سه انقلاب در یک نگاه

● به جای مقدمه :
” جامعه ما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی احساس هویت کرد یعنی شخصیت خودش را بازیافت . ما به‌عنوان جزء نودونهم درامواج حرکات جهانی غرق و گم بودیم . انقلاب ما را زنده کرد و به ما شخصیت داد . انقلاب به ما آموخت که یک ملت می‌تواند در اساسی‌ترین مسائل جهانی سخن و موضوعی داشته باشد و آن را با صراحت وبدون توجه به اینکه قدرتمندان وقلدرهای عالم چه می‌خواهند ابراز کند و پای آن بایستد . ارزش یک ملت در جامعه بین‌الملل به این چیزهاست ،‌نه به دنباله‌روی کورکورانه .” رهبر معظم انقلاب
چنانچه می‌دانیم پیروزی انقلاب اسلامی ایران چه در داخل و چه در خارج ازکشور ناظران را با پدیده‌ای تازه در صحنه سیاسی جهان روبرو ساخت. این پدیده بنا به ماهیت ،‌اهداف و سرشت خود درهیچ یک از معیارهای سیاسی جهان نمی‌گنجد. از این‌رو شناخت عمیق وهمه جانبه وجوه،‌ایدئولوژی ، بازتاب ، دستاوردهای فرهنگی ‌اجتماعی واقتصادی ، ویژگی‌های رهبری و شیوه‌های مبارزاتی در آن ،‌همواره در دو دهه گذشته مورد توجه واعتنا بوده است. این توجه واعتنا بیانگر آن است که انقلاب اسلامی ایران به‌عنوان یکی از موثرترین پدیده‌های دهه‌های پایانی قرن بیستم تاثیرات و بازتاب‌های گسترده‌ای در ایران ، منطقه و جهان داشته واز ابعاد گوناگون مورد توجه و مطالعه صاحب‌نظران ‌،‌ناظران،‌سیاستمداران و نظریه‌پردازان ایرانی و غیرایرانی واقع شده است.
● انقلاب کبیر فرانسه(۱۷۸۹ ) در یک نگاه
قرن هفدهم و هجدهم میلادی حکومت‌های سلطنتی زمام امور فرانسه را در دست داشتند . طی سال‌های پیش از انقلاب به علت ولخرجی‌های دربار و جنگ‌های طولانی هفت ساله اوضاع اقتصادی واجتماعی کشور بسیار وخیم بود . در چنین شرایطی لویی پانزدهم در سال۱۷۷۴ به حکومت رسید . وی فردی جوان و فاقد تجربه برای اداره کشوری نابسمان بود . این امر زمینه نفوذ ملکه و درباریان درامور را فراهم کرد. بی‌لیاقتی شاه و فساد درباریان که هزینه‌های آن بر مردم تحمیل می‌شد زمینه‌های انقلاب دراین کشور را فراهم ساخت. در سال ۱۷۸۹ فشارهای شدید اقتصادی از یکسو وزمستان سخت و طاقت فرسا از سوی دیگر باعث شد مردم پاریس تحت تاثیر جریان‌های روشنفکری به خیابان‌ها بریزند و شورش کنند . پس از درگیری‌های مسلحانه کنترل پاریس به دست مردم افتاد و زندان باسیل که مظهر حکومت استبدادی بود سقوط کرد و پادشاه فرانسه تسلیم گردید و حکومت سلطنتی مشروطه برقرارشد . وقایع واتفاقات چهارسال بعدی به سقوط سلطنت واعدام لویی شانزدهم و تشکیل حکومت جمهوری انجامید.
● انقلاب روسیه (اکتبر ۱۹۱۷ م) در یک نگاه
از سال ۱۶۱۳ میلادی خاندان رومانف با لقب تزار در روسیه حکومت می‌کردند محرومیت‌های اقتصادی‌، فشارهای شدید سیاسی ، تفاوت‌های طبقاتی ،‌استبداد تزاری ، نارضایتی دهقانانی که از مالکیت زمین بی‌بهره بودند و رشد سریع طبقه کارگر اوضاع این کشور را نابسامان کرد . از طرفی شکست روسیه در جنگ ۱۹۰۵ با ژاپن و رشد اندیشه‌های روشنفکری بویژه مارکسیسم موجب شد تا علی‌رغم تلاش‌های الکساندر دوم، زمینه‌های انقلاب فراهم آید.شورش‌های عمومی وعدم تمکین ارتش ،‌بلشویک‌‌ها را به قدرت رساند واتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی تشکیل گردید .
