سیره مدیریتی کارگزاران نظام اسلامی درکلام امام علی (ع)

آن هنگام که امیرمومنان در بازگشت از جنگ بصره بر یکی از یارانش به نام علاءبن زیاد وارد شدندو او از برادر خویش به نام عاصم به جهت کناره‌گیری از دنیا و زیاده‌روی در زهد به امام (ع) شکایت نمود. امیرمومنان علی (ع) با سخنی عتاب‌آمیز او را برای این کار توبیخ نمودند .عاصم در پاسخ امام (ع) چنین گفت:” یا امیرالمومین هذا انت فی خشونه ملسبیک و حبشو به ماکلک.” یا امیرالمومنین وضع من در خشونت لباس وناگواری غذا مثل شماست: امیرالمومنین (ع)در مقابل این اعتراض عاصم با صراحت میان پیشوایان حکومتی و عامه مردم مرزبندی نمودند.” قال و یمک انی لست کانت ان الله تعالی فرض علی ائمه العدل ان یقدروا انفسهم بضعفه الناس کیلا یتبیع بالفقیرفقره.”(خطبه۲۰۹) وای بر تو ، من همانندتو نیستم،خداوند بر پیشوایان حق واجب کرده که خود را با مردم ناتوان همسو کنند تا فقر ونداری تنگدست را به هیجان نیاورد وبه طغیان نکشاند.مسئولیت درنظام حکومتی اسلام موضوعی است که آن را از ابعاد گوناگون می‌توان مورد پژوهش و موشکافی قرار داد. یکی از این ابعاد “سطح رفاه زندگی “ یک مسئول در نظام اسلامی و چگونگی برخورد او با امکانات مادی است. پاسخ به این سوال اساسی که آیا در برخورد یک مسئول حکومتی در نظام اسلامی با امکانات رفاهی ومادی باید تفاوتی با یک شخص غیر مسئول داشته باشد یا نه را امیرالمومنین در اتفاقی که بیان شد داده‌اند. مطالبی که در ادامه خواهد آمد جهت تبیین ‌استدلال واستنتاج حول این سخن امیرالمومنین (ع) می‌باشد و سعی بر این بوده است که با ارائه یک سیر منطقی از سخنان حضرت امیر(ع) پیرامون این موضوع مستندات و استدلال‌های آن حضرت برای این مرزبندی را از کلامشان استخراج نماییم.
● تشکیل حکومت و وظیفه حاکم در نگاه امام (ع)
امیرالمومنین (ع) بزرگترین شاگرد مکتب پیامبر اسلام (ص) الگوی حکومت اسلامی پیامبر (ص) را مشاهده نموده و در دوران خلافت خویش فلسفه تشکیل حکومت اسلامی را در قالب‌ها و جایگاه‌های گوناگون و با زبان عمل بیان نموده است.
“و الذی فلق الحبه و برا النسمه لو لا حضوالحاضر و قیام الحجه بوجود الناصر ما اخذالله علی العلما الا یقاروا علی کظه ظالم و لا سغب مظلوم لا لقیت حبلها علی غاربها. “(خطبه ۳)
(سوگند به خدایی که دانه را شکافت وجان راآفرید، اگر حضور فراوان بیعت کنندگان نبود ویاران حجت را برمن تمام نمی‌کردند واگر خداوند از علما عهدو پیمان نگرفته بود که برابر شکمبارگی ستمگران وگرسنگی مظلومان سکوت نکنند مهار شتر خلافت را برکوهان آن انداخته رهایش می‌ساختم .)
“انه لیس علی الامام الا ما حمل من امر ربه الا بلاغ فی الموعظه و لاجتهاد فی النصیحه والاصیاء للسنه واقامه الحدود علی مستهقیها و اصدار السهمان علی اهلها.” (خطبه ۱۰۵)
(همانا بر امام واجب نیست جز آ‌نچه را که خدا امر می‌فرماید و آن ابلاغ موعظه ‌،تلاش در پند و نصیحت زنده نگهداشتن سنت پیامبر (ص) ،‌جاری ساختن حدود الهی بر شخصیت آن و رساندن سهم‌های بیت‌المال به طبقات مردم است.)
