نفوذ در پیمان‌های اقتصادی

مهم‌ترین رکن و هدف ایجاد مناطق آزاد تأمین منافع ملی در زمینه افزایش تولید ناخالص داخلی، ایجاد اشتغال و... است. کشورهائی که به دلایل مختلف با تحولات بین‌المللی منطق نیستند، به‌نوعی در مناطق آزاد تجاری به‌عنوان مرحله‌ای آزمون و خطای خود را پشت سر می‌گذارند و از این حیث به‌عنوان مرحله‌ای از یک فرآیند برای ورود به تحول جهانی آماده می‌شوند. علاوه بر این گاهی سیاست‌های داخلی کشور و به دلایل فرهنگی، اجتماعی، توسعه‌ای و... با سیاست‌های جهانی سازگاری ندارند، به‌همین جهت مناطق آزاد تجاری برای این ایجاد می‌شوند که کشورها از امکانات داخلی و بین‌المللی استفاده کنند.
در کشورهائی مانند ایران که در یک موقعیت استراتژیک قرار دارند مناطق آزاد می‌توانند به‌عنوان موتور محرکه اقتصاد عمل کنند. گاهی صنایع کشورها نوپا است و تولیدات توان رقابت با تولیدات سایر کشورها را ندارند و با توجه به اینکه نمی‌توان واردات را آزاد گذاشت، مناطق آزاد تجاری به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که سرمایه‌گذاران خارجی در آنها سرمایه‌گذاری کنند تا علاوه بر ایجاد اشتغال، سطح درآمد ملی افزایش پیدا کند.
در حقیقت این مناطق، محلی برای صادرات کالا باشد. به‌عبارت دیگر مناطق آزاد، جهت افزایش فعالیت‌های اقتصادی، افزایش صادرات و صادرات مجدد مورد استفاده قرار می‌گیرند.
پس از اینکه کشوری موفق به توسعه مناطق آزاد خود شد و به اهداف موردنظر خود دست یافت، سیاست‌های مناطق آزاد را به‌داخل کشور منتقل می‌کند به‌گونه‌ای که کشور از یک سیاست یکپارچه بهره‌مند شود.
مناطق آزاد در مرحله اول به این دلیل ایجاد می‌شوند که کشورهائی که صنایع نوپا دارند و قادر به رقابت با شرکت‌های بزرگ فراملی و چندملیتی نیستند، بتوانند براساس قوانین مناطق آزاد که جدای از قوانین داخل کشورها است، فعالیت کنند. در این مناطق تا حدودی آزادی عمل شرکت‌های خارجی بیشتر است و بانک‌های خارجی، خدمات خارجی، خدمات توریستی و نیز خدماتی که منجر به جذب درآمد برای کشور می‌شود می‌توانند در این مناطق راحت‌تر فعالیت کنند. از سوی دیگر برخی صنایع برای اینکه بتوانند صادرات داشته باشند باید مجدداً ایجاد شوند. معمولاً کشوری می‌تواند صادرات داشته باشد که کالای مرغوب، با کیفیت و با هزینه پائین‌تر را تولید کند که این امر در سایه سرمایه‌گذاری خارجی امکان‌پذیر خواهد بود. امروزه انتقال تکنولوژی ساده نیست. یکی از راه‌های انتقال تکنولوژی برخورداری از مناطق آزاد تجاری است. در این‌صورت علاوه بر ایجاد درآمد ارزی برای کشور، اشتغال‌زائی نیز می‌شود.
● افزایش صادرات
مهم‌ترین هدف از ایجاد مناطق آزاد تجاری، جنبه اقتصادی است که شامل افزایش صادرات پردازش محصول برای صادرات و جذب سرمایه‌گذاری خارجی است. اهمیت دیگر مناطق آزاد از نظر آموزشی و سیاست‌گذاری در داخل کشور است. ممکن است کشوری سیاست حمایت از تولیدکنندگان داخل و در عین‌حال استفاده از سرمایه‌گذاران خارجی را نداشته باشد، وجود مناطق آزاد تجاری باعث می‌شود سیاست‌هائی متفاوت با داخل کشور در آنها حاکم شود.
مناطق آزاد به این دلیل مناطق آزاد تجاری هستند که بتوانند سرمایه‌گذاران را تشویق به سرمایه‌گذاری در آن مناطق کنند. یکی از مهم‌ترین ارکان مناطق آزاد تجاری جذب سرمایه‌گذاری خارجی است تا کشورها بتوانند از امکانات بین‌المللی برای بالا بردن منافع ملی استفاده کنند.
مناطق آزاد تجاری از نظر استراتژیکی نیز حائز اهمیت هستند. مناطق آزادی مانند قشم، کیش و چابهار از نظر استراتژیکی برای کشور مهم‌اند. بنابراین کشورها شرایط و قوانین خاصی را در مناطق آزاد حاکم می‌کنند تا سرمایه‌گذاران خارجی را جذب این مناطق کنند.
مناطق آزاد تجاری به این دلیل طراحی می‌شوند که کشورها پس از آزمون در این مناطق موفقیت‌ها را به‌داخل کشور منتقل کنند. مناطق آزاد نوعی آزمایش برای بالا بردن توان داخلی است تا به‌صورت مرحله‌ای و گام به گام کشور را برای ورود به تحولات جهانی آماده کند و در این میان صنایع ناکارآمد مجبور خواهند شد کیفیت خود را افزایش دهند. مناطق آزاد تجاری موقعیت بسیار مناسبی برای ایجاد صنایع جدید هستند. بیشتر کشورهائی که در صادرات موفقیت داشته‌اند از مناطق آزاد تجاری بهره برده‌اند، در بسیاری از کشورها بیش از ۱۲ تا ۲۰ منطقه آزاد تجاری و اقتصادی وجود دارد. در این میان کشورهای چین و کره سرمایه‌گذاری‌های خوبی در مناطق آزاد تجاری خود انجام داده‌اند و سرمایه‌گذاری‌های خارجی بسیاری را بدون کوچک‌ترین لطمه‌ای از طریق این مناطق جذب کرده و از مزایای مناطق آزاد بهره برده‌اند.
موقعیت ایران برای ایجاد چنین مناطقی بسیار مساعد است. اگر کشورهای دیگر در این زمینه مشکل دارند ایران به‌دلیل قرار گرفتن بین آسیا و اقیانوسیه، وسعت زیاد و منابع گوناگون آب و هوائی و دسترسی به کشتیرانی و حمل کالا از طریق دریا (که ارزان‌ترین روش است)، از موقعیت بسیار مساعدی برای ایجاد مناطق آزاد برخوردار است.
مناطق آزاد تجاری از نظر اقتصادی، استراتژیک و سیاسی برای کشور مزیت دارند. تمام کشورها با توجه به مزیت‌هائی چون مزیت‌های اقتصادی، تحولات جمعیتی و اجتماعی، زمینه را برای ورود به تحولات جهانی مناطق آزاد تجاری گسترش داده‌اند. در حقیقت در صورت مهیا شدن شرایط، برخی از صنایع می‌توانند در مناطق آزاد تجاری راه‌اندازی شوند.
● مزایای مناطق آزاد
اگر چه در ایران تلاش‌هائی صورت گرفت که مناطق آزاد در جهت منافع ملی هدایت شود، اما به‌دلایلی این امکان فراهم نشد. در واقع ما به‌دلیل نبود یک استراتژی جامع و بلندمدت، به‌صورت مقطعی با این مسئله برخورد کردیم.
مسئولان تصور می‌کردند مناطق آزاد تجاری می‌توانند به‌گونه‌ای طراحی شوند که از سیاست داخلی تبعیت نکنند و یا اینکه مسئولان داخلی در آن مداخله نکنند و تعامل سازنده‌ای با دنیا داشته باشند و بتوانند تکنولوژی سرمایه‌پذیر و بازار بین‌المللی را به سمت خود بکشانند. اما قدم اول این است که یک‌سری امتیازات و معافیت‌های مالیاتی را قائل شد و زیرساخت‌ها را مهیا کرد.
امروزه کشورها به‌طور دقیق یکدیگر را زیر نظر دارند. قوانین جنبه بین‌المللی پیدا کرده‌اند. کشورهائی که بتوانند خود را با تحولات جهانی هم‌سو کنند می‌توانند از امکانات بین‌المللی بهتری استفاده کنند.
