاران بچه قورباغه کوچک سیاه و پرجنب و جوش را می‌دیدم که در میان آب‌های زلال جست و خیز می‌کنند. این چشم‌انداز در مقابل چشم‌انداز زمین آفتاب خورده تماشایی بود. این منظره جهانی است که از پدران ومادرانم به من رسیده است.
از آن روزها تنها ۵۰ سال می‌گذرد، آن نهر آب خشکیده و زنان مجبورند مسافت‌های طولانی‌ای را برای دستیابی به آبی بپیمایند که هیچ تضمینی برای سلامت آن نیست و کودکان هرگز نخواهند دانست که چه چیزی را از دست داده‌اند. وظیفه ما امروز این است که خانه قورباغه‌ها را به آنهاپس بدهیم و جهان پر از زیبایی و رمز و راز رابه کودکانمان باز گردانیم.»
وانگاری ماتایی در دوران ریاست‌جمهوری دانیل اراپ موای، به دلیل درخواست برگزاری انتخابات چند حزبی و پایان دادن به فساد سیاسی و سیاست قبیله‌ای، بارها مورد حمله قرار گرفت و به زندان افتاد. هنگامی که خود را کاندیدای ریاست‌جمهوری کرد، بدون اینکه بداند چرا نامش از حزب حذف شد. درانتخابات سال ۲۰۰۲ ماتایی از طرف ائتلاف رنگین کمان به نمایندگی مجلس انتخاب شد. او در سال ۲۰۰۳ حزب سبز آفریقا را تاسیس کرد و همزمان سمت معاونت وزیر محیط‌زیست، منابع طبیعی و مراتع را به عهده گرفت. در سال ۲۰۰۴ به‌خاطر تلاش‌های با ارزشش موفق به دریافت جایزه صلح نوبل شد. اینبار هم او اولین زن آفریقایی بود که چنین موفقیتی کسب کرد.
در سال ۲۰۰۵ به‌عنوان اولین رئیس شورای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اتحادیه آفریقایی انتخاب شد. در همین سال از سوی مجله‌های تایم و فاربز آمریکا به ترتیب در فهرست ۱۰۰ زن تاثیرگذار و قدرتمند جهان قرار گرفت. او به‌خاطر تلاش‌های ارزنده‌اش جوایز بی‌شماری دریافت کرده است. بدون شک مادر درخت آفریقا بودن یکی از زیباترین عناوین برای اوست.
خانم ماتایی از اینکه زندگی در کشورش را به زندگی در هر جای دیگری ترجیح داده خرسند است و همواره از گذشته‌ای یاد می‌کند که حتی صحبت‌کردن و اظهار نظر در مورد ساده‌ترین مسائل مجازاتی را در پی داشت. او اکنون به‌عنوان یکی از قهرمانان صلح و محیط‌زیست، الهام‌بخش زنان بسیاری در راه مبارزه برای احقاق حقوق دموکراتیک و بهبود شرایط زندگیشان است.

مترجم و گردآورنده:سمیرا فراهانی

منبع : روزنامه تهران امروز