از رضاخان شصت تیر تا رضاشاه پهلوی ‌

رضا، پسر عباسعلی ، معروف به “داداش بیگ” افسر قزاق از ایل پالانی ، در ‌‌۲۴ ‌اسفند ماه سال ۱۲۵۵ هـ.ش. در قریه “آلاشت” از توابع سواد کوه مازندران به‌ ‌دنیا آمد. چند روز پس از تولد رضا، داداش بیگ درگذشت و مادر - که از‌ ‌مهاجران گرجستان بود - به دنبال درگیری و اختلاف خانوادگی، به همراه‌ ‌نوزادش به تهران رفت و در خانه برادر خود ساکن شد. رضا دوران کودکی و‌ ‌نوجوانی خود را زیر نظر دایی‌اش - که خیاط قزاقخانه بود - سپری کرد و به‌ ‌توصیه و وساطت او ،‌در سن چهارده ، پانزده سالگی وارد بریگاد قزاق شد و به‌ ‌عنوان نظامی ساده، مشغول به کار گردید.‌‌
نخستین منصب رضا در قزاقخانه،‌ ‌سمت وکیل باشی “گروهان شصت تیر” بود که بعدها به فرماندهی آن رسید و به‌ ‌‌”رضا خان شصت تیر” شهرت یافت. او در این زمان، به رسم جاهل‌ها و‌ ‌بزن‌بهادرها ، با بستن گذرها، قمه‌کشی می‌کرد و به خودنمایی می‌پرداخت.‌ ‌توانایی و تنومندی جسمانی و سخت‌گیری و تحمل شدائد در انجام ماموریت‌های‌ ‌نظامی اندک اندک درنظر برخی صاحب منصبان و متنفذان ، او را از دیگران‌ ‌متمایز کرد. از جمله، عبدالحسین میرزا فرمانفرما - که ازشاهزادگان بنام و‌ ‌قدرتمند قاجاری بود‌- به او توجه تمام نشان داد و مسئولیت اسلحه جدیدش -‌ ‌مسلسل ماکسیم - را به او سپرد. از این رو ، رضا خان در میان خانواده‌ ‌فرمانفرما، “رضا ماکسیمی” نیز نام گرفت. پس از این، رضا خان به مرور مراتب‌ ‌ترقی را طی کرد و در انجام ماموریت‌های مختلف، همچون سرکوب نهضت‌ ‌آزادی‌خواهانه میرزا کوچک خان در گیلان، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت.‌ ‌زندگی رضا خان تا میانسالی در بی‌سواد ی گذشت و حتی پس از آن که خواندن‌ ‌آموخت، در نوشتن کلمات و عبارات ، دچار اشتباهات فاحش می‌شد. رضا خان ترقی‌ ‌خود را مدیون حمایت صاحبان ثروت و قدرت، انضباط خشک نظامی و قساوت و‌ ‌بی‌رحمی خود بود؛ ‌اما از معلومات شایان و تفکر نظامی چندان بهره‌ای‌ ‌نداشت. با این همه ، به دلایل متعدد، مورد توجه انگلیسی‌ها قرار گرفت و‌ ‌سرانجام یک ژنرال بریتانیایی به نام “ادموند ایرونساید” ضمن دیدار و‌ ‌گفتگویی که با او داشت، وی را شایسته اجرای طرح کودتایی یافت که نافع‌ ‌کشورش در ایران و شبه قاره هند را تامین می‌کرد.‌
‌رضا خان بعدها نزد‌ ‌بعضی از بزرگان اعتراف کرد که انگلیسی‌ها او را سرکار آوردند‌؛ اما او‌ ‌انگیزه‌اش را از اقدام به کودتا، ‌وطن‌خواهی خود قلمداد کرد. این کودتا در۳ ‌ ‌اسفند ماه سال ۱۲۹۹ هـ.ش به وقوع پیوست و رضا خان در اعلامیه مشهوری که‌ ‌با عنوان “حکم می‌کنم” منتشر کرد،،‌خود را رئیس کل قوا خواند و پس از‌ ‌اندکی، از سوی “ احمد شاه قاجار” با لقب “ سردار سپه” به بالاترین درجه‌ ‌نظامی (سردار سپهی) دست یافت.‌‌
رضا خان سردار سپه در کابینه کودتا به‌ ‌نخست وزیری سید ضیاءالدین طباطبایی - عامل انگلیسی‌ها - ‌عهده‌دار پست‌‌ ‌وزارت جنگ شد و این منصب را در دولت‌های دیگر نیز در قبضه قدرت خود گرفت،‌ ‌و با ادغام یگان‌های متفرق نظامی قشون متحدالشکلی به وجود آورد و به مرور‌ ‌از این طریق، زمینه‌ نفوذ و استیلای خود را در امور سیاسی و اجرایی کشور‌ ‌فراهم ساخت.‌ ‌