اهتمام و تلاش آن حضرت در طول۴ ‌ سال واندی حکومت خویش برای اقامه عدل، در صحنه‌های مختلف نمایان گشت و سخنان آن حضرت (ع) در آینه یک نظام عملی واجرایی متجلی شد. در روز دوم خلافت امیرالمومنین خط مشی برخورد خود با بیت‌المال را برای مردمان چنین ترسیم می‌کند:” و الله لووجدته قد تزوج به النساء وملک به للا ما لردد ته فان فی العدل سعه و من ضاق علیه العدل فالجور علیه اضیق.” (خطبه ۱۵)
(به خدا سوگند بیت‌المال را هر کجا که بیابم به صاحبان اصلی آن باز می‌گردانم گرچه با آن زنان به ازدواج درآمده باشند یاکنیزان خریداری شده باشند همانا در عدالت گشایش است و آن کس که عدالت بر او گران آید تحمل ستم بر اوسخت‌تر است. در ایام خلافت آن حضرت (ع) این خط مشی برهمگان نمایان شد. دوست،‌خویشاوند وغریبه همگی در برابر عدالت علی(ع) یکسان شدند . داستان عقیل برادر آن حضرت(ع) و درخواست او برای گرفتن یک من از گندم‌های بیت‌المال راخود امام (ع) درخطبه‌ای تعریف می‌کنند. وصف حال عقیل درکلام امام (ع) نشان از فقر مفرط او دارد و آشکار است که عقیل مانند برخی از اصحاب از روی زیاده خواهی و افزون طلبی به سراغ آن حضرت نیامده است، اما برخورد امام بااو بسیار سخت‌تراست.()خطبه۲۲۴)
فرمانداران وکارگزاران امام نیز پیوسته از جانب ایشان به رعایت عدل وانصاف توصیه می‌شوند امیرالمومنین نه تنها آنها را به عدالت در برخورد به بیت‌المال که به عدالت در رفتار و منش نیز دعوت می‌کنند.” و آس بینهم فی الحظ والنظره حتی لا یطمع العظما فی حیفک لهم ولا ییاس الضعفا من عدلک.” ( نامه ۴۶)
...( ودرنگاه واشاره چشم، در سلام کردن واشاره کردن با همگان یکسان باش تا زورمندان در ستم تو طمع نکنند و ناتوانان از عدالت تو مایوس نگردند.)
پنج برخورد علی (ع) با استفاده از امکانات مادی ورفاهی
با مطالعه سخنان آن حضرت درنهج‌البلاغه می‌توان به پنج نوع برخورد در کلام ایشان پیرامون استفاده از امکانات رفاهی ومادی دست یافت . این موضع‌گیری‌ها ممکن است در بخش‌هایی به نظر ناهماهنگ ومتناقض‌ آیند لذا برای ترسیم جهت‌گیری وبرخورد درست با این موضوع لازم است این سخنان بررسی وخط مشی صحیح تعریف شود: اکنون به بررسی اجمالی هر کدام ازاین موارد می‌پردازیم .
▪ برخورداول: توصیه به استفاده از نعم دنیوی ، نکوهش زیاده روی در زهد و سفارش به تامین رفاه و نیاز زندگی (بخصوص درمورد کارگزاران حکومتی )
علی رغم سخنان فراوان امیرالمومنین (ع) درنکوهش دنیا ودنیاخواهی و سیره آن حضرت (ع) دراستفاده حداقلی از حطام دنیوی به همراه توبیخ‌ها،تذکرها ونکوهش‌های مکرر به دوست و دشمن برای برخی استفاده‌های ولو به ظاهر حلال از اموال در سخنانی از آن حضرت (ع) استفاده ازنعم مادی برای مومنین ونیکان به رسمیت شناخته شده و رویکرد افراطی در مورد زهد،تقبیح شده است. این سخنان را می‌توان در۲ بخش تقسیم‌بندی نمود:
الف) سخنانی که به‌طور عام سفارش به استفاده ازنعم دنیا کرده و زهد افراطی را تقبیح می‌کند وهمچنین رفاه و بهره از امکانات دنیوی برای عموم مومنین را به رسمیت می‌شناسد.
“و اعلموا عبادالله ان المتقین ذهبوا بعاجل الدنیا وآجل الاخره فشارکوا اهل الدنیا فی دنیا هم ولم یشارکوااهل الدنیا فی آخرتهم سکنوا الدنیا با فضل ما شکنت واکلوا ما فضل مااکلت فحظوا من الدنیا بما حظی به المترفون واخذوا منها ما اخذ الجبابره المتکبرون. “( نامه ۲۷)
(آگاه باشید ! ای بندگان خدا ! پرهیزکاران از دنیای زودگذر به سلامت گذشتند و آخرت جاودانه را گرفتند. بامردم دنیا در دنیاشان شریک گشتند اما مردم درآخرت آنها شرکت نکردند ، پرهیزکاران در بهترین خانه‌های دنیا سکونت کردند و بهترین خوراک‌های دنیا راخوردند و همان لذت‌هایی را چشیدند که دنیاداران چشیده بودند وازدنیا بهره گرفتند ،آن گونه که سرکشان و متکبران دنیا بهره‌مند بودند...)
“و یجمع به الغی و یقاتل به العدو و تامن به السبل و یوخذ به للضعیف من القوی حتی یستریح بسر و یستراح من فاجر.”( خطبه ۴۰)
( به وسیله حکومت بیت‌المال جمع‌آوری می‌گردد وبه وسیله آن با دشمن مبارزه می‌شود و جاده‌هاامن وامان وحق ضعیفان از نیرومندان گرفته می‌شود ،نیکوکاران در رفاه واز دست بدکاران در امان می‌باشند این سخن امام (ع) نشان از آن است که متقین به حد کافی و وافی از لذایذ ونعم دنیا بهره‌مند می‌شوند واین منافاتی با پرهیزکاری وسعادت اخروی آنها ندارد ؛دراین کلام امام(ع) که درمقام لزوم وجود حکومت ایراد شده است از نتایج وفواید حکومت پدید آمدن امنیت وهمچنین رفاه عمومی بخصوص برای مومنین بیان شده است واین نشان از آن دارد که تامین رفاه وامکانات مادی در زندگی مومنین مورد تائید آن حضرت(ع) می‌باشد. چنانچه در مقدمه ذکر شد دریکی از دیدارهای حضرت باشخصی اصحاب ( علاءبن زیاد) حضرت (ع) خانه مجلل و وسیع او را دیدند لکن بدون هیچ نکوهش وملامتی تنها او را در مورد نحوه استفاده ازاین خانه وسیع سوالی نموده و سپس چنین فرمودند: ... (آری اگر بخواهی می‌توانی با همین خانه به آخرت برسی! اگر در آن از مهمانان پذیرایی کنی به خویشاوندان با نیکوکاری بپیوندی وحقوقی که بر گردن توست به صاحبان حق برسانی پس آن‌‌گاه تو باهمین خانه وسیع به آخرت نیز می‌توانی برسی.()خطبه ۲۰۹)
درادامه ذکر خواهد شد که دقیقا مشابه این صحنه درمورد یک کارگزار دولتی و با نحوه برخورداری کاملا متفاوت از امیرالمومنین (ع) وجوددارد.
دراین سخن علاوه بر اینکه هیچ نوع برخورد نکوهش آمیزی از حضرت علی (ع) دیده نمی‌شود بلکه در راه رسیدن به آ‌خرت با استفاده از امکانات دنیوی رانیز تائید می‌کند ونشان می‌دهد دردیدار مذکور، آن شخص از برادر خویش به خاطر زهد مفرط به امام (ع) شکایت کرد. امام (ع) در سخنی به او چنین خطاب کرد:
“یاعدی نفسه لقد استهام بک الخبیث اما رحمت اهلک و ولدک اتری الله اکل لک الطیبات وهو یکره ان تاخذها انت اهون علی الله من ذلک .”( خطبه ۲۰۹)
( ای دشمن جان خویش! شیطان سرگردانت کرده آیا به زن و فرزندانت رحم نمی‌کنی ؟ تومی‌پنداری که خداوند نعمتهای پاکیزه‌اش را حلال کرده اما دوست ندارد تو ازآنها استفاده کنی؟تو در برابر خدا کوچکتر از آنی که اینگونه با تو رفتار کنند.)
دراین سخن نوع خاصی از استفاده نکردن از امکانات زندگی تقبیح و به استفاده از آنها سفارش شده است این کلام امام (ع) بیانگر آن است که خداوند نعم پاکیزه و حلالش را برای مصرف صحیح بندگان خویش آفریده است.
ب) سخنانی که امام (ع) به استانداران خویش توصیه می‌کنند که بدین وسیله کارگزاران حکومتی را از لحاظ تامین مالی وامکانات زندگی مورد توجه قرار دهند.
