اهل‌بیت چه کسانی هستند؟

یکی از مباحث مهمی که از صدر اسلام تاکنون در بین مسلمانان شیعه و سنی رونق داشته و محل اختلاف بوده است مسئله مهم تعداد و هویت اهل‌بیت، در زبان قرآن و حدیث رسول‌الله است. در ذیل این بحث‌ها سوالات مبهمی مطرح می‌شود از این قبیل که: اهل‌بیت چه کسانی هستند؟ مگر همسران پیامبر از اهل بیتش نیستند؟ مگر پیامبر نفرمود سلمان از ما اهل‌بیت است؟ آنچه مسلم و قطعی در میان دو فرقه است این می‌باشد که رسول‌الله به همه امر فرموده که از اهل‌بیت پیروی کنند و دین خود را از آنها یاد بگیرند بنابراین حجت برای همه مسلمانان اقامه شده و باید اهل‌بیت را شناخته سپس پیرو ایشان شوند:
● در این مقاله به چند نکته در این مورد اشاره می‌کنیم:
▪ اهل‌بیت در آیه تطهیر:
خداوند می‌فرماید: “انما یریدالله لیذهب عنکم الرجس اهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا” احزاب / ۳۳
خداوند فقط می‌خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل‌بیت دورکند و کاملا شما را پاک سازد.
ابن حجر در این باره می‌گوید: “اکثر مفسرین بر آنند که این آیه درباره علی، فاطمه، حسن و حسین نازل شده است”(۱) و این آیه که وضوح دلالت بر عصمت اهل‌بیت دارد جز بر آنها منطبق نمی‌شود زیرا آنها ثقل این امت و ائمه هدایتگر پس از رسول‌الله می‌باشند. عصمت نیز از ظاهر این آیه کاملا روشن است.
▪ حدیث کسا مشخص کننده هویت اهل‌بیت:
نزدیکترین و روشن‌ترین دلیل، حدیثی است که در تفسیر این آیه وارد شده و اهل‌ حدیث آن را “حدیث کسا” نامند و در درستی و تواتر از حدیث ثقلین کمتر نیست.
الف) حاکم در کتاب خود (المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث) روایت می‌کند : “عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب می‌گوید: وقتی پیامبر دید که رحمت در حال نزول است فرمود: “ادعوالی، ادعوالی” (به سوی من بخوانید) صفیه گفت: چه کسی را ای رسول خدا؟ فرمود اهل بیتم علی، فاطمه، حسن و حسین را آنها را آوردند و پیامبر کسا (پوشش) خود را بر آنها انداخت سپس دستان خود را بالا برده عرض کرد: اللهم هولاء آلی فصل علی محمد و آل محمد” (خدایا اینها خاندان من هستند پس درود فرست بر محمد و خاندان محمد)
و خداوند این آیه “انما یریدالله ...” را نازل فرمود. حاکم می‌گوید این حدیث دارای سندی صحیح است(۲.)
ب) حاکم مشابه آن را از ام‌سلمه روایت کرده است. ام سلمه می‌گوید: آیه “انما یریدالله ...” در منزل من نازل شد، سپس پیامبر به دنبال علی، فاطمه،‌ حسن و حسین فرستاد و گفت: اینها اهل‌بیت من هستند.(۳)
حاکم می‌گوید این حدیث با شرط بخاری صحیح است.از آشکارترین روایات در این باره - در تعیین اهل‌بیت - بدون دیگران مانند همسران پیامبر، روایتی است که سیوطی در “الدر المنشور” از مردویه نقل کرده که ام‌سلمه گفت: آیه “انما یرید الله ...” در منزل من نازل شد. درحالی که هفت نفر در منزل بودند: جبرئیل، میکائیل، علی، فاطمه، حسن وحسین و من نیز در منزل بودم. گفتم: ای رسول خدا! مگر من از اهل‌بیت نیستم؟! فرمود: تو در راه خوبی هستی تو جزء همسران پیامبری”(۴)
اگر کسی بگوید عترت به معنی خویشاوندی است سخن او قابل قبول نیست زیرا هیچ یک از علمای زمان این را نگفته‌اند، ابن منظور در لسان للعرب می‌گوید [عترت پیامبر خدا، فرزندان فاطمه - رضی‌الله عنما - هستند] ابن اثیر می‌گوید دو عترت یک فرد نزدیک‌ترین خویشاوندان وی‌‌اند”. از این بیان مشخص می‌شود که منظور از اهل‌بیت خویشاوندان به طورکلی نیست بلکه خصوصی‌ترین خویشاوندان است و لذا وقتی که از زیدبن ارقم در روایت مسلم سوال شد که اهل‌بیت او چه کسانی هستند؟ آیا زنان او هستند؟ گفت: نه به خدا، زن می‌تواند مدتی از زمان با مرد باشد سپس مرد او را طلاق داده و او نزد اقوام خود برگردد، اهل‌بیت او (پیامبر) اصل و گروه او هستند که پس از او صدقه بر آنها حرام شد.
