نشان دادن یا ندادن؛ مسئله این است...

نمایش فراوان مواد مخدر در مجوعه‌های تلویزیونی ماه رمضان امسال، هنوز هیچی نشده و پنج شش قسمت از آغاز هر مجموعه نگذشته؛ چالش‌های فراوانی را برانگیخته است.
مجموعه‌های تلویزیونی ماه رمضان امسال در حرکتی دور از عرف رایج رسانه ملی انواع و اقسام مواد مخدر را در مقابل دیدگان حیرتزده مخاطبان نمایش و نحوه استفاده از آنها را سخاوتمندانه آموزش می‌دهند.
آثار مناسبتی ماه رمضان سیما در سال‌های اخیر به مجموعه‌هایی پربینننده و به عرصه‌ای برای رقابت شبکه‌ها تبدیل شده‌اند. اما در مجموعه های ماه رمضان امسال نکته‌هایی دیده می‌شود که خبر از تغییر خطوط قرمز دارد. گرچه این تغییر نه تنها امیدوارکننده نیست، بلکه نشاندهنده متزلزل بودن قواعد و ممیزی‌ها در سازمان بزرگ صدا و سیما است.
سال‌های گذشته در یک جریان مستمر و طراحی شده پدیده چندهمسری و ازدواج موقت به یکی از عناصر تکراری مجموعه‌ها و فیلم‌های تلویزیونی تبدیل و با وجود انتقادهایی که به حمایت آشکار رسانه ملی از این پدیده شد، در اغلب مجموعه‌ها و فیلم‌ها خانواده‌های ایرانی درگیر این معضل بودند.
این ماجرا تا آنجا ادامه یافت که قبح مسئله کمرنگ شد و دیگر دیدن مردهای دوزنه یا مردانی که به همسرشان خیانت می‌کنند در رسانه ملی به یک عادت تبدیل شد. به نظر می‌رسد جریانی تازه در تلویزیون شکل گرفته و قصد دارد در میان بهت و حیرت مخاطب معضل اعتیاد را هم مثل پدیده چندهمسری به موضوعی پیش پا افتاده تبدیل کند.
در مجموعه‌های امسال حضور معتادها پررنگتر از قبل شده و پای آنها حتی به مجموعه "روز حسرت" هم کشیده شده که ادعای ماورایی بودن دارد. اگر شوخی با تیپ معتاد در "بزنگاه" و "مامور بدرقه" به نوعی پذیرفتنی باشد در "روز حسرت" با رویکرد خاص به مسائل معنوی اشاره مستقیم به اعتیاد و نمایش تمایل شخصیت فریده به مصرف مواد مخدر سئوال‌برانگیز است.
در این سال‌ها تلویزیون قواعدی عجیب داشته که مدام تغییر کرده و هیچ مدیری خود را موظف ندانسته درباره این سیاست‌های یک بام و دو هوا توضیح بدهد. اگر قرار است خطوط قرمز و حساسیت‌ها کمرنگ شود باید این قاعده شامل همه مجموعه‌ها و فیلم‌ها باشد اما عملا این اتفاق نمی‌افتد و فقط گروهی خاص از این موهبت (اگر بشود نامش را موهبت گذاشت) بهره می‌برند.
هر چه اشاره‌ها، انتقادها و کنایه‌ها پررنگتر و عمیق‌تر بشود، تیغ ممیزی تیزتر می‌شود. به یاد بیاوریم حاشیه‌هایی را که پخش مجموعه "ساعت شنی" به وجود آورد. این مجموعه تصویری از جامعه و بحران‌های اخلاقی آن پیش چشم مخاطب قرار می‌داد که تاثیرگذار و گاه تکاندهنده بود اما سازمان تاب نیاورد و مجموعه را ممیزی کرد.
فیلم‌های سینمایی زیادی در پخش تلویزیونی به این بهانه که با مقررات سیما همخوانی ندارند جرح و تعدیل می‌شوند و دامن این تغییر گاهی فیلمی معناگرا مثل "خیلی دور، خیلی نزدیک" را هم گرفته است. با این شرایط طبیعی است به این جریان تازه که می‌خواهد اعتیاد را به یک ماجرای مفرح و بامزه تبدیل کند مشکوک باشیم.
در "بزنگاه" روی موضوع اعتیاد نادر (رضا عطاران) تاکید می‌شود و در هر قسمت شاهد تلاش او برای تهیه و مصرف مواد هستیم. همه می‌دانند او معتاد است، مرتب در این باره صحبت می‌کنند و هیچ چیز مانع پرداختن به این ماجرا نمی‌شود. نادر حتی پای دختر خردسالش را هم به ماجرا باز و مواد را در لباس او پنهان می‌کند.