“ثم اکثر تعاهد قضائه وافسح له فی البذل ما یزیل یملته وتقل معه حاجته الی الناس.”( نامه ۵۳)
( پس از انتخاب قاضی هر چه بیشتر در قضاوت‌هایش بیندیش و آنقدر به او ببخش که نیازهای او برطرف گردد و به مردم نیازمند نباشد ...)
در این سخن حضرت علی (ع) به خاطر حساسیت و قضاوت در میان کارگزاران حکومتی به‌طور خاص قضاوت را مورد سفارش قرار داده‌اند.
“اشبغ علیهم الا رزاق فان ذلک قوه لهم علی استصلاح انفسهم وغنی لهم عن تناول ما تحت ایدیهم “(نامه ۵۳)
(سپس روزی فراوان به آنها بده که با گرفتن حقوق کافی در اصلاح خود بیشتر می‌کوشند و با بی‌نیازی دست به اموال بیت‌المال نمی‌زنند.)
این سخن حضرت (ع) مربوط به مسئولین وکارگزاران تحت امر حکومت به‌طور کلی است واشاره به قشر خاصی از آنها ندارد، مربوط به آنانی است که به نحوی دخل وتصرفی دراموال عمومی دارند وقدرت دستیابی به این اموال را دارا هستند.
▪ برخورد دوم : بیان بی‌ارزشی حطام دنیوی و نکوهش دنیا و دنیا طلبان:
سرتاسر نهج‌البلاغه پیام رسان این رویکرد حضرت علی(ع) است که توجه به دنیا و مافیها موجب سقوط، دوری از حقیقت معنوی و گرفتار آمدن در منجلاب نفسانیت است . وصف حال‌هایی که از دنیا طلبان تاریخ در کلام امام(ع) آمده ونکوهش‌هایی که پی‌درپی شامل حال مخاطبان دنیازده آن حضرت (ع) می‌شود. همچنین بیان حالات و وصف زندگی امام (ع)توسط خودشان در زمره این سخنان است پس دنیا در چشمانتان از پرکاه خشکیده وتفاله‌های قیچی شده دامداران بی‌ارزش‌تر باشد ،از پیشینیان خود پند گیرید پیش از آنکه آیندگان از شما پند گیرند. این دنیای فاسد نکوهش شده را رها کنید زیرا مشتاقان شیفته تر از شما را رها کرد.(خطبه ۳۲)
... آیا سزاوار است که چرندگان فراوان بخورند و راحت بخوابند و گله گوسفندان پس ازچرا کردن به آغل رو کنند و علی نیز از زاد و توشه خودبخورد واستراحت کند؟ چشمش روشن باد! که پس از سالیان دراز چهار پایان رها شده وگله‌های گوسفندان را الگو قرار دهد.(نامه ۴۵)
▪ برخورد سوم : فرصت ونکوهش امتیازخواهی واستفاده از اعتبار وجایگاه مسئولیت در حکومت برای منافع شخصی (رانت خواری )
درپاره‌ای از سخنان آن حضرت (ع) نه تنها درمورد استفاده و تصرف مستقیم در بیت‌المال هشدار داده بلکه کارگزاران خویش را از استفاده و بهره‌مندی از اعتبار و جایگاه خویش در حکومت برای زیاده‌خواهی باز داشته‌اند.
“ و ان محملک لیس لک بطعمه و لکنه فی عنقک امانه وانت مسترعی لمن فوقک .”(نامه ۵)
(همانا پست تو برای تو وسیله آب و نان نیست بلکه امانتی در گردن توست ،باید از فرمانده و امام خود اطاعت کنی...)
“ایاک والا‌ستتثار بما الناس فیه اسوه “( نامه ۵۳)
( وبترس از آنچه که با مردم در آن مساوی هستی امتیاز خواهی و چیزی به خود اختصاص دهی .)
▪ برخورد چهارم :عتاب و توبیخ کارگزاران حکومتی به خاطر استفاده متجملانه واشرافی از امکانات دنیوی (از مال حلال)
تفاوت آشکاری که در برخورد امیرالمومنین (ع) با کارگزاران حکومتی و عامه مردم در نوع مصرف اموال وجود دارد حاکی از دلایلی است که بر اساس آنها بر کارگزاران واجب است که در زندگی و نوع استفاده‌شان از امکانات رفاهی با عامه مردم متفاوت عمل کنند. در مواردی مصادیق مشترکی وجود دارد که یکبار برای یک کارگزار حکومتی اتفاق افتاده وبار دیگر برای یکی از یاران غیرمسئول حضرت علی(ع)، لکن تفاوت برخورد امام (ع) با این دو نفر بسیار آشکار است.
