تعزیه

معنای تحت اللفظی تعزیه عبارت است از عزاداری، سوگواری و گرامی‌داشت آنهایی كه درگذشته‌اند. تعزیه همچنین، به معنای شریك غم و غصه دیگران بودن و تسلیت‌گویی به بازماندگان و یا عزاداری برای درگذشتگان می‌باشد.
ولی در صحنه نمایشهای مذهبی، تعزیه به سنتها و آداب خاصی نسبت داده می‌شود. تعزیه، بر خلاف معنای ضمنی‌اش، لزوماً آهنگهای غمگین نمی‌باشد. تعزیه، یك نمایش مهیج و پ‍ُراحساس مذهبی در ایران است كه موسیقی عضو جدایی‌ناپذیر آن می‌باشد. در تمام دنیای اسلام، ایران تنها كشوری است كه یك نمایش مذهبی را برای سنتهای مذهبی توسعه داده است. بر خلاف آنچه كه پنداشته می‌شود، نمایش شورانگیز یا تعزیه پدیده فرهنگی خاص و یا ابداعی در دوره‌ای خاص از تاریخ نیست، بلكه به تدریج در چندین كشور، تحت تأثیر جامعه، مذهب،‌ فرهنگ، هنر و برداشتهای فرهنگی متفاوت توسعه یافته است.
تاریخ دقیقی برای ظهور تعزیه مشخص نیست ولی ما از دو نكته مهم در ارتباط با آن مطمئن هستیم:‌ اول از همه اینكه تعزیه حاصل برنامه تكاملی طولانی‌مدت است و نه نتیجه الهام و یا خلاقیت شخص مستعدی. نمایش تعزیه نسخه تكمیل‌شده سایر مراسم عزاداری، مثل سوگواری، موعظه، شبیه‌سازی، كلی‌گویی، موسیقی گروهی، تلاوت و ... می‌باشد.
موسیقی گروهی و موعظه كه در طول ایام محرم رشد و گستردگی بیشتری دارد، به صورت نمایشی در آمد و در نیمه دوم قرن هیجدهم كاملاً به سوی نمایشهای مدرن تغییر جهت داد و جزئی از آن شد و این گونه بود كه نمایش شورانگیز به عنوان تعزیه شناخته گردید.
به هر تقدیر آنچه كه می‌توانیم از اسناد قدیمی به دست آوریم این است كه معضدالدوله احمد بن‌بویه، سوگواری و شبیه‌سازی را رایج نمود و در قرون اخیر هم هنرهای نمایشی یا عمل شبیه‌سازی مرحله به مرحله از این گونه مراسم كنار گذاشته شد. تحول در این زمینه را می‌توان از طریق مشاهدات دقیقی كه مسافران اروپایی، در سفرنامه‌ها و یادداشتهای متعددی ثبت كرده‌اند، مطالعه كرد.
در طول دوران قاجاریه، تعزیه سنتی در روستاها حفظ شد ولی در شهرها، مخصوصاً در تهران، نظام ساده و تئاترمانند ممنوع گردید و آیینهای عاشورا از یك نمایش قدیمی به تعزیه‌ای تمام‌عیار تبدیل شد. به هر حال روش تكمیل و ریشه‌های سنتی تعزیه، موضوع مهمی است كه اكنