بیمه بیکاری

بیمه قراردادی است میان بیمه‌گر و بیمه‌گذار كه به موجب آن بیمه‌گر، بیمه‌گذار را در مقابل خطرات مشخص به مبلغ معینی بیمه می‌نماید. اصطلاح بیمه در مقابل واژه ‌(Insurance ) به طور كلی برای بیمه حوادثی مانند آتش‌سوزی كه احتمال وقوع آن وجود دارد به كار می‌رود در صورتی كه این اصطلاح در مقابل واژه «SSURANCE» برای بیمه حوادثی مانند فوت شخص كه حتماً واقع خواهد شد، مورد استفاده قرار می‌گیرد. «بیمه» مشتق از كلمه فارسی «بیم» به معنای خوف و ترس و یا Bime هندی و یا اردو است كه اساساً به معنی ضمانت می‌باشد و در زبان عربی به معنای تأمین است كه می‌تواند مفهوم بیم را هم داشته باشد
● انواع بیمه
۱ ) بیمه‌های خصوصی: در بیمه‌های خصوصی معمولاً دریافت خدمات متناسب با پرداخت حق بیمه است و تعدیل ثروت به معنای وجه تمایز بین فقرا و ثروتمندان به نفع فقرا نمی‌باشد مانند بیمه عمر، بیمه دزدی، بیمه آتش‌سوزی.
۲ ) بیمه‌های اجتماعی: در این بیمه‌ها حق بیمه‌های دریافتی معمولاً بر حسب میزان درآمد می‌باشد، لذا ثروتمندان كه از درآمد بیشتری برخوردارند حق بیمه‌های زیادتری را پرداخت می‌كنند، در حالی كه در موقع دریافت خدمات این وجه تمایز به میزان تفاوت در حق بیمه دریافتی دیده نمی‌شود؛ مانند بیمه‌های بازنشستگی و از كار افتادگی.
● مشمولین بیمه بیكاری
از جمله مشمولین بیمه بیكاری عبارتند از:
۱ ) افرادی كه به لحاظ ساختار اقتصادی واحد مربوطه به طور موقت بیكار شده‌اند.
۲ ) بیكاران قبلاً شاغل
۳ ) كسانی كه بدون میل و اراده بیكار می‌باشند.
ضمناً، با توجه به بند «۱» تفاهمنامه مشترك فی‌مابین وزارت كار و امور اجتماعی و سازمان تأمین اجتماعی، به جز كارگران شاغل فصلی و پروژه‌ها، كارگران شاغل در كار با ماهیت دائم كه كارشان جنبه مستمر دارد اما قرارداد آنها به صورت مدت موقت می‌باشد چنانچه قراردادشان حداقل یك بار تمدید شود و سابقه آنها در آخرین كارگاه یك سال باشد، مشمول بیمه بیكاری خواهند گردید
● غیر مشمولین بیمه بیكاری
افراد ذیل از شمول قانون بیمه بیكاری خارج می‌باشند:
۱ ) شاغلین با درآمد بالا مانند: تجار، پزشكان، مهندسان و...
۲ ) كسانی كه مشمول دریافت سایر انواع مستمری از نظام تأمین اجتماعی هستند.
۳ ) خویش‌فرمایان
۴ ) كارگران شاغل در بخش كشاورزی و فعالیت‌های فصلی مانند ساختمان و...
۵ ) كاركنان بخش دولتی كه كمتر در معرض اخراج می‌باشند و نیز بخشی از كارگران كه مشكلات بیمه‌ای دارند.
● انواع طرح‌های بیمه بیكاری
۱ ) طرح‌های بیمه بیكاری اجباری
۲ ) طرح‌های بیمه بیكاری اختیاری
▪ تفاوت این طرح‌‌ها در تأمین منابع مالی آنهاست. لازم به ذكر است كه در مقاوله‌نامه شماره ۴۴ سازمان بین‌المللی كار به چهار نوع اشاره شده است از جمله:
۱ ) طرح‌های بیمه بیكاری اجباری
۲ ) طرح‌های بیمه بیكاری اختیاری
۳ ) تركیبی از دو طرح بالا
۴ ) هر یك از شقوق فوق توام با طرح تكمیلی كمك
● انواع بیمه‌های بیكاری:
۱ ) بیمه بیكاری اجباری: در این نوع بیمه قانونگذار تكلیف می‌كند كه بخش‌هایی از نیروی كار تحت پوشش مزایای بیمه بیكاری قرار گیرند.
۲ ) بیمه بیكاری اختیاری: در این بیمه صندوق‌های خصوصی و شرایط و ضوابط معین از سوی آنها نقش اساسی را ایفا می‌نمایند.
هر فرد شاغل داوطلبانه به عضویت هر یك از صندوق‌های مورد نظر خود درمی‌آید.
۳) طرح كمك‌های بیمه‌بیكاری: شعاع عمل این طرح گسترده‌تر از نوع عمل بیمه‌های بیكاری اجباری و اختیاری است. اصولاً بیكاران تحت حمایت سایر انواع بیمه و یا خدمات مالی را شامل می‌گردد. این طرح‌ها بیشتر توسط دولت تأمین اعتبار می‌شود.
● اهداف بیمه بیكاری
۱ ) تأمین حداقل معیشت و رفاه بیمه شده بیكار با پرداخت مقرری و حمایت‌های پزشكی و درمانی و...
۲ ) شركت بیمه شده بیكار در كلاس‌های كارآموزی و سوادآموزی برای افزایش مهارت‌های فنی و...
۳ ) رفع مشكل و بحران موقتی از كارفرما و فراهم‌نمودن فرصت برای او به منظور فضاسازی اقتصادی و سر و سامان‌دادن به مشكلات مالی برای جابه‌جایی كارگاه و...
۴ ) مشاركت جدی و همه‌جانبه و برنامه‌ریزی‌شده سازمان‌ها و مؤسسات دولتی و عمومی جهت سرمایه‌گذاری به منظور اجرای طرح‌های اشتغال‌زا و جذب بیكاران مقرری‌بگیر و همچنین ایجاد فعالیت‌های جدید.
● هزینه‌های صندوق بیمه بیكاری
مقرری پرداختی به بیكاران، هزینه‌های اداری و پرسنلی و نیز هزینه‌های آموزشی و...
ضمناً در این صندوق سیستم ارزیابی سالانه یكی از روش‌های محاسبه حق بیمه برای تأمین منابع مالی است كه معمولاً برای پرداخت‌های كوتاه‌مدت به كار می‌رود. بر طبق آن در طول و قبل از پایان یك دوره و با عنایت به اطلاعات و آمار به‌هنگام نرخ حق بیمه برای دوره بعدی محاسبه می‌شود.
● افراد تحت پوشش بیمه بیكاری
كلیه مشمولین قانون تأمین اجتماعی كه تابع قوانین كار و كار كشاورزی می‌باشند به جز افراد مشروحه زیر مشمول مقررات این قانون نیستند.
الف) بازنشستگان و از كار افتادگان كلی
ب) صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بیمه شدگان اختیاری
ج) اتباع خارجی
● مشكلات و تنگناهای اجرای قانون بیمه بیكاری
۱ ) ملاحظات اجرایی: عدم اعمال مدیریت واحد به نحوه اجرای آن، گرچه عدم هماهنگی بین مسئولان دستگاه‌های ذی‌ربط باعث بروز مشكلات می‌گردد.
۲ ) ملاحظات مالی: از آنجا كه تعهدات صندوق بیمه بیكاری در مقابل مشمولین در ایران نسبت به اكثر كشورها بیشتر می‌باشد، اما نسبت به حق بیمه دریافتی در ایران در مقایسه با این نسبت و دیگر كمك‌هایی كه در این زمینه به صندوق‌ بیمه بیكاری در اغلب كشورها می‌شود، كمتر است.
▪ از این بررسی چنین نتیجه‌گیری می‌شود كه:‌
الف) در كشورهای ایتالیا، شیلی و مصر كه مانند ایران بیمه‌شدگان هیچ سهمی از حق بیمه پرداختی را بر عهده ندارند در دیگر كشورها تقریباً یك سوم پرداخت حق بیمه بر عهده آنهاست.
ب) متوسط حق بیمه در كشورهای صنعتی حد ۴درصد دستمزد، در كشورهای نیمه صنعتی مورد مطالعه حدود ۵/۳ درصد دستمزد می‌باشد. به جز یونان كه دولت هیچ مشاركتی در تأمین هزینه‌های بیمه بیكاری ندارد در سایر كشورهای مذكور نیز دولت نقش مكمل و تعیین‌كننده در تأمین هزینه‌های اجرایی این قانون را دارد، در حالی كه در ایران كل حق بیمه دریافتی(۳درصد دستمزد نیروی كار) تنها از طریق كارفرما تأمین می‌گردد و دولت هیچ گونه نقشی در تأمین هزینه‌های یاد شده ندارد.
ج) درصد مقرری پرداختی در كشورهای صنعتی حداقل ۳ درصد و در اكثر كشورها ۴۰ درصد دستمزدهاست. این شاخص در كشورهای نیمه‌صنعتی بین ۴۰ تا ۶۰درصد و در ایران ۵۵ تا ۸۰درصد دستمزد می‌باشد.
د) دت زمان پرداخت مقرری در بیشتر كشورها بین ۲ تا ۱۲ ماه، در ایران حداقل ۶ ماه و حداكثر ۵۰ ماه است.