متأسفانه در ایران به‌دلایل مختلف در زمینه تعامل با اقتصاد جهانی موفق نبوده‌ایم. یا کشورهای دیگر تمایلی به همکاری با ایران نداشته‌اند و یا سیاست‌ها به‌گونه‌ای بوده که نتوانسته آنها را متقاعد کند. ما نتوانسته‌ایم در این آشفته بازار جهانی کشورهای سرمایه‌دار و صاحب تکنولوژی را به سمت خود جذب کنیم و هنگامی‌که نتوانیم مبنا و منشأ تولید تکنولوژی و سرمایه را جذب کنیم نمی‌توانیم از امکانات منطقه آزاد تجاری برخوردار شویم. برای ورود به بازار جهانی باید بتوانیم یک تعامل همه‌جانبه، سازنده، مسالمت‌آمیز و متقاعدکننده با دنیا داشته باشیم. نمی‌توانیم سیاست‌هائی را که موجب فرار سرمایه یا فرار افراد می‌شود و نیز تردیدها و شبهاتی را ایجاد می‌کند معیار قرار دهیم. تا با این اوصاف علی‌رغم اینکه این مناطق از نظر موقعیت طبیعی، استراتژیک و منابع برای توسعه مناطق آزاد بسیار مساعد بودند اما متأسفانه به‌دلیل نداشتن تعامل مساعد با دنیا موفق نبودیم. اینکه به‌عنوان یک کشور مستقل به دنیا اهمیت ندهیم تصور اشتباهی است. کشوری موفق است که تعداد دوست بیشتری در جهان داشته باشد. باید سیاست‌هائی را در پیش بگیریم که دنیا را متقاعد کنیم، دوست آنها هستیم. شبهات و تردیدهائی که در گذشته به دلایل مختلف به‌وجود آمده را پاک کنیم. نباید کوچک‌ترین بهانه‌ای به‌دست دیگران داد. برای پیشرفت اعتماد متقابل و اعتمادسازی شرط اول است. در این‌صورت می‌توانیم سرمایه و تکنولوژی خارجی را به کشور جذب کنیم.
در بحث سازمان تجارت جهانی دنیا سیاست‌های واحد را در زمینه رقابت، تولید، تعرفه، حقوق و... در پیش می‌گیرد. بنابراین سازگای حقوق ما با حقوق بین‌الملل یک امتیاز تلقی می‌شود.
سرمایه‌گذار خارجی در جائی‌که تبعیض اقتصادی یا اجتماعی و... وجود داشته باشد سرمایه‌گذاری نمی‌کند.
این سرمایه‌گذار در جائی سرمایه‌گذاری می‌کند که هزینه کم و زودبازده باشد و سود کلان نصیبش می‌شود. ما نیز باید همانند آنان به‌دنبال منافع خودمان باشیم. باید رابطه مثبت و سازنده با دنیا داشته باشیم. اما نکته دوم که مانع از توسعه مناطق آزاد شد حاکم شدن سیاست‌های تجاری به‌جای سیاست‌های توسعه‌ای در کشور بود. در ایران تجار در کنار گروه‌های ذی‌نفع سعی کرده‌اند سیاست‌های دولت را به نفع خودشان قبضه کنند. بنابراین سیاست‌ها را به‌گونه‌ای طراحی کردند که بتوانند از طریق تجارت منتفع شوند. هنگامی‌که تجارت به بهانه‌های مختلف محور سیاست‌گذاری باشد تولید معنی خود را از دست می‌دهد.
بنابراین ۳ دلیل مانع از توسعه مناطق آزاد و فعالیت جدی در آنها شد. اول نبود زمینه‌های تعامل با دنیای خارج، دوم وجود درآمدهای نفتی و تسلط دولت به‌وسیله گروه‌های ذی‌نفع و سوم دلالی بودن اقتصاد ایران (حاکمیت دلالان بر اقتصاد ایران). عده‌ای که به دنبال منافع تجاری بودند سیاست‌ها را به‌گونه‌ای طراحی کردند که از طریق واردات سود ببرند. به این بهانه که مصرف‌کننده باید حق انتخاب داشته باشد و تنوع باید از طریق واردات صورت گیرد. در حالی‌که تمام دنیا نشان داده که تنوع می‌تواند از طریق تولید صورت گیرد. مصرف‌کننده تنها کالا نمی‌خواهد. بلکه علاوه بر کالا زندگی آزاد، رفاه، درآمد و شغل نیاز دارد.