این جریان موجب اعتراض جناح اقلیت مجلس و برخی از‌ ‌روزنامه‌نگاران شد؛ اما مخالفت اقلیت مجلس (بویژه شهید مدرس) به جایی‌ ‌نرسید و قتل و ضرب و شتم و تهدید کسانی همچون “میرزاده عشقی” ، شاعر جوان‌ ‌، “حسین صبا” مدیر روزنامه ستاره ، “ملک‌الشعرای بهار” نماینده مجلس ،‌‌ ‌تقریبا صدای معترضان را خاموش کرد. سردار سپه در این هنگام، به تجدید نفوذ‌ ‌و قدرت حاکمان محلی اقدام نمود و شماری از آنان را به مرکز جلب کرد یا از‌ ‌میان برداشت تا در آینده نیروی مخالفی در داخل کشور نداشته باشد. در این‌ ‌اوضاع و احوال، تصمیم احمد شاه برای رفتن به فرنگ، زمینه ریاست وزرایی‌‌ ‌سردار سپه را آماده کرد (آبان ۱۳۰۲‌‌. )
‌رضا خان سردار سپه، رئیس‌ ‌الوزراء، که از این پس هیچ گونه مقام و قدرتی را مانع پیشرفت خود نمی‌دید،‌ ‌با اتخاذ ترفندهای خاص و با استفاده از موقعیت اجتماعی و سیاسی موجود، تحت‌ ‌حمایت نامرئی آورندگانش و یاریگری اطرافیان خود، پله پله نردبان ترقی را‌ ‌پیمود تا سرانجام به حکمرانی قاجاریه پایان داد و مقام سلطنت را به دست‌ ‌آورد (۲۳ آذر ۱۳۰۴) و رسما به عنوان پادشاه ایران، با رعایت تشریفات ویژه‌ ‌تاجگذاری کرد (۴ اردیبهشت ۱۳۰۵. ) بدین ترتیب، رضا خان به دوره سوم‌ ‌زندگانی خود گام گذاشت. این دوره نسبتا طولانی که تا شهریور ۱۳۲۰ تداوم‌ ‌یافت، در برگیرنده وقایع گوناگونی است که آگاهی مشروح از آنها به کتابی‌ ‌مستقل نیازمند است. همه اقدامات و رویدادهای مربوط به عصر رضا شاهی، از‌ ‌سیاست‌های فردی،‌ اخلاق تندروانه و دیکتاتوری،‌و نیز ستیز او با فرهنگ‌‌ ‌اسلامی و روحانیت او متاثر بوده است؛ ترور مدرس ، ضرب و شتم شیخ محمدتقی‌ ‌بافقی در حرم حضرت معصومه (س) و نیز اجباری کردن خدمت سربازی، در کنار‌ ‌اجباری شدن استفاده از کلاه پهلوی و لباس متحدالشکل فرنگی، بویژه ماجرای‌ ‌کشف حجاب و تصرف اوقاف و عدلیه از سوی کارگزاران رژیم، زمینه‌های چالش‌ ‌روحانیت و شاه را به وجود آورد. در همه این اعمال، فرنگی مآبی، رنگی آشکار‌ ‌داشت و چون با ایران گرایی و باستان ستایی همراه بود، به تقلید و انفعال و‌ ‌خود بزرگ‌بینی منجر شد.‌‌
متاسفانه خلق و خوی دیکتاتوری رضا خان، مجال و‌ ‌امکان شکوفایی علمی و فرهنگی فراخور عصر را هم از موسسه ‌های تازه تاسیس‌ ‌گرفت و نهادهای مدنی - چون مجلس و دولت - را از انجام وظایف قانونی‌شان‌ ‌بازداشت. آنچه چشم‌گیر‌تر از هر پدیده‌ای این دوره را از ماقبل آن متمایز‌ ‌می‌کند، آبادانی شهرها و عمران راه ‌ها بود که البته این توسعه ظاهری هم‌ ‌فقط به گسترش شهرنشینی انجامید و نه تنها به صنعت و تجارت رونقی نداد‌‌‌؛ ‌بلکه اقتصاد کشاورزی و دامداری سنتی ایران را هم ضایع کرد.‌‌
در دوران‌ ‌بیست ساله حکومت رضا خان، بدبینی و خود رایی روز افزون او که معمولا با‌ ‌خشم و کینه‌جویی همراه بود، نه تنها مخالفان را به دام زندان و کام مرگ‌ ‌انداخت؛ که حتی کسانی چون داور، تیمورتاش،‌ فروغی و ... را - که از یاران‌ ‌و یاریگران او بودند - بی‌نصیب نگذاشت. مجموع این اعمال که ناشی از اراده‌ ‌ملوکانه رضا خان بود، به مرور تحمل موافق و مخالف را به آخر رساند و به‌ ‌همین دلیل، با ورود متفقین به ایران، به اندک مدتی رژیم رضا خانی از هم‌ ‌پاشید و تبعیدش به جزیره‌ای دور از ایران، با خوشحالی مردم مواجه شد.‌‌