● انقلاب اسلامی ایران( ۱۹۷۹ م) در یک نگاه
با انحراف مشروطیت در دوره قاجار ،‌رضا خان پهلوی از افسران قزاق به کمک انگلیسی‌ها سلسله پهلوی را تشکیل داد. پس ازوی فرزندش محمدرضا به سلطنت رسید. وی در جریان مبارزات مردمی ۱۳۳۲ از ایران فرارکرد ولی با کودتای ۲۸مرداد که به کمک عوامل آمریکا انجام شد به ایران بازگشت. تصویب لوایح اصلاحات شاه که منافع ملی ومذهبی مردم را نادیده می‌گرفت ( بویژه کاپیتولاسیون ) اعتراض مراجع دینی بخصوص امام خمینی(ره) را برانگیخت. این اعتراض منجر به بازداشت ایشان در سال ۱۳۴۲ گردید. رژیم با کشتارهای وسیع در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ تلاش کرد قیام مردم را فرونشاند . پس از این حادثه ادامه مبارزات توسط امام خمینی(ره) منجر به تبعید وی شد. حکومت شاه بر اساس استبداد فردی توام با وابستگی خارجی و فساد سیاسی سعی در حذف تدریجی اسلام از صحنه اجتماعی داشت . این مسئله موجب ناخشنودی مردم از حکومت پهلوی گردید. سرانجام طی سال‌های ۵۵ تا ۵۷ پس از یک دهه مبارزه تبلیغ ایدئولوژیک امام خمینی، اعتراضات مردمی به رژیم گسترش یافت و در نهایت پس از فرار شاه در دی ماه ۵۷ و بازگشت رهبر انقلاب مردمی ایران ،‌در ۲۲ بهمن ماه ۱۳۵۷ در کمال ناباوری محافل بین‌المللی،‌رژیم شاهنشاهی ساقط و حکومت جمهوری اسلامی تشکیل گردید.
● سه انقلاب، حاکم پیشین
۱) فرانسه:
لویی شانزدهم ابتدا از حکومت کنار رفت و سپس در حوادثی در سال۱۷۹۳ کشته شد. وی بسیار سست اراده بود و توان تصمیم‌گیری نداشت. او ادعا می‌کرد قصد بهبود وضع زندگی مردم را داردولی دارایی فرانسه را به باد داد و به تیره بختی مردم فرانسه افزود.
۲) روسیه:
نیکلای دوم در بحبوحه انقلاب استعفا داد وسرانجام ترور گردید
نیکلای فردی ذاتا ساده وخوش قلب ولی سست اراده ،دهن بین و همیشه در حال تردید بود. میگساری‌های مفرط ،‌ولخرجی‌های فراوان و وضعیت روحی ضعیف او ، باعث بی‌اعتمادی مردم شده بود. اطرافیان چاپلوس و فرصت طلب وی او را از مسائل امپراتوری‌اش بی‌اطلاع نگه داشته بودند . به طوری که پس از یکشنبه خونین۱۹۰۵ نمی‌دانست که مردم او را “نیکلای خون آ‌شام” می‌نامند.
۳) ایران:
محمدرضا پهلوی پس از خروج از ایران در دی ماه ۱۳۵۷ و پس از چند سال آوارگی در مصر مرد. وی به گفته اطرافیان نزدیک‌اش انسانی عیاش ،‌پول دوست و مستبد بود. در تمام دوران حاکمیت‌اش وابستگی شدیدی به انگلیس و بعدها ایالات متحده داشت وی همانند پدرش با سیاست‌های مختلف فرهنگ مذهبی مردم ایران را تحقیر می‌نمود و تقلید از غرب را ترقی می‌شمرد وهمین عوامل منجر به نفرت عمومی مردم و روحانیون و روشنفکران از وی گردیده بود.
● سه انقلاب زمینه‌های سیاسی - اقتصادی
۱) فرانسه:
هزینه سنگین جنگ‌های طولانی هفت ساله و ولخرجی‌های درباریان باعث شده بود خزانه دولت تهی گردد واز سویی دیگر با بروز قحطی غله و کمبود شدید درآمد، بی‌کفایتی پادشاه در اداره امور ، فساد شدید سیاسی ، نفوذ و دخالت‌های کلیسا ،نهادهای سیاسی از هم گسیخته بودندو نارضایتی‌های عمومی گسترش یافته بود.
۲) روسیه:
شکست‌های پی‌در پی در جبهه‌های جنگ منجر شد که تزار ۱۵ میلیون کارگر را به جنگ اعزام نماید. این امر تعطیلی کارخانه‌ها ،‌رکود شدید صنعتی و اقتصادی وکمبود نان را در پی داشت. بی‌کفایتی نیکلای دوم در کنترل بحران اوضاع نابسامانی را ایجاد کرده بود که در آن بیشترین فشار به دهقانان و کارگران وارد می‌آمد این شرایط به همراه خشونت‌های پلیس تزاری برای کنترل امور ،‌نفرت عمیقی از خاندان رومانف در میان مردم ایجاد کرده بود.
۳) ایران :
افزایش ناگهانی درآمد نفت و اعطای وام‌های کلان از طرف کشورهای خارجی ،‌افزایش واردات را درپی داشت که باعث فراوانی ارزاق ووجود ذخایر کافی در فرانسه شده بود . ولخرجی‌های درباریان و تضادهای طبقاتی در کنار حذف مخالفین توسط شاه و سلطه سیستم پلیسی با اتکا به ساواک از یکسو و سیاست‌های ضد مذهبی شاه از سویی دیگر موجب شد که علی‌رغم بهبود نسبی وضعیت اقتصادی کشور نارضایتی عمومی از شاه در لایه‌های مختلف ایجاد شود .
● سه انقلاب وضعیت نظامی حکومت پیشین
۱) فرانسه:
وقوع جنگ‌های طولانی به مدت ۲۸ سال سرخوردگی نظامیان و افسران را به همراه داشت . بی‌کفایتی فرماندهان و وابستگی افسران به گروه‌های بورژوازی از سویی و فقدان ابزارهای لازم برای فشار بر مردم ارتش فرانسه را ضعیف کرده و از تسلط پادشاه بر امور کاسته بود.
۲) روسیه:
شکست در جنگ با ژاپن در ۱۹۰۵ و کشته شدن هزاران سرباز روسی درجبهه‌های جنگ با آلمان که ریشه در سوء تدبیرهای تزار در جنگ داشت در کنار فشارهایی که به دلیل وضعیت نابسامانی معیشتی بر ارتش وارد می‌آمد شرایطی را پدید آوردکه شورش سربازان پادگان پتروگراد و الحاق آنان به تظاهر کنندگان علیه تزار را در پی داشت. از این روی ارتش روسیه به‌عنوان یکی از عوامل شتاب زای انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ عمل کرد.
۳) ایران :
ارتش ایران از زمان قاجار در هیچ جنگی شرکت نکرده بود که سازمان اداری و نظامی آن راتضعیف کند . مطرح شدن شاه به‌عنوان ژاندارم منطقه از سوی کارتر رئیس جمهور وقت آمریکا تسلیح و تجهیز ارتش با سلاح‌های مدرن وحضور مستشاران نظامی آمریکا در ایران را در پی داشت . وجود گارد شاهنشاهی و سیستم پلیس مخفی ساواک، شاه را به همه امور امنیتی ایران مسلط کرده بود به گونه‌ای که برخورد نظامی خشن با مخالفین امری عادی در رژیم پهلوی محسوب شد .