و) ورهای آلمان و دانمارك، مثل ایران مقرری از همان روز اول بیكاری پرداخت می‌گردد و در دیگر كشورها مدت انتظار برای دریافت مقرری بین حداقل ۲روز و حداكثر ۱۴ روز بعد از بیكاری است.
۳ ) شكلات ناشی از ابهامات قانونی: عبارات كلی و دوپهلو و عدم انسجام ساختاری و تناقض بین ساختار قانون و اهداف مورد نظر، نه تنها قابلیت اجرای قانون را كاهش داده بلكه ضرر و زیان‌های مالی و اقتصادی و اجتماعی و... غیرقابل جبرانی را برگرده جامعه وارد می‌آورد.
● صندوق بازنشستگی تأمین اجتماعی
این صندوق در سال ۱۳۵۹ به منظور تأمین اجتماعی در موارد زیر تشكیل شده است.
۱ )حوادث و بیماری‌ها
۲ ) ارداری
۳ ) رامت دستمزد
۴ ) ز كار افتادگی
۵ ) ازنشستگی
۶ ) رگ
▪ در برابر تأمین اجتماعی مذكور سازمان مبلغی را از حقوق و دستمزد نیروی كار كارفرما می‌‌گیرد كه نرخ‌های مورد مطالبه عبارتند از:
۱ ) درصد حق بیمه به منظور اجرای تأمین خدمات و حوادث و بیماری و غرامت دستمزد
۲ ) ۸ درصد حق بیمه جهت از كار افتادگی و بازنشستگی و مرگ
۳ ) درصد حق بیمه با توجه به شرایط مندرج در قانون
بنابراین، سازمان تأمین اجتماعی نوعی صندوق بازنشستگی است و برای تحت پوشش قراردادن بیكاران شاغل در بخش خصوصی بوجود آمده است.
تنها ۳ درصد حق بیمه قبلاً برعهده دولت بوده و طبق قانون فعلی بر عهده كارفرماست.
● وظایف و اختیارات سازمان تأمین اجتماعی
۱) صول حق بیمه بیكاری
۲ ) اسبه میزان مقرری افراد بیكار مشمول قانون بر طبق سوابق بیمه‌ای آنها
۳) رقراری و پرداخت مقرری افراد واجد شرایط
۴ ) ازنشسته نمودن افراد مسن بیكار دارای ۵۵ سال سن به بالا
۵ ) هیه صورت‌های مالی مربوط به درآمدها و هزینه‌های صندوق بیمه بیكاری و...
۶ ) حت پوشش قراردادن مقرری‌بگیران و افراد تحت تكفل آنها از جهت بیمه و درمان و همچنین اخذ وجوه از مقرری‌بگیران شاغل
● استفاده از مزایای قانون بیمه بیكاری
۱ ) علام بیكاری به واحد كار و امور اجتماعی حداكثر ظرف یك ماه از تاریخ بیكاری
۲ ) ركت در كلاس‌های كارآموزی و سوادآموزی
۳ ) ذیرش شغل در ارتباط با كار تخصصی خود و یا مشابه آن و نیز برگرداندن وجوه دریافتی
۴ ) علام اشتغال به كار خودبا توجه به آنچه كه در این مقوله مطرح شد، می‌توان چنین نتیجه‌گیری كرد كه بیمه بیكاری به مثابه شمشیر دو لبه است، اگر به صورتی طراحی و اجرا شود كه نه تنها مستمندان واقعی، بلكه كل نیروی كار اعم از شاغل و بیكار به لحاظ رفع نگرانی و تشویش آنها در شرایط اضطراری ناشی از بیكاری غیرارادی از آن بهره‌مند خواهند شد.
چرا كه شاغلین به طور بالقوه در معرض این نوع بیكاری قرار دارند و از طریق كارفرمایان و بنگاه‌های اقتصادی از استقرار و گسترش بیمه بیكاری فیض می‌برند چون با وجود قانون بیمه بیكاری فراگیر، دستشان در تبدیل و بازسازی نیروی كار بازتر خواهد بود و در نتیجه با بهینه‌سازی استفاده از نیروی كار در بنگاه‌ها، اقتصاد كشور پویاتر و نهایتاً‌ رفاه عمومی افزایش می‌یابد.