اگر شغل نباشد درآمدی وجود نخواهد داشت. بنابراین خواسته مصرف‌کننده تنها کالا نیست. البته واردات نیز باید صورت گیرد. اما سیاست‌های کشور باید بر پایه اولویت‌ها باشد و این اولویت همان تولیدات داخلی است. اما آنچه که اتفاق افتاد این بود که کالا به مناطق آزاد و از آنجا به بازار داخلی وارد می‌شد. بدون اینکه صادرات مجدد یا کار تولیدی صورت گیرد. بنابراین شکل نادرستی از توسعه مناطق آزاد را دنبال کردیم. در این میان کسانی که به دنبال منافع خود بودند، استفاده لازم را بردند. اما در این میان مردم صدمه دیدند. بنابراین در مناطق آزاد سرمایه‌گذار خارجی جذب نشد، خدمات بین‌المللی گسترش پیدا نکرد و صنعت توریسم رشدی نداشت. زیرا در مناطق آزاد باید شرایط به‌گونه‌ای فراهم شود که آزادی عمل و آزادی فعالیت وجود داشته باشد. آنچه که از مناطق آزاد انتظار می‌رود صادرات مجدد به کشورهای دیگر و گسترش خدمات مالی بود که آن هم صورت نگرفت و عملاً کشور از مزایای این مناطق بی‌نصیب ماند.
● راه‌های توسعه
مناطق آزاد ایران به چند دلیل دارای موقعیت بهتری هستند. اینکه به سرزمین اصلی نزدیک‌ترند و جمعیت بسیاری در این منطقه وجود دارند که ایران می‌تواند آنها را پوشش دهد.
زیرساخت‌های مناسب و خوبی در اختیار داریم، اما باید سعی کنیم که بخش خصوصی به این مناطق جذب شوند. جذب بخش خصوصی نیز مستلزم آزادی قوانین و مقررات شفاف و بادوام، امنیت سرمایه‌گذاری، امنیت حقوق فردی، اجتماعی، قضائی و... است. باید صنایع داخلی و خارجی در این مناطق احساس امنیت کنند. این احساس که هیچ‌گونه منع، فساد و دخالت خودسرانه‌ای صورت نمی‌گیرد. یکی از موانع بازدارنده فساد است. فساد یعنی خرید قانون و تبعیض حاکمیت قانون در مناطق آزاد و شفاف بودن پیش‌شرط همه شرایط است.
مناطق آزاد از نظر زیرساخت‌های فیزیکی مشکل کمتری داشته‌اند اما از نظر زیرساخت‌های غیرفیزیکی مانند قوانین و مقررات، امنیت سرمایه‌گذاری و حاکمیت قانون باید کارهای بسیاری صورت گیرد.
باید خود را هر چه بیشتر در جهت تعامل با دنیای خارج آماده کنیم. بدون داشتن این هدف استراتژیک و تعامل سازنده با دنیای خارج تمام فعالیت‌ها تحت‌الشعاع قرار می‌گیرند.
اگر سرمایه‌گذار خارجی بداند که در صورت سرمایه‌گذاری، منافع خود را از دست می‌دهد تمایلی به سرمایه‌گذاری پیدا نمی‌کند.
کشورهائی مانند امارات‌عربی‌متحده و... سعی کرده‌اند بیشتر با کشورهای موفق همکاری کنند اما ایران بیشتر با کشورهای ناموفق همکاری می‌کند. اگر به‌دنبال منافع ملی هستیم باید بیشتر با کشورهای موفق همکاری کنیم در این صورت می‌توانیم از امتیازات بین‌المللی استفاده کنیم.
منافع ملی در گرو همکاری، تعامل و مبادله با کشورهای پیشرفته و دارنده تکنولوژی حاصل می‌شود.
