نقش سرمایه‏ گذاریهای خارجی در توسعه صنعتی ایران

اولین حرکتها به منظور ایجاد صنایع ماشینی در ایران از دوران حکومت رضاخان آغاز شد. در این دوره صدور کالاهای سرمایه‏ أی و ماشین‏ آلات صنعتی به وسیلهٔ ممالک توسعه‏ یافته به صورت یک رشتهٔ مهم از فعالیتهای اقتصادی درآمده بود. طی این دوره، دولت با در اختیار داشتن بخش اعظم امکانات مالی و اقتصادی کشور، اغلب کارخانجات را با منابع دولتی ایجاد نمود.
درآمد حاصل از فروش نفت در اختیار دولت بود و دولت نیز ضرورتی برای سهیم کردن امکانات مالی خود با جامعه و بخش خصوصی نمی‏دید. بخش خصوصی ایران، که مستقلاً از حمایت مناسب دولت برخوردار نبود، می‏ کوشید تا با برخورداری از مشارکت خارجی، حتی به مقدار اندک، خود را زیر چتر حمایتی شرکتهای بین ‏المللی و چندملیتی قرار دهد و از انواع امتیازاتی که سرمایه‏ گذاران خارجی در ایران به دست می‏ آوردند، بهره ‏مند شود.
طی جنگ جهانی دوم و هنگام اشغال نظامی ایران به وسیله قوای متفقین، اقتصاد ایران با تورم و کمبودهای بی‏ سابقه مواجه گردید.همزمان با این تغییرات در روند رشد نسبی بخش خصوصی تسهیلاتی نیز به منظور جلب مشارکت سرمایه‏ گذاریهای خارجی صورت گرفت که عمدتاً در قالب “قانون جلب و حمایت سرمایه‏ های خارجی“ تنظیم یافته بود. فعالیت شرکتهای عمدهٔ خارجی در ایران عملاً از سال ۱۳۳۶ شروع شد. در این سال دو شرکت آمریکایی و فرانسوی تاسیس شد.
صنایع ماشین ‏آلات و لوازم الکتریکی و غیرالکتریکی، با ۳۷ مورد، بیشترین شرکتهای خارجی را به خود اختصاص داده بودند و صنایع شیمیایی و دارویی و وسایط نقلیه و لوازم حمل و نقل به ترتیب در مرتبه ‏های دوم و سوم قرار داشتند. آمریکا اولین کشوری بود که بعد از جنگ دوم جهانی در ایران وارد سرمایه‏ گذاری مستقیم گردید. فعالیت شرکتهای بزرگ آمریکایی و ژاپنی تا پایان دورهٔ حکومت پهلوی همچنان در صدر شرکتهای خارجی در ایران باقی مانده است.
بررسی ماهیت این سرمایه‏ گذاریها نشان می‏ دهد که، همسو با اهداف صنعتی دولت، سرمایه‏ گذاری این شرکتها نیز در جهت تامین تولید داخلی به منظور پاسخگویی به مصرف داخلی و جایگزینی واردات بوده است. گذشته از نوسانات سالانه، صنایع پتروشیمی، بالاترین سهم را در سرمایه‏ گذاریهای خصوصی خارجی به خود اختصاص داده بود. پس از آن صنایع فلزی، ماشین‏ آلات و لوازم الکتریکی و غیرالکتریکی، لاستیک‏ سازی، مواد شیمیایی و داروسازی جزو مهم‏ترین صنایع جذب‏ کنندهٔ سرمایه‏ های خصوصی خارجی بوده ‏اند.
نکتهٔ مهم دیگر این است که ترکیب جغرافیایی جذب سرمایه‏ گذاریها در ایران به طور مستقیم و مشخص با ترکیب جغرافیایی واردات کشور همسو بوده است. در بخش صنعتی ایران، آثار مستقیم اشتغال‏زایی صنعتی، سرمایه‏ گذاریهای خارجی بسیار محدود بوده است. ظاهراً علت اصلی این محدودیت تمرکز شدید فعالیت این مشارکتها در تعداد اندکی از صنایع سرمایه‏ طلب بوده است. ایجاد و رشد صنایع جدید در ایران، مانند صنایع شیمیایی و دارویی، وسایط و لوازم حمل و نقل، عمدتاً به شرکتهای خارجی ارتباط داشته است. الگوی صنعتی انتقال یافته از طریق شرکتهای خارجی بر الگو و ترکیب مصرف جامعه ایرانی تاثیراتی داشت که جنبه‏ های منفی آن بیش از جنبه ‏های مثبت آن ارزیابی می‏ شود.
نتایج حاصل از بررسی حاضر نشان می‏ دهند که در کشورهای در حال رشد نظیر جمهوری اسلامی ایران تنها در پرتو یک خط مشی سنجیدهٔ توسعه می ‏توانند از نتایج مطلوب سرمایه‏ گذاری و مشارکت خارجی بهره‏ مند گردند و در عین حال تاثیرات سوء حضور سرمایه‏ های خارجی را به حداقل ممکن محدود سازند.
دکتر فریدون برکشلی