با دیدن این سکانس‌ها و تاکید بر جزئیات شیوه‌های مختلف مصرف انواع مواد مخدر نمی‌توان از کمرنگ شدن خطوط قرمز سیما خوشحال شد. آیا این میزان توجه به جزئیات در مورد اعتیاد، کارکرد داستانی یا زیبایی‌شناسانه در مجموعه دارد یا سیاستی است تا حساسیت مخاطب را نسبت به معضل اجتماعی حاد اعتیاد کمرنگ کند؟
این ماجرا به شکلی دیگر در "مامور بدرقه" و "روز حسرت" تکرار می‌شود و گویی نمی‌توان سراغ قصه‌ای رفت که معتادها در آن حضور نداشته باشند. کارگردان‌های این مجموعه‌ها اشاره‌های غیرمستقیم و گذرا را به اعتیاد کافی نمی‌دانند و به این ضعف شخصیت‌ها اشاره‌هایی پررنگ دارند.
سکانس خرید مواد مخدر در "روز حسرت" کاملا گویا است، اما کارگردان در فصلی دیگر این فرصت را به شخصیت‌ها می‌دهد تا مفصل درباره این موضوع و اعتیاد فریده (مهراوه شریفی‌نیا) صحبت کنند. تمایل این شخصیت برای مصرف هم با نشان دادن مواد و تاکید روی نوع آن و شیوه مصرف همراه است که واقعا ضروری نیست.
مجموعه‌های ماه رمضان در حالی به ترویج اعتیاد می‌پردازند که مطمئنا در رسانه ملی فیلم سینمایی "خون‌بازی" به کارگردانی رخشان بنی‌اعتماد و محسن عبدالوهاب با وجود تحسین شدن در محافل داخلی و خارجی نمی‌تواند فرصت نمایش به شکل کامل پیدا کند. در حالی که این فیلم یک اثر اجتماعی با کارکرد قوی آموزشی است.
مستند خوش‌ساخت و جذاب "سرخ" کیوان علیمحمدی و امید بنکدار با موضوع ایدز با وجود همه امتیازها از شبکه چهار پخش می‌شود تا کمتر بیننده داشته باشد، اما مخاطب میلیونی مجموعه‌های رمضان ۳۰ شب با هر سن و قشر باید در معرض جریانی باشد که به نظر می‌رسد قرار است تصویر تکاندهنده و تلخ اعتیاد را از مقابل دیدگانمان محو کند و این غم‌انگیز است...
کودک، نوجوان، میانسال، پیر، زن، مرد و همه و همه در شب‌های معنوی ماه رمضان امسال در حالی به تماشای روش‌های نوین و سنتی مصرف مواد مخدر می‌نشینند و ناخودآگاه به آن می‌خندند که سال‌هاست بسیاری از همین مخاطبان در حسرت دیدن یکی از سازهای موسیقایی نوین و سنتی مانده‌اند و شاید این آرزو را با خود به دنیای دیگر ببرند.
اما یک منتقد سینما با تاکید بر نقش رسانه ملی در شکل‌دهی آرا و افکار مخاطبان، داشتن نگاه پاستوریزه به برنامه‌ها و مجموعه‌های تلویزیونی را نادرست دانست.
رضا درستکار درباره تاثیر رسانه در شکل‌دهی به آرا و افکار مخاطبان به خبرنگار مهر گفت: تلویزیون رسانه‌ای تاثیرگذار است. در مناسبت‌هایی مثل ماه رمضان که مجموعه‌ها با اقبال مخاطبان همراه است، برنامه‌ریزی باید با حساسیت بیشتر انجام شود، اما این دقت و احتیاط نباید به محافظه‌کاری و نادیده گرفتن واقعیت ختم شود.
وی با اشاره به نگاه آرمانی که به تلویزیون وجود دارد افزود: نباید با این برخورد مانع از آن شویم که تلویزیون به رسانه‌ای پویا تبدیل شود. آمار جرایم در جامعه ما بالا است، اما معمولا این واقعیت تلخ در تلویزیون انعکاس ندارد. برنامه‌ها، فیلم‌ها و سریال‌ها کمتر تصویری واقعی از جامعه و مناسباتش ارائه می‌دهند.
این مستندساز با اشاره به شیوع اعتیاد در جامعه گفت: وقتی درباره اعتیاد صحبت می‌کنیم، نباید نگاه پاستوریزه و غیرواقعی به این معضل داشته باشیم. اغلب بیننندگان مجموعه‌های رمضان درباره اعتیاد اطلاعات دارند و این آثار چیزی بیشتر از آن ارائه نمی‌دهند. باید صبور باشیم و بگذاریم مجموعه‌ها پیش بروند. چون با توجه به قواعد سیما حتما در پایان همه چیز ختم به خیر می‌شود.
درستکار با اشاره به ضرورت‌های داستانی در این مجموعه‌ها گفت: اگر سراغ طرح برخی معضل‌ها و بحران‌های اجتماعی می‌رویم باید آنها را در قالب جذاب مطرح کنیم. مجموعه‌ها رمضان دارند چنین حرکتی را انجام و غیرمستقیم به بیننده هشدار می‌دهند. مردم باید با این آثار ارتباط برقرار و با شخصیت‌ها همذات‌پنداری کنند تا تاثیر بگیرند.