همچنین می‌بینیم که هیچ کس از خویشاوندان رسول‌الله و حتی همسران ایشان نه در تاریخ و نه درحدیث ادعای عضویت در اهل‌بیت را نکرده‌اند و به آیه تطهیر تمسک نجسته‌اند، به عکس خود اهل‌بیت مثلا امیرالمومنین می‌فرماید: ان الله عزوجل فضلنا اهل‌البیت و کیف لایکون کذلک و الله عزوجل یقول فی کتابه:‌ “انما یریدالله لیذهب ...” (خداوند عزوجل ما اهل‌بیت را برتر قرار داد، و چطور این‌گونه نباشد در حالی که خدای عزوجل در کتاب خود فرمود: خداوند فقط‌‌ می‌خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل‌بیت دور کند.
ـ نکته:
“استدلال ابن کثیر به اینکه سیاق آیات ایجاب می‌کند که همسران پیامبر را نیز باید داخل اهل‌بیت دانست قبول نیست، زیرا محبت ظهور آیات بستگی به یکنواخت بودن سخن دارد و واضح است که در اینجا خطاب به مونث که در آیات گذشته است تبدیل به مذکر شده است، پس اگر منظور در این آیه همسران ایشان بود باید خطاب این گونه باشد - انما یریدالله لیذهب عنکن الرجس اهل‌البیت و یطهر کن تطهیرا - زیرا آیات قبل مخصوص زنان است و لذا خداوند پس از آیه تطهیر که مذکر است، دوباره خطاب به مونث را از سرگرفته، فرموده است: “و اذکرن سایتلی فی بیوتکن من آیات الله و الحکمه(۵)“ (و به یاد بیاورید - شما زنان آنچه از آیات خدا و از حکمت در خانه‌هایتان خوانده می‌شود.) و هیچ کس جز عکرمه و مقاتل نگفته است که آیه تطهیر درباره همسران پیامبر نازل شده است. عکرمه می‌گفت: “هرکه بخواهد من با او مباهله می‌کنم به اینکه این آیه درباره همسران پیامبر نازل شده است.(۶)“
این سخن عکرمه قابل قبول نیست زیرا با روایات صریح و صریح از جمله روایاتی که به صراحت می‌گوید: اهل‌بیت همان اصحاب کسا هستند، تعارض دارد و عموم مردم آن دوره آن را درباره علی، فاطمه، حسن و حسین می‌دانستند و این از سخن خود عکرمه هم بر می‌آید که می‌گفت: “آن گونه نیست که شما خیال می‌کنید بلکه درباره همسران پیامبر است(۷)“. همچنین نمی‌توان عکرمه را به خاطر دشمنی شدید او با امیرالمومنین و اهل خوارج بودن به عنوان حاکم و شاهد پذیرفت.
مقاتل نیز در دشمنی با امیرالمومنین و اشتهار به دروغگویی کمتر از عکرمه نیست و نسانی او را در صف دروغگویان قرار داد که معروف به جعل حدیث‌اند(۸.)
در کتب اهل‌سنت از قبیل صحیح ترمذی، مسند احمد، مسند طیالسی، مستدرک حاکم بر صحیحین، اسدالغابه، تفسیر طبری، ابن‌کثیر و سیوطی آمده است که رسول‌الله به مدت شش ماه هرگاه که برای نماز صبح از منزل خارج می‌شد، در خانه فاطمه آمده می‌فرمود: الصلاه یا اهل‌‌البیت “انما یریدالله لیذهب عنکم الرجس اهل‌البیت ...” (نماز ای اهل‌بیت ...)
▪ اهل‌بیت در آیه مباهله:
وقتی که نحوه مبارزه از جنگ به دعا و مباهله با نصاری تبدیل شد پیامبر برای این نحوه جدید از مبارزه هیچ یک از اصحاب خود را نخواند زیرا در چنین موقعیتی کسی به پیش نمی‌رود مگر اینکه قلبی سالم و پاک از هر پلیدی و گناه داشته باشد و چنین کسانی همان برگزیدگان نخبه‌‌اند. پس دو طرف دعوا باید افراد خود را دعوت نموده و لعنت خدا را برای دروغگویان بخواهند. در اینجا بود که فرمان الهی این‌گونه نازل شد “فمن حاجک فید من بعد ما جادک من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءکم و نساءنا و نساءکم و انفسنا و انفسکم ثم نبهتل فنجعل لعنه الله علی الکاذبین” آل عمران /۶۱ (هرگاه بعد از آنچه از علم به تو رسید کسانی با تو، به محاجه و ستیز برخیزند به آنها بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت کرده، شما هم فرزندان خود را، ما زنان خود را شما نیز زنان خود را، و خودمان و شما هم خودتان، سپس مباهله نموده و لعنت خداوند را بر دروغگویان قرار دهیم.
پیامبر در حالی که حسن در طرف راست ایشان، حسین در طرف چپ، علی و زهرا هم پشت سر بودند بر نصرانی‌ها و کشیش‌های آنها ظاهر شد وقتی نصرانی‌ها این چهره‌های نورانی را دیدند لرزه بر اندامشان افتاد و پس از گفتگو، تصمیم گرفتند عقب‌نشینی کرده و مباهله را ترک گویند و راضی به پرداخت جزیه شدند.
ولی چرا پیامبر تنها به این پنج تن اکتفا کرده و اصحاب و همسران خود را نیاورد؟ چون هیچ کس غیر آنها نتوانسته است چنین صفات والایی را که خداوند برای اهل‌بیت در آیه تطهیر ذکر کرده است به دست آورد. و لذا می‌بینیم که رسول‌الله در اجرای دستور این آیه چگونه توجه امت را به سوی مقام و منزلت اهل‌بیت جلب نموده و کلمه ابناءتا: فرزندانمان را و آیه بر حسن و حسین، “نساءنا: زنانمان” را بر حضرت فاطمه زهرا علیها‌السلام و “انفسنا: نفوسمان” را بر علی علیه‌السلام تطبیق داده است.
مسلم و ترمذی هر دو در باب فضائل امیرالمومنین روایت کرده‌اند که “سعدبن ابی‌وقاص گفت: وقتی که این آیه نازل شد “فقل تعالو ندع ابناءنا ...” رسول‌الله، علی، فاطمه، حسن و حسین را خواست و گفت: الهم هولاء اهلی(۹]) خدایا اهل من اینها هستند.[ فرمایش پیامبر نشان دهنده این مطلب است که اهل‌بیت منحصر به این چهار نفر‌ند.

پی‌نوشت‌ها:
۱- صواعق، ص ۱۴۳
۲- مستدرک حاکم، ج ۲، ص ۱۴۸
۳- همان، ص ۱۴۶
۴- الدرالمنشور، ج ۶، ص ۶-۴
۵- احزاب، آیه ۳۴
۶- الدرالمنشور، ج ۶، ص ۶۰۳
۷- همان
۸- دلائل الصدق، ج ۲، ص ۶۵
۹- صحیح مسلم، ج ۴، ص ۷۱-۱۸
علیرضا خیرالهی کوهانستانی

منبع : روزنامه رسالت