آیت الله سیدمحمد باقر صدر

آیت‌الله سید‌محمد باقر صدر از علما و متفكران برجستهٔ مجاهد شیعه عراق در قرن چهاردهم هجری، فرزند سید حیدر و نوه مجاهد معروف سید اسماعیل صدر و از خاندان معروف صدر بود. و در ۲۵ ذیقعده ۱۳۵۳ق در شهر كاظمین، به دنیا آمد. در سه سالگی پدرش را از دست داد و مادر فاضله‌اش (دختر شیخ عبدالحسین آل یاسین) تربیت و پرورش او را بر عهده گرفت و برادر بزرگش سید اسماعیل او را تعلیم داد. در پنج سالگی به مدرسه رفت و اندكی بعد آوازهٔ نبوغ بی‌نظیر و استعداد سرشارش در همه شهر پیچیده و به سفارش دایی‌های خود شیخ محمدرضا آل یاسین و شیخ مرتضی آل یاسین، به تحصیل حوزوی روی آورد.
منطق و معالم را در دوازده سالگی نزد برادرش خواند و بسیاری از كتب درسی دوره عالی فقه و اصول را بدون استاد مطالعه كرد و دروس دوره سطح را در مدت كوتاهی گذراند. در ۱۳۶۵ ق برای ادامهٔ تحصیلات، از كاظمین عازم نجف اشرف گردید و در درس دایی خود شیخ محمدرضا آل یاسین و‌آیت‌الله خویی، حاضر شد و به واسطهٔ نبوغ و هوشمندی كم نظیرش، مورد توجه خاطر او قرار گرفت.وی تا پیش از رسیدن به سن بلوغ به مرحله اجتهاد رسید ودر پانزده سالگی صاحب فتوا گردید. او علاوه بر دروس جاری حوزه، فلسفه را نیز نزد شیخ صدرا بادكوبه‌‌ای آموخت و فلسفه‌های متأخر اروپایی را نیز به دقت مورد مطالعه و تحقیق قرار داد.
سید محمد‌‌باقر صدر در بیست سالگی به تدریس كتاب كفایۀ‌الاصول پرداخت و در بیست و پنج سالگی تدریس دوره خارج اصول و در بیست و هشت سالگی دوره خارج فقه را براساس كتاب عروۀالوثقی آغاز كرد و نوآوری‌هایی در هر دو حوزه فقه و اصول ارائه كرد. در كنار تألیف و تصنیف در اغلب رشته‌های علوم اسلامی، به تعلیم و تربیت شاگردان فاضل و متعهد، توجه خاصی مبذول داشت. وی فقیهی دانشمند، آگاه به مسائل و نیازهای فكری و سیاسی جهان اسلام و شجاع و پرهیزكار بود.
در ۱۳۳۷ / ۱۹۵۸ كه ژنرال عبدالكریم قاسم رژیم سلطنتی عراق را برانداخت و حكومت جمهوری در آن كشور اعلام نمود، كمونیست‌ها با استفاده از آزادی عمل سیاسی كه قاسم برای آنها به وجود آورده بود موجی از تبلیغات الحادی و ضد اسلامی در عراق به راه انداختند. از این رو گروهی از علمای شیعه عراق برای رویارویی با این هجوم تبلیغاتی، « جماعۀالعلماء نجف» را تأسیس كردند كه هر چند سید محمد‌باقر صدر عضو ‌آن نبود لكن نقش رهبری اصلی جمعیت را بر عهده داشت. جماعۀالعلماء برای مقابله با حركت‌های كفرآمیز حكومت عراق، اقدام به صدور بیانیه، اعلامیه و انتشار نشریات سیاسی و ایدئولوژیك نمود. مجلۀالاضواء كه در ۱۹۶۱ منتشر شد از آن جمله بود و سرمقاله‌های پنج شماره اول آن تحت عنوان «رسالتنا» به قلم صدر بود.
به پیشنهاد آیت‌ الله سید محسن حكیم و به منظور رد مكتب فلسفی كمونیسم و طرح مكتب فلسفی اسلام و برتری‌های آن، كتاب فلسفتنا (فلسفه ما) را در ۱۳۷۹ ق تألیف كرد . پس از آن برای معرفی نظام اقتصادی اسلام و امتیازات آن نسبت به نظامهای اقتصادی سوسیالیستی و سرمایه‌داری، كتاب اقتصادنا (اقتصاد ما) را در ۱۳۸۱ ق تألیف و منتشر ساخت.
