نگاهی به زندگی و آثار آیت الله معرفت (ره)

سیره و آثار آیت الله معرفت (ره) نشان می دهد توفیقات علمی ایشان به این دلیل است كه در علوم رسمی حوزه متوقف نماند و به راه های نرفته اندیشید.
یكی از رسالت های بزرگ عالمان و دین باوران، پاسداری از حریم كتاب الهی و بازگشایی رازهای نهفته آن است. تبیین معارف آفتابگون قرآن و بیان آن به زبان روز و رفع شبهه ها و پاسخ به شبهات مطرح شده درباره قرآن كریم از رسالت های عالمان دین به شمار می رود از این رو در طول تاریخ نزول قرآن كریم تاكنون بیشترین نگاشته های تاریخ بشریت پیرامون قرآن كریم و معارف آن بوده است. آیت الله محمد هادی معرفت (ره) یكی از استادان بزرگ حوزه و دانشگاه بود كه ده ها اثر قرآنی ارزشمند تألیف و به جامعه قرآنی عرضه داشت. ایشان از اوان جوانی در كنار فراگیری علوم حوزوی با هدایت برخی از استادان خود به معارف قرآن كریم روی آورد و از زمانی كه در كربلا و نجف بود و سپس به ایران آمد به این مهم توجه داشته و هرگز این رشته را ر ها نكرد.
● مسئولیت شناسی
هركس كه در این چند دهه با تلاش های علمی آیت الله معرفت آشنایی دارد، تردید ندارد كه ایشان چه در شناساندن قرآن كریم و بازشناساندن سهم پیروان مكتب اهل بیت(ع) در این زمینه و چه در عرصه دفاع از حریم قرآن كریم ، دمی نیاسوده است. صرف كردن قریب پنجاه سال از عمر در قرآن كریم پژوهی و عرضه آثاری همچون «التمهید فی علوم القرآن»، «صیانهٔ القرآن من التحریف»، «التفسیر و المفسرون فی ثوبهٔ القشیب»، «شبهات و ردود حول القرآن الكریم» و «التفسیر الاثری الجامع» بهترین گواه بر این مدعاست.
آیت الله معرفت (ره)در زندگینامه خود آورده است كه همزمان با تحصیل در نجف اشرف همگام با فاضلانی همچون آیات عظام سید محمد شیرازی، سید عبدالرضا شهرستانی و شیخ محمدباقر محمودی، مجمعی علمی پدید آورده و در مجله ای با عنوان اجوبهٔ المسائل الدینیه به پاسخگویی به پرسش های آن دوره محافل علمی و دانشگاهی عراق یا برخی از كشورهای عربی پرداختند.
بنابر نظر آیت الله معرفت (ره) یكی از پرسش ها ناظر به دیدگاه شیعه نسبت به مسأله ترجمه قرآن كریم است.
ایشان برای پاسخ به این پرسش به كنكاش پرداخته و پاسخی مستدل و مستند نمی یابد و هنگامی كه به شماری از كتب عالمان اهل سنت در این زمینه دست پیدا می كنند به پدیده ای شگفت و تحسّربرانگیز وقوف می یابند: اندیشوران شیعه به هر دلیل در حوزه علوم قرآن كریم در برابر حجم گسترده آثار اهل سنت، كاری در خور ارائه نكردند. او از همان لحظه با خود پیمان می بندد كه از حجم كارهای دیگر كاسته و كار تدوین تفسیر «الوسیط» كه به نگارش آن اشتغال داشت را ر ها كند و این خلأ را پر كند.
تدوین یك دوره علوم قرآنی در قالب كتاب «التمهید فی علوم القرآن» كه به تدریج و پس از سالیانی مطالعه، تحقیق و تدریس فراهم آمد، حاصل آن پیمان مبارك و مسئولیت شناسی او است. كتاب «التفسیر و المفسرون فی ثوبهٔ القشیب» به عنوان متنی جایگزین كتاب «التفسیر و المفسرون» دكتر «محمد حسین ذهبی» كه با وجود كاستی ها و غرض ورزی در برخورد با اندیشه و تفاسیر شیعه در دانشگاه ها و محافل علمی تدریس می شد، به رشته تحریر درآمد. او خود در این باره می نویسد: «لایزال به حكم وظیفه شرعی در تحقیق پیرامون مسائل قرآنی اشتغال دارم و هرگز احساس خستگی نمی كنم، بلكه حالت ابتهاج همیشه مرا فراگرفته و این از بركت قرآن كریم است.»