کارگردان مستند "حاجی ـ گولیت" در پایان گفت: فکر نمی‌کنم نگاهی که در مجموعه‌های ماه رمضان امسال وجود دارد اعتیاد را ترویج کند. این مجموعه‌ها بدون اشاره مستقیم و شعارگویی به معضل اعتیاد می‌پردازند.
ناظر کیفی مجموعه تلویزیونی "بزنگاه" هم به طرفداری از آن برخواسته است. او معتقد است این مجموعه هشداری برای خانواده‌ها است و آنها را بیشتر با حربه‌های افراد معتاد آشنا می‌کند.
سیدمجیدموسویان درباره خطوط قرمز تلویزیون در به تصویر کشیدن روش‌های استعمال مواد مخدر در "بزنگاه" رضا عطاران به خبرنگار مهر گفت: برخی مواقع بنا به برخی ضرورت‌ها به مباحث مبتلا به جامعه پرداخته می‌شود. ما که نباید سر خود را زیر برف کنیم و مسائل را نشان ندهیم و نباید همیشه در لفافه بمانیم.
ناظر کیفی مجموعه "بزنگاه" ادامه داد: اعتیاد تاثیر منفی زیاد دارد و "بزنگاه" تلنگری برای مبحث اعتیاد است. وقتی در مجموعه نشان داده می‌شود نادر (عطاران) از هر فرصتی برای مصرف مواد استفاده یا مواد را در چای حل می‌کند، هشداری به خانواده‌ها است تا بدانند افراد معتاد از حربه‌های مختلف استفاده می‌کنند. به تصویر کشیدن این مسائل مردم را آگاه می‌کند.
وی خاطرنشان ساخت: در طنز باید فضایی مفرح ایجاد کرد و خنده به راحتی ایجاد نمی‌شود. شخصاً برخی صحنه‌ها را نمی‌‍پسندم اما باید به مسائل پرداخت تا مردم نسبت به آن آگاهی داشته باشند. وقتی فردی معتاد باشد مسلماً در تربیت فرزندش موفق نیست و فرزندش از او دروغگویی و... را یاد می‌گیرد. باید تاثیر منفی یک فرد معتاد نشان داده می‌شد.
موسویان با استناد به ضرب‌المثل معروف ادب از که آموختی؟ از بی‌ادبان، گفت: ما باید به مبحث اعتیاد بپردازیم و تاثیر منفی آن را نشان بدهیم تا مردم نسبت به معضلات آن آگاه باشند. حال یک فرد معتاد هم پای این مجموعه بنشیند و با دیدن آن بخندد، در واقع او به خودش خندیده است.
از سوی دیگر منتقد پیشکسوت سینما با تاکید بر اینکه مردم خود از مضرات اعتیاد آگاهی دارند، محدود کردن برنامه‌های تلویزیونی را برای نمایش اعتیاد کاری بیهوده دانست.
جمشید ارجمند با اشاره به اینکه تصویر عریان و حتی کمدی اعتیاد در مجموعه‌های رمضانی تلویزیون نمی‌تواند بر مخاطب تاثیر منفی بگذارد، به خبرنگار مهر گفت: به اعتقاد من ارائه تصویر بی‌پرده اعتیاد در مجموعه‌های ماه رمضان را می‌توان کاری آزادانه تلقی کرد که برای اولین بار در رسانه تلویزیون رخ داده است.
وی ادامه داد: به این اقدام باید بدون پیشداوری نگاه کرد. اینکه چنین تصویری چه تاثیری روی اجتماع می‌گذارد، چیزی نیست که ما در این مقطع متوجه آن شویم و باید اجازه دهیم این جریان آزادانه راه خود را برود. بدی‌های اعتیاد بارها به شکل‌های مختلف برای جامعه تشریح شده و مردم از عواقب منفی آن آگاهند. مجموعه تلویزیونی نمی‌تواند برای گرایش به مواد مخدر چندان ایجاد رغبت کند.
ارجمند قضاوت در این زمینه را در این مقطع بی‌حاصل دانست و افزود: داد و فریادها را کنار بگذاریم و اجازه دهیم رسانه کار خود را بکند و دخالت در این امور را رها کنیم. من برنامه‌ای را که چنین آزادانه عمل کرده باشد ستایش می‌کنم و معتقدم باید ارزیابی در مورد آن را فقط دولت انجام دهد.
این منتقد با اشاره به اینکه با دید مثبت به اقدام تلویزیون نگاه می‌کند گفت: تجربه سال‌ها زندگی را دارم و درباره کارهای نمایشی، سینما، تئاتر و تلویزیون سال‌ها کار کرده‌ام. به اعتقاد من آزادی در این عرصه‌ها بیش از هر چیزی می‌تواند موثر باشد و کسی با دیدن هم زدن مواد مخدر در لیوان چای به سمت استفاده از مواد گرایش پیدا نمی‌کند.

منبع : سایت خبری ـ تحلیلی سینمای ما