● سه انقلاب ،‌حمایت قدرت‌های بزرگ از حکومت پیشین
۱) فرانسه:
در زمان وقوع انقلاب فرانسه رقابت شدید سیاسی ،‌اقتصادی و نظامی بین قطب‌های قدرت اروپایی درجریان بود از این روی انگلیس از بحران داخلی فرانسه که منجر به تضعیف قدرت سیاسی آن می‌شد خشنود بود. روسیه نیز در کنار اتریش سرگرم تجزیه لهستان بود و تضعیف لویی شانزدهم را در راستای منافع خود می‌دید بنابراین نه تنها کسی از پادشاه فرانسه در برابر انقلاب پشتیبانی نکرد بلکه همسایگان تا حدودی زمینه فعالیت انقلابیون را فراهم آوردند.
۲) روسیه :
پیش از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه جنگ جهانی اول اروپا را به دو گروه متفقین و متحدین تقسیم کرده بود . آمریکا نیز در این دوران در انزوای بین‌المللی قرار داشت . از این‌رو هنگام بحران داخلی روسیه این کشور به علت درگیری همپیمانانش در جنگ بی‌حامی مانده بود. البته انقلابیون توسط نیروهای متحدین که در برتری نسبی در جبهه‌های نبرد بودند حمایت می‌شدند.
۳) ایران :
آمریکا ومتحدانش با انگیزه جلوگیری از نفوذ کمونیسم از رژیم پهلوی حمایت می‌کردند . شوروی نیز که ایران را در نزدیکی مرزهای خود می‌دید سعی داشت با انعقاد قراردادهای تجاری و اقتصادی خود را به ایران نزدیک کند. در مجموع رژیم پهلوی از حمایت مادی ومعنوی قدرت‌های بزرگ جهان برخوردار بود. حمایت تبلیغاتی رسانه‌های جمعی غرب از شاه در مقابل انقلابیون نمونه مشهود این امر است .
● سه انقلاب ، ایدئولوژی
۱) فرانسه :
محور اصلی انقلاب فرانسه را می‌توان اعتراض به حاکمیت مطلق پادشاهان ظالم مورد حمایت کلیسا دانست. گسترش اندیشه‌های لیبرالیستی دکارت مبنی بر آزادیخواهی و مبارزه با هرگونه محدودیت برای مردم باعث شدکه لیبرالیسم به ایدئولوژی اصلی انقلاب فرانسه تبدیل شود . البته مردم عادی ارتباط و آشنایی چندانی با این عقاید نداشتند . پس از انقلاب فرانسه این اندیشه‌ها بنای مدرنیته را در اروپا بنیان نهاد که دین را از عرصه اداره امور جامعه کنار زد.
۲) روسیه :
مارکسیسم که به اصالت ماده متکی بود واز برتری طبقه کارگر سخن می‌گفت اندیشه حاکم بر انقلاب روسیه به شمار می‌آید . این ایدئولوژی به اصالت جمع معتقد است ودین را افیون توده‌ها می‌خواند و ضدیت با مذهب از ویژگی‌های بارز آن است . اندیشه‌های مارکسیستی در روسیه یک عقیده وارداتی محسوب می‌شد و سابقه طولانی و نفوذ عمیقی در فرهنگ مردم نداشت.
۳) ایران :
در عصری که آن رادوران پایان ایدئولوژی‌ها می‌نامند ،امام خمینی با شناختی دقیق از عمق نفوذ اسلام و فقه شیعی در فرهنگ مردم ایران ، تز جدایی دین از سیاست را مورد حمله قرار داد وانقلابی را بنیان‌گذارد که با جان مایه‌های مذهبی در پی برسرکارآوردن حاکمیتی مبتنی بر وحی است.
● سه انقلاب، شیوه جنبش
۱) فرانسه:
مجموعه تحولات فرانسه از نیمه قرن ۱۸ که با اعتصابات پارلمانی و درگیری‌های طبقاتی اشراف آغاز شده بود با تشدید فشارهای مالیاتی نارضایتی‌ها را افزایش داد ومنجر به طغیان عمومی مردم پاریس شد. مردم پایتخت با مسلح شدن به سلاح گرم و درگیری‌های خونین با طرفداران لویی که اوج آن در تصرف زندان باسیل بود مبارزات خود را تا تسلیم شدن شاه پی گرفتند .
۲) روسیه :
انقلاب روسیه دو تحول در فوریه و اکتبر ۱۹۱۷ داشت. در تحولات فوریه مبارزات با اعتصاب‌ها و اعتراضات گسترده کارگران آغاز شد. با طغیان نظامیان ناراضی ،‌درگیری‌های خونینی درمسکو و سن‌پیترزبورگ روی داد . هزاران تن از انقلابیون و هواداران تزار دراین درگیری‌ها جان باختند.این جریانات منجر شد سوسیالیست‌های انقلابی و بلشویک‌هاو منشویک‌ها شوراهای دولت موقت را تشکیل دهند در تحولات اکتبر،‌بلشویک‌ها با ادامه درگیری‌های نظامی اغتشاشات کارگران وتبلیغات خود قدرت را به دست گرفتند.
۳) ایران :
راهبرد جنبش انقلاب اسلامی ایران همواره مبتنی بر تظاهرات و حضور گسترده مردمی ذیل شعار وحدت کلمه بود. پس از کشتار ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و با توجه به مخالفت‌های رهبری انقلاب با اقدامات مسلحانه مبارزات ،صورتی ایدئولوژیک به خود گرفت . در سال ۱۳۵۶بار دیگر اعتصابات و تظاهرات مردمی اوج گرفت . تقریبا در روزهای پایانی انقلاب که حکومت نظامی رژیم پهلوی با به کارگیری نیروی انتظامی سعی در کنترل اوضاع داشت درگیری‌های خیابانی در چند شهر بزرگ رخ دادکه با تدابیر وحضور گسترده مردم در راهپیمایی ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ حکومت نظامی شکست خورد و انقلاب پیروز شد.
● سه انقلاب ،‌ رهبران
۱) فرانسه:
شاید بتوان “گابریل میرابو “ را اولین رهبر انقلاب فرانسه نامید. این اشراف زاده فرانسوی در اعتراض به پادشاه وقت در مجلس تحصن کرد. جمهوریخواهان به رهبری “ لافایت” و مشروطه خواهان به رهبری “ دوک اورلئان” برادرزاده شاه کسانی بودند که حوادث اصلی انقلاب را پیش از ۱۷۸۹ رقم زدند. طبقه متوسط پس از ۱۷۸۹ تا قتل لویی در تحولات نقش موثر داشتند .اغلب رهبران فرانسه در درگیری‌های منجربه قتل لویی و پس از آن به دست یکدیگر به قتل رسیدند. سرانجام در ۱۷۹۹ ناپلئون قدرت را از آ‌ن خود کرد و با سرکوب رقیبان ۱۵ سال بر اریکه حکومت نشست.
۲) روسیه:
شورش‌های اولیه منجر به “ پیروزی فوریه” را فرد خاصی رهبری نمی‌کرد. در تحولات بعدی لنین رهبر حزب بلشویک درکنار تروستکی ، استالین ، بوخارین و زینووف رهبری حرکت‌های عمومی را برعهده داشتند.
اغلب رهبران انقلاب روسیه از روشنفکران ونظامیان طبقه متوسط بودند.
پس از مرگ لنین ‌،استالین برای تثبیت قدرت خود دیگر رهبران انقلابی را به قتل رساند.
۳) ایران :
انقلاب اسلامی ایران در شکل گیری ، تداوم و پیروزی توسط امام خمینی(ره) رهبری شد. وی تنهاد ایدئولوگ موثر در انقلاب بود. البته در طول سال‌های انقلاب متفکران وتئوریسین‌هایی چون شهید مطهری،‌شریعتی ،‌ شهید بهشتی و روحانیونی چون آیت الله طالقانی،‌سید علی خامنه‌ای درکنار نیروهای ملی مذهبی از جمله مهندس بازرگان و ...در پیشبرد انقلاب موثربودند . اما حرکت‌های عمومی را امام شکل می‌داد واین در تظاهرات‌های عمومی و شعارهای مردم مشهود است.

تهیه و تنظیم: سارا محمدی نژاد

منبع : روزنامه رسالت