تمدن ایران فراتر از کشورهای عربی است و این بسیار دردناک است که کشورهای عربی واسطه ارتباط ایران با کشورهای پیشرفته باشند.
● تغییرات مدیریتی
به‌طور طبیعی مدیرانی که در یک منطقه می‌مانند تجربه کسب می‌کنند و با دیدگاه آن مناطق آشنا می‌شوند. معمولاً در کشورهائی که قانون شفاف نیست، افراد نقش کلیدی دارند. گاهی حضور یک فرد در یک منطقه از قانون مؤثرتر است. بینش، توان و دانش یک فرد می‌تواند منطقه‌ای را توسعه دهد یا اینکه خراب کند.
اگر تغییر مدیریتی در جهت بهبود صورت گیرد مؤثر است، اما دلیلی برای تغییر مدیری که موفق عمل می‌کند وجود ندارد. تجربه نشان داده که همه چیز ایران در حال شکل‌گیری مجدد است. از نظر سیاسی و سازمانی اگر مرگ و میر سازمان‌ها در کشوری بالا باشد، می‌توان گفت آن کشور هنوز در مرحله آزمون و خطا است و نتوانسته است یک سیاست بالغ را اتخاذ کند. باید به سمتی حرکت کنیم که مرگ و میر سازمان‌ها و تشکیلات به حداقل برسد.
احزاب، سازمان‌ها و تشکیلات سیاسی باید مستقل، بالنده و آگاهانه وارد کمیته اقتصادی شوند. بنابراین دلیلی برای تغییر تمام مدیران با تغییر سیاست‌ها وجود ندارد. احزاب سیاسی در تمام موارد با یکدیگر اختلاف ندارند، بلکه در برخی موارد می‌توانند با یکدیگر تعامل و همکاری داشته باشند.
● چشم‌انداز آینده
دنیای آینده، دنیائی است که در آن مرزها کم‌رنگ می‌شود، اقتصاد جهان به‌سوی یکپارچگی حرکت می‌کند و حقوق فردی و اجتماعی جنبه بین‌الملل پیدا می‌کند. مبادلات کالا و خدمات حتی می‌تواند به‌صورت انفرادی شکل بگیرد. با توجه به سرعت رشد ۵/۲ برابری گردش پول در برابر گردش کالا و با توجه به اینکه گردش کالا ۸ برابر تولید ناخالص داخلی کشورهاست، در آینده تعامل در مناطق آزاد تجاری می‌تواند نقش مهمی ایفا کند. اگر تعامل سازنده با سایر کشورها برقرار کنیم تولید امنیت پیدا می‌کند. در این صورت تجار به‌جای وارد کردن کالا و فروختن آن در داخل، به تولید داخلی می‌پردازند و در خارج از کشور می‌فروشند. در حقیقت نوعی امنیت در داخل کشور ایجاد می‌شود و بی‌ثباتی امروزی حاکم بر مناطق آزاد است از بین می‌رود. البته شرایط جهانی به شدت اهمیت این مناطق را برجسته می‌کند.
مناطق آزاد از نظر داخلی آینده روشنی در زمینه حمل و نقل کالا، تجارت و توسعه خدمات خواهند داشت. موقعیت جزایر قشم، کیش، چابهار و عسلویه فوق‌العاده است. این مناطق می‌توانند به مراکز فعال اقتصادی در ایران تبدیل شوند. هر کدام از این مناطق می‌توانند رقیبی برای دبی باشند.
برای شروع کار باید ارتباط خود را با دنیای خارج بهبود بخشیم و لازمه آن نیز اتخاذ سیاست‌های متقاعدکننده است.
با توجه به تحولاتی که در دنیا در حال رخ دادن است و با توجه به اینکه پیمان‌های نظامی جای خود را به پیمان‌های اقتصادی می‌دهند و دنیا در حال یکپارچگی اقتصادی است جزایر و مناطق آزاد تجاری می‌توانند حوزه‌های نفوذ را برای ارتقاء منافع ملی فراهم کنند. اگر به این سمت حرکت کنیم ایران می‌توانند ظرف مدت کوتاهی شکوفا شود.

دکتر محمدقلی یوسفی، اقتصاددان و استاد دانشگاه

منبع : ماهنامه پیام دریا