دوره چهارم و آخرین مرحله زندگی او ، از تبعید تا مرگ است.‌‌
بهانه‌ ‌ظاهری و تا حدی جدی متفقین در ورود به ایران ،‌حضور پرشمار و چشمگیر‌ ‌آلمانی‌ها در کشور بود. در جریان جنگ جهانی دوم، خوشحالی مردم و دولت‌ ‌ایران از پیروزی آلمان‌ها بر روس و انگلیس، به نوعی آلمان دوستی و‌ آلمان‌ ‌گرایی دولت ایران جلوه کرد و این امر با منافع متفقین سازگار نبود. در‌ ‌نتیجه، در ساعت چها ر روز ۳ شهریور سال ۱۳۲۰، سفیران کشور انگلیس و شوروی‌ ‌طی یادداشت‌های جداگانه‌ای، اعلام کردند که ارتش‌های کشورهای متبوعشان‌ ‌وارد خاک ایران شده‌اند. رضا شاه دچار هراس شد و برای حفظ ظاهر ، ستاد‌ ‌جنگی تشکیل داد. این تساد در روز ۴ شهریور، اولین و آخرین اعلامیه‌ جنگی‌ ‌خود را که در آن از مردم! خواسته شده بود در مقابل قوای متجاوز ایستادگی‌ ‌کنند ، منتشر کرد. روز ۵ شهریور ماه، دولت منصور استعفا کرد و فروغی با‌ ‌پشت‌گرمی و هدایت انگلیسی‌ها مامور تشکیل کابینه شد.‌‌
روز ۶ شهریور دولت‌ ‌به عنوان پیروی از نیات صلح‌جویانه اعلیحضرت !‌دستور ترک مقاومت نیروهای‌ ‌نظامی را صادر کرد. گفتنی است که پیش از صدور این دستور، فرماندهان نظامی‌ ‌واحدهای خود را ترک کرده و به تهران گریخته بودند. به این ترتیب،‌ ‌پادگان‌ها از سربازان و نظامیان خالی شد و بسیاری از سلاح‌ها به دست ایلات‌ ‌و عشایر افتاد و سربازان پیاده و پراکنده و گرسنه و تشنه، راهی شهر و دیار‌ ‌خود شدند. این سرانجام ارتشی بود که رضا خان به وجود آورد و ایجاد آن،‌ ‌بخش‌های هنگفتی از در‌آمد کشور را بلعید. از این روز تا ۲۵ شهریور ، -‌ ‌یعنی قبل از ورود متفقین به تهران - وقایع ریز و درشت دیگری به وقوع پیوست‌ ‌تا آنکه رضا خان با توصیه و الزام سفارت انگلیس، از سلطنت کناره‌گیری کرد‌ ‌و متن استعفانامه‌اش را محمدعلی فروغی نوشت و به جای او خواند.‌‌ رضا خان‌ ‌در مسیر خروج از ایران در اصفهان همه اموال منقول و غیر منقول خود را که‌ ‌طی بیست سال ،‌به زور و تهدید از صاحبان آنها گرفته بود، به فرزند و‌‌ ‌جانشین خود بخشید و روز ۵ مهر ماه وارد بندرعباس شد، و به اتفاق خانواده‌ ‌خود، به وسیله یک کشتی باری، آب‌های ایران را ترک کرد. اما به جای هند،‌ ‌انگلیسی‌ها ، او و همراهانش را به افریقای جنوبی بردند و در جزیره “موریس”‌‌ ‌پیاده کردند.
در این جریان هم موضوع حمل جواهرات سلطنتی به وسیله رضا خان‌‌ ‌به خارج ، مورد توجه محافل داخلی و خارجی قرار گرفت و برخی نمایندگان‌ ‌مجلس، به این موضوع پرداختند. جزیره موریس جای مناسبی برای رضا شاه نبود،‌ ‌به همین دلیل، پس ازمدتی در نتیجه اقدامات فراوان پسرش به ژوهانسبورگ که‌ ‌موقعیت و آب و هوای مناسب‌تری داشت، انتقال داده شد و سرانجام در روز ‌‌۴ ‌مرداد ماه ۱۳۲۳ خسته و شکسته، خود را به دست مرگ سپرد و به آنچه کرده بود،‌ ‌گرفتار گشت.‌‌

منبع : روزنامه رسالت