● آزاداندیشی
اگر به راستی دخالت حرمت و شخصیت بزرگان در ماندگاری و دفاع از تفكراتشان امری نكوهیده است و به قول ارسطو در تبیین چرایی نقد تفكرات استاد خود افلاطون مدعی شد، مقام علم از مقام استاد ارجمندتر است و اگر به جدّ می پذیریم كه در بسیاری یا شماری از تفكرات به میراث رسیده از گذشتگان در آنجا كه به معصوم مستند نیست، احتمال خطا و اشتباه وجود دارد و حق علم و تحقیق یعنی به حق رسیدن اقتضا دارد كه افكارشان را به نقد كشیده و طرحی نو درافكنیم چرا عموماً در برابر نقد تفكرات مشهور و حاكم، صف آرایی می كنیم. نگاه تردیدآمیز نسبت به صحت آرایی كه از گذشتگان بر جای مانده است، از ویژگی های ایشان بود.
پیداست كه مقصود از ذكر این موارد، صحه گذاشتن بر آن ها و انطباق قطعی آن ها با حقیقت نیست چنان كه وی برخی دیدگاه های پیشین خود همچون وقوع نسخ در قرآن كریم را كنار گذاشته است. برخی از نواندیشی های استاد معرفت در عرصه قرآن كریم پژوهی نیز بدین شرح است، به عكس بزرگانی همچون علامه طباطبایی (ره) كه برای قرآن كریم حقیقتی بسیط غیر از الفاظ و عبارات كنونی این كتاب قایل اند، نمی توان برای قرآن كریم ماهیتی غیر از كتاب در دسترس قائل شد.
در حل تناقض بدوی میان شب مبعث یعنی شب بیست و هفتم رجب كه بالطبع به معنای آغاز نزول قرآن كریم است و شب قدر كه بنا به تصریح قرآن كریم شب نزول قرآن كریم است، ایشان معتقدند مقصود از «انا انزلناه فی لیلهٔ القدر» آغاز نزول رسمی قرآن كریم در شب قدر است و آنچه در شب مبعث اتفاق افتاد، صرفاً برای اعلام آغاز رسالت بوده است.
جمع قرآن كریم در دوران ابوبكر و عمر ناظر به گردآوری و تدوین بدوی قرآن كریم و جمع قرآن كریم در دوره عثمان به یك دست كردن قرائات قرآن كریم ناظر بوده است با وجود اصرار شماری از صاحب نظران مبنی بر انتساب رسم الخط كنونی قرآن كریم به پیامبر، این رسم الخط امری حادث بوده و به خاطر راهیافت خطاهایی در آن قابل تغییر است.
قرائات سبعه فاقد تواتر بوده و در میان آن ها تنها قرائت حفص از عاصم به دلیل انتساب به حضرت امیر(ع) و از رهگذر ایشان به پیامبر (ص) و نیز انطباق با قرائت متداول میان مسلمانان قابل قبول است.
مقصود از حدیث «سبعهٔ احرف» و جواز قرائت قرآن كریم به هفت حرف، لهجه های مختلف است كه صرفاً برای تسهیل در قرائت قرآن كریم ابراز شده است.
گرچه آیت الله معرفت (ره) با مخالفت با استاد خود آیت الله خویی (ره) در آغاز، راهیافت نسخ در قرآن كریم حداقل در شش مورد را پذیرفته بود، امّا اخیراً همصدا با استاد خود بر این باوراند كه نسخ در قرآن كریم رخ نداده است. نسخ مشروط، دیدگاه بدیعی است كه ایشان برآن اصرار دارند بر اساس این نظریه شماری از آیات نه به صورت مطلق، بلكه به صورت مشروط نسخ شده اند به عنوان مثال آیات صفح و گذشت كه ناظر به وضعیت مسلمانان در مكه نازل شدند، به صورت مطلق با آیات امر كننده به جهاد نسخ نشده اند، بلكه با تكرار شرایط مكه همچنان حكم به گذشت و مدارا پا برجاست.