بنابراین، هدف اصلی بیمه بیكاری كاهش اضطراب ناشی از وقوع بیكاری برای افراد شاغل است كه با ایجاد دلگرمی در آنها باعث افزایش بهره‌وری نیروی كار می‌گردد. لذا باید هدف اولیه این نوع بیمه را كاهش حجم بیكاران دانست.● تاریخچه بیمه بیكاری
روند تحولات بیمه بیكاری در جهان از اعضای اتحادیه كارگری اصناف در اروپا از جمله بریتانیا شروع شد و پس از آن طرح‌هایی كه به وسیله كارفرمایان اجرا می‌شد. طرح‌های بیمه بیكاری با كمك بخش‌های دولتی و عمومی در سطح حوزه‌های محلی در دهه آخر قرن نوزدهم و اواخر قرن بیستم آشكار شد و همچنین این طرح‌ها در سطح ملی از اوایل قرن بیستم مورد توجه واقع گردیده و به مرحله اجرا گذارده شده است.
نكته قابل توجه این كه، این طرح‌ها در مراحل ابتدایی به صورت بیمه اختیاری بوده و از اوایل قرن بیستم به‌طور اجباری نمود پیدا كرده است. قدمت قانون به سالهای ۱۹۳۰ برمی‌گردد.
لذا، در روند تحولات نكات ذیل قابل نتیجه‌گیری است:
۱) ا گذشت زمان از اولین طرح‌های بیمه بیكاری كه شاغلین در تأمین اعتبارات صندوق بیمه بیكاری نقش اصلی را ایفا می‌كردند تدریجاً‌ كارفرمایان و سپس دولت و بخش عمومی نقش بسزایی داشتند.
۲ ) با روند تحولات، بیمه بیكاری اختیاری كه در آغاز تنها نوع بیمه‌ای بود كه اجرا می‌شد محدودتر شده و به‌تدریج بویژه از اوایل قرن بیستم دارای نقش مهمتری در انواع بیمه بیكاری می‌گردد.
این نكته حائز اهمیت است كه، زادگاه بیمه بیكاری جامعه اروپا بوده و عمدتاً‌ در دامن این جامعه تحولات خود را حداقل تا اوایل قرن بیستم طی نموده است.
در اكثر كشورهای دنیا، بیمه بیكاری به شكل متداول كشور ما وجود ندارد، در كشورهایی نظیر پاكستان، هند و اكثر كشورهای خاورمیانه این حمایت ارائه نمی‌گردد ولی در بعضی كشورها بیمه بیكاری مثل ایران است اما نحوه تأمین مالی آن فرق می‌كند.
در كشور ما حق بیمه ۳ درصد می‌باشد كه توسط كارفرما تأمین و پرداخت می‌شود البته ناگفته نماند كه دیگر كشورها مانند كشورهای مشتر‌ك‌المنافع كه طرح ملی دارند بعضاً با مشاركت یا بدون مشاركت بیمه شده از محل درآمد ملی حداقل نیازهای مادی افراد را تأمین می‌نمایند كه این حداقل به ثروت كشور نیز بستگی تام دارد. اكنون حدود ۴۰ كشور دارای نظام بیكاری می‌باشند. چند كشور آسیایی مانند ژاپن، كره جنوبی، بنگلادش، كه ایران هم در شمار آنهاست از این سیستم پیروی می‌كنند.
● بیمه بیكاری در ایران
در ایران كه اقتصاد آن تقریباً‌ تا اواخر دهه ۱۳۴۰ كم و بیش اقتصادی معیشتی مبتنی بر روش‌های سنتی بود كمتر نیاز به طرح‌های بیمه بیكاری احساس می‌شد.
بنابراین، سابقه بیمه بیكاری در ایران به سال ۱۳۲۵ شمسی برمی‌گردد. در این سال همزمان با اجرای تدریجی قانون بیمه‌های كارگران صندوقی به نام صندوق تعاون به منظور حمایت از بیكاران، متقاضیان ازدواج، از كار افتادگان تشكیل شد كه با دریافت حق بیمه ۳ درصد بر مبنای دستمزد ۱ درصد كارگر و ۲ درصد كارفرما مبادرت به كمك‌هایی از محل، مبالغ واریز شده به كارگران كارگاههای مربوط به خود می‌نمود.
در سال ۱۳۳۱ براساس قانون، تأمین اجتماعی مؤظف به تشكیل صندوقی به نام صندوق كمك به بیكاران شد كه درآمد آن ۵ درصد مجموع‌ درآمدهای حاصل از حق تعاون و بیمه سازمان بود پس از آن تا سال ۱۳۵۴ قانون خاصی به منظور حمایت از بیكاران ارائه نگردید. از این رو قانون بیمه بیكاری در تاریخ ۲۶/۶/۱۳۶۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و به مدت سه سال به صورت آزمایشی به مرحله اجرا در آمد.(۶/۵/۱۳۶۶).
ضمناً‌، آئین‌نامه اجرایی قانون بیمه بیكاری در مورخ ۱۲/۱۰/۱۳۶۹ به تصویب هیأت وزیران رسید.

منبع : بلاگ حقوق ایران