در ربیع‌الاول ۱۳۷۷ق، گروهی از علمای آگاه و مجاهد شیعه عراق در صدد برآمدند تا حزبی براساس ایدئولوژی اسلامی تأسیس كنند و آن را «حزب الدعوۀ الاسلامیۀ» (حزب دعوت اسلامی) نامیدند. آیت‌الله صدر علاوه برتأیید آن حزب، برنامه و اساسنامه آن را نیز تدوین كرد اما اعتقاد داشت كه شأن روحانیت ایجاب می‌كند كه در تشكیلات و سازمان‌های سیاسی وارد نشوند و از جایگاه والای معنوی روحانیت ایفای نقش نمایند و خود نیز به توصیه آیت‌الله حكیم، از حزب كناره گرفت.
بعد از تبعید امام به تركیه، او با امام ابراز همدردی كرد و پس از تبعید ایشان به نجف اشرف در ۹ جمادی‌الثانی ۱۳۸۵ ق، به همراه گروهی از علمای نجف از امام به گرمی استقبال كرد. وی طی اقامت سیزده سالهٔ امام در عراق، روابط نزدیك و دوستانه‌ای با ایشان داشت.
پس از رحلت آیت‌الله حكیم در ۱۳۴۹، دوران مرجعیت آیت‌الله صدر آغاز شد و بسیاری از مردم عراق از او تقلید كردند. در همان سال‌ها وی كوشید تا اهداف و سازمان مناسب و شایسته‌ای متناسب با تحولات فكری و اجتماعی جامعه ایجاد كند و جلسات منظمی نیز بدان منظور تشكیل داد. از نظر او حكومت آرمانی در عصر غیبت، حكومت اسلامی بود كه بر دو پایه ولایت فقیه و شورا قرار داشت.
وی پس از رسیدن به مقام مرجعیت، در فتوای تاریخی خود، حزب بعث را تكفیر كرد. متن این فتوا چنین است: «به اطلاع عموم مسلمانان می‌رساند كه پیوستن به حزب بعث، تحت هر عنوان، شرعاً حرام است و هرگونه همكاری با آن به منزلهٔ یاری ظالم و كافر، و دشمنی با اسلام و مسلمین است.»
حدود دو سال بعد كه رژیم بعث عراق از فعالیت‌های حزب الدعوۀ و دیگر گروه‌های مبارزه به وحشت افتاد، بسیاری از مبارزان و مجاهدان را به زندان انداخت و در ماه رجب ۱۳۹۲ ق سید محمدباقر صدر را كه در بیمارستان نجف اشرف بستری بود دستگیر نموده و به بیمارستان كوفه منتقل كرد اما به علت اعتراض گستردهٔ علما و مردم ناگزیر شد كه او را آزاد كند. رژیم عراق برای ارعاب آیت‌الله صدر و دیگر مجاهدان در ۱۳۹۴ ق، پنج تن از شاگردان وی را دستگیر و اعدام كرد. در اربعین ۱۳۹۷ ق به دستور آیت الله صدر، تظاهرات ده‌ها هزار نفری عزاداران حسینی در شهرهای كربلا و نجف، به تظاهراتی بر ضد رژیم بعثی تبدیل شد. روز بعد مأموران امنیتی رژیم عراق، تعداد زیادی از تظاهركنندگان را دستگیر، زندانی و شكنجه نمودند و آیت‌الله صدر نیز برای دومین بار دستگیر شد و پس از چند ساعت شكنجهٔ جسمی و روحی آزاد گردید.
رژیم بعثی عراق برای خنثی كردن فعالیت‌های آیت‌الله صدر، گروهی از روحانی‌نمایان را به عنوان امام جماعت و واعظ به مساجد شهرها فرستاد، اما این بار نیز آیت‌الله صدر طی فتوایی این حركت رژیم را ناكام گذارد و اعلام داشت: «به اطلاع عموم مسلمانان عراقی می‌رساند كه شركت در نماز جماعت كسانی كه از سوی مراجع مسلمین تعیین نشده‌اند، از نظر شرع مقدس اسلام، حرام است.»