شمار قابل توجهی از آیات نه ذاتاً بلكه به صورت عارضی و با رویكرد فرقه های كلامی مختلف از اوائل سده دوم شكل تشابه به خود گرفته و جزو متشابهات به شمار رفته اند بنابراین با صرف نظر از نوع برخورد این فرقه ها با این آیات، آن ها ذاتاً جزو محكمات خواهند بود.
یكی از معانی تأویل، راهیابی به بطن آیات است و برای رسیدن به این نوع از تأویل باید با استفاده از قانون مناسبت میان معنای ظاهری و معنای باطنی و با الغاء خصوصیات، مفاهیم عام آیات برگرفته شده و در موارد دیگر سرایت داده شود. خبر واحد نه از باب حجیت تعبدیه، بلكه از باب سیره عقلا كه برای خبر واحد افاده علم عرفی قائل اند، دارای حجیت مطلق است از این رو روایات آحاد در تمام عرصه های تفسیر قرآن كریم حجت است.
● پژوهش محوری
به گمانم یكی از مهم ترین عوامل ماندگاری یك اثر، برخورداری آن از عنصر پژوهش محوری است. مقصود از پژوهش محوری برخورداری از هشت ویژگی است: تتبع، ژرف اندیشی، اهتمام به آرای دیگران و احترام به آن ها در كنار نقد، رعایت امانت در نقل مطالب، نزاهت قلم و پرهیز از هرگونه درشت خویی در برخورد با نظرگاه سایر صاحب نظران، اجتناب از شتاب زدگی در انتشار اثر، نقدپذیری و برطرف كردن كاستی های اثر با برخورد با نقدها، نظارت بر اثر تا مرحله انتشار و نظارت بر ترجمه ها.
كسانی كه با شیوه تحقیق آیت الله معرفت (ره) آشنایی دارند، او را در برخورداری از این عناصر بویژه درباره برخی از آن ها ممتاز می دانند. مطالعه و فیش برداری سی ساله از منابع متعدد و پر شمار- چنان كه در مقدمه جلد نخست «التمهید» آمده است و در لابه لای این كتاب و سایر آثار ایشان هویداست، اثبات گر تتبع وی است.
به عنوان نمونه از ایشان در چند مناسبت شنیدم كه: برای حل معضل چگونگی برخورد با دو قرائت استیناف و عاطفه بودن «واو» در آیه تأویل ماه ها در فكر و تأمل به سر بردم و سرانجام پس از مشورت و استفسار از دیدگاه عالمان روز نجف اشرف به حضرت امیر (ع) متوسل شده و پاسخ خود را از ایشان الهام گرفتم.
رعایت امانت او با مراجعه به پاورقی ها و كتابنامه و نزاهت قلم با مراجعه به كتاب «صیانهٔ القرآن من التحریف» قابل دستیابی است. اصرار ایشان بر تدریس متون كتاب ها پیش از انتشار و حتی ارائه آثار به گروهی از صاحب نظران برای برطرف ساختن كاستی های آن ها پیش از چاپ، درس آموز است.
آیت الله محمد هادی معرفت (ره) صاحب آثار گرانسنگی در حوزه علوم قرآنی و تفسیر در میان شیعیان است كه در میان دانشمندان شیعی برای نخستین بار به صورت مستقل با درك خلأ تحقیقات قرآنی در حوزه های علمیه شیعی همزمان با فقه به تحقیق و تألیف در علوم قرآنی پرداخت .
این قرآن كریم پژوه برجسته، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و مفسر قرآن كریم كریم عصر ۲۹ دی سال ۱۳۸۵در سن ۷۶ سالگی و بر اثر عارضه قلبی دارفانی را وداع گفت.

دكتر علی نصیری

منبع : روزنامه ایران