پس از آنکه به امام (ع) خبر دادند شریح قاضی‌خانه‌ای مجلل به۸۰ دینار خریده است امام (ع) او را احضارکرده وازاو چنین پرسیدند: (به من خبررسیده است که خانه‌ای به هشتاد دینار خریده‌ای وسندی برای آن نوشته وگواهانی بر آن شهادت داده‌اند ... اما اگر هنگام خرید خانه نزد من آمده بودی برای تو سندی می‌نوشتم که دیگر برای خرید آن به درهمی یا بیشتر رغبت نمی‌کردی. (نامه ۳)
و در ادامه حضرت (ع) به نکوهش دنیا ، بیان عاقبت سلاطینی چون فرعون‌ها،کسری و قیصر و... می‌پردازند. پیش از آن هم به نکوهش عمل شریح پرداخته واو را سرزنش می‌کنند.
نکته قابل توجه آن است که چنانچه ذکر شد دقیقا مشابه این صحنه برای یکی از اصحاب حضرت (ع) که خانه‌ای وسیع و مجلل داشت پدید آمد و نه تنها حضرت (ع) او را نکوهش نکردند، بلکه راهکارهای صحیح بهره‌گیری از آن گوشزد نمودند . نامه بی‌همتا وسراسر شور امام (ع) به عثمان‌بن حنیف فرماندار بصره که با خشمی آکنده از دلسوزی نگاشته شده است، دارای فرازهایی تکان دهنده می‌باشد که با لحنی پرصلابت چهارچوب رفتارها برخوردها واعمال یک کارگزار در حکومت اسلامی رابسیار حساس جلوه می‌دهندواین نکته راگوشزد می‌کنند که یک مسئول در نظام اسلامی باید در رعایت ساده‌زیستی ، عدم اشرافیت و تجمل‌گرایی حتی در پذیرش دعوت مهمانی که درآن فقرا از حضور ، محروم و سرمایه‌داران حاضرند، رقت داشته باشند.(نامه ۴۵)
▪ برخورد پنجم:توبیخ‌های سخت و تهدید آمیز به همراه برخوردهای خشن با مصرف کنندگان نامشروع امکانات عمومی وخیانت کاران به بیت‌المال.
در پاره‌ای از سخنان آن حضرت(ع) برخوردهای بسیار خشن و سختی دیده می‌شود که لحن آن با نکوهش‌ها و توبیخ‌های دیگر آن حضرت (ع) در مورد بهره از دنیا واستفاده ازآن متفاوت است .بنابر اصل اجرای عدالت در حکومت اسلامی تمام کسانی که به نحوی در مصرف صحیح بیت‌المال قصوری از خود نشان دهند خطاب این نوع از سخنان حضرت قرار گرفته‌اند:
“فائق الله واردو الی هولاء القوم اموالهم فانک ان لم تفعل لم امکننی الله منک لا عذرن الی الله فیک و لا ضربنک بسیفی الذی ما ضربت به احد الادخل النار .” ( نامه ۴۱)
( پس از خدا بترس واموال آنان را بازگردان واگر چنین نکنی وخدا مرا فرصت دهد تا برتو دست یابم تو را کیفر خواهم کرد که نزد خدا عذرخواه من باشید و با شمشیری تو را می‌زنم که به هر کس زدم وارد دوزخ گردید .)
درنامه به زیادبن ابیه جانشین فرماندار بصره چنین می‌فرماید :
“ و انی اقسم بالله قسما صارقا لئن بلغنی انک خنت من فیء المسلمین شیئا صغیرا او کبیرا لاشدن علیک شده تدعک قلیل الوفر ثقیل الظهر ضئیل الا مرو السلام .”
(همانا به راستی به خدا، به خدا سوگند می‌خورم اگر به من گزارش کنند که در اموال عمومی خیانت کردی، کم یا زیاد چنان بر توسخت می‌گیرم که کم بهره شده و درهزینه عیال، درمانده ،خوار وسرگردان شوی والسلام .

سعید دادخواه

منبع : روزنامه رسالت