با اوجگیری انقلاب اسلامی در ایران به رهبری امام خمینی در ۱۳۵۷، رژیم عراق كه از ایجاد انقلاب مشابهی در عراق به شدت نگران بود، درصدد تخطئه انقلاب اسلامی ایران برآمد اما آیت‌ الله صدر با آگاهی از اهداف بعثی‌های عراقی، در نامه‌ای كه به امام در پاریس نوشت، از قیام شكوهمند و شجاعانهٔ مردم مسلمان ایران به رهبری الشأن تجلیل كرد و با تمام اخلاص و شجاعت، آمادگی خود را برای همكاری با رهبر انقلاب و امت قهرمان ایران اعلام داشت. پس از آن نامه‌هایی نیز به شاگردان و مریدانش در ایران نوشت و به آنان دستور داد كه با مردم انقلابی ایران همگام شوند و از فداكاری در راه پیروزی انقلاب اسلامی دریغ نورزند و خود را در اطاعت از امام خمینی فانی سازند، همانگونه كه او خود، در راه تحقق اهداف و ‌آرمان‌های اسلامی ذوب شده است. در فتوایی نیز شهدای انقلاب اسلامی ایران را همچون شهدای قیام امام حسین (ع) دانست. این فتوای مهم، تبلیغات سوء و مغرضانه رژیم بعثی را بر ضد انقلاب اسلامی خنثی كرد و موجب اظهار همدردی مردم مسلمان عراق با مردم ایران گردید.
در فردای پیروزی انقلاب اسلامی ایران (۲۳ بهمن ۱۳۵۷)، آیت‌الله صدر كه بسیار شادمان بود در میان انبوهی از مردم و طلاب انقلابی در مسجد جواهری نجف سخنرانی كرد. او پس از شكرگزاری از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، نسبت به پیروی از اوامر امام خمینی و آگاهی از توطئه‌‌های دشمنان انقلاب اسلامی ایران، فردای آن روز تظاهراتی در شهرهای عراق برگزار شود و متعاقب آن، تظاهرات باشكوهی در شهرهای كربلا و نجف و سایر شهرها به راه افتاد. همزمان با آن آیت‌ الله صدر، طی پیامی به امام خمینی، پیروزی انقلاب اسلامی ایران را تبریك گفت و در پیامی دیگر به ملت ایران، از قهرمانی‌ها و فداكاری‌های آنان ستایش كرد و به ادامهٔ تبعیت از امام سفارش نمود. مدتی بعد نیز به مناسبت شهادت آیت‌‌الله مطهری، مجلس ختم باشكوهی در مسجد جواهری نجف برگزار كرد كه گروه كثیری از طبقات مختلف مردم در آن شركت نمودند.
در ۱۳۵۸،‌آیت‌الله صدر، رسالهٔ الاسلام یقود الحیاۀ را به عنوان مقدمه‌ای برای قانون اساسی نوشت و نماینده‌ای به عنوان رابط میان خود و امام خمینی تعیین و روانه ایران كرد.
در همان سال طی فتوای مشهور و تكان دهنده‌ای، مردم عراق را به براندازی رژیم بعثی عراق دعوت نمود و نوشت: «بر همه ملت مبارز و مسلمان عراق، واجب كفایی است كه به قیام مسلحانه بر ضد حزب بعث و سردمداران آن، اقدام كنند و مسئولان این حزب كافر را ترور نمایند تا خود را از چنگال این دژخیمان خونخوار نجات دهند.»
به دنبال آن، خانه آیت‌الله صدر به محاصره مأموران امنیتی عراق درآمد و رفت و آمد به خانه وی ممنوع شد، حتی از ورود سفیر ایران به منزل وی جلوگیری به عمل آمد.
آیت‌الله صدر به منظور روشنگری سیاسی، درس تفسیر قرآن تشكیل داد كه در آن گروه زیادی از عموم طبقات مردم شركت می‌كردند كه تا چهارده جلسه ادامه یافت. رژیم بعثی عراق كه از تشكیل چنین جلسه‌ای به شدت هراس داشت، بسیاری نمایندگان آیت‌الله صدر و دیگر افراد مؤمن و انقلابی را كه تعداد آن به هزاران نفر می‌رسید در سراسر كشور دستگیر كرد. آیت‌الله صدربه منظور اعتراض به این اقدام ضد انسانی روز ۱۶ رجب ۱۳۳۹ق را اعتصاب عمومی و اعلام نمود به دنبال آن بازارهای عراق تعطیل شد و مردم نجف به سمت خانه آیت‌ الله صدر شتافتند. فردای آن روز آیت‌الله صدر دستگیر و به بغداد انتقال یافت، اما بر اثر تظاهراتی كه در نجف،‌ كاظمین و دیگر شهرها به طرفداری از او برپا شد، رژیم بعث به ناچار او را آزاد كرد و روز ۱۸ رجب مردم نجف گروه گروه برای دیدار و بیعت با وی به منزل او رفتند.
رژیم بعث عراق كه با وجود آیت‌الله صدر، پایه‌های قدرتش را در خطر جدی می‌دید، درصدد قلع و قمع آیت‌الله صدر و هواداران او برآمد.از این رو خانه‌اش در نجف محاصره گردید كه مدت نُه ماه به طول انجامید. در طی این مدت، برخی از نمایندگان حزب بعث با او ملاقات كردند و تصمیم رژیم را مبنی بر همكاری با آن و یا شهادت وی، به اطلاعش رساندند. رژیم از او خواست تا از تأیید انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی دست بردارد، با صدور بیانیه‌ای از مواضع حزب بعث حمایت كند، عضوت در حزب الدعوۀ را تحریم نماید و فتوای تحریم حزب بعث را پس بگیرد، اما او شهادت را بر تسلیم در برابر چنین شرایط ننگینی ترجیح داد.
در ۱۹ جمادی‌ الاول ۱۴۰۰ ق / ۱۶ فروردین ۱۳۵۹ بار دیگر آیت‌الله صدر در شهر نجف اشرف دستگیر شد و به بغداد منتقل گردید. در بغداد از او خواستند تا چند كلمه‌ای بر ضد انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی بنویسد تا از مرگ حتمی نجات یابد اما او آشكارا این تقاضا را رد كرد و بر راه مستقیم و خلل ناپذیرش تأكید نمود. در نتیجه پس از سه روز شكنجه‌های وحشیانه، در ۲۲ جمادی‌الاول ۱۴۰۰ ق / ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ به شهادت رسید و تحت نظر شدید مأموران امنیتی در آرامگاه خانوادگی شرف‌الدین در نجف اشرف به خاك سپرده شد.
پس از چند روز كه خبر شهادت آیت‌الله صدر قطعی شد امام خمینی، طی پیامی كه در ۲ اردیبهشت ۱۳۵۹ صادر كرد از وی به عنوان «شخصیت علمی و مجاهد كه از مفاخر حوزه‌های علمیه و از مراجع دینی و متفكران اسلامی بود» یاد نمود و به همان مناسبت از روز ۳ اردیبهشت سه روز عزای عمومی اعلام داشت.
آیت‌الله سید محمد‌باقر صدر در اغلب رشته‌های علوم اسلامی تبحر داشت. وی معتقد بود كه باید در دروس حوزه‌های علمیه تحولی پدید آید و طلاب و روحانیون نباید فقط به درس‌ های معمول فقه و اصول اكتفا كنند بلكه باید به مسائل علمی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جدید آشنا شوند. به نظر وی كتاب های درسی مرسوم در حوزه‌ها به ویژه در مبحث فقه و اصول، پیچیده و ناهماهنگ با شرایط روز بوده و به شیوهٔ قدیمی است. در این كتاب‌ها مسائلی مطرح شده كه امروزه به كلی منسوخ و متروك شده است و در این زمینه دست به تألیفاتی زد كه ضمن ساده نویسی مطالب كتاب‌های قدیمی، آن رادر طرحی نو و روشی جدید برای طلاب فقه و اصول به نگارش درآورد و بدین وسیله توانست تحول عظیمی در حوزه‌‌های علمیه به وجود آورد. وی این كار را با دو تألیف الفتاوی الواضحۀ (در فقه)، و دروس فی علم الاصول ( در اصول) انجام داد.
آثار دیگر او از این قرار است : فدك فی التاریخ؛ غایۀ‌الفكر فی علم الاصول؛ فلسفتنا؛ اقتصادنا؛ المعالم الجدیدۀلاصول؛ الاسس المنطقیۀ فی استقراء؛ بحوث فی شرح عروۀ‌‌الوثقی؛ المدرسۀ الاسلامیۀ؛ بحث حول المهدی؛ بحث حول الولایۀ؛ الاسلام یقود الحیاۀ؛ دور الائمۀ فی الحیاۀ الاسلامیۀ؛ نظام العبادات فی‌الاسلام.


به نقل از علمای مجاهد، مركز اسناد انقلاب اسلامی، صص ۲۹۶ ـ ۲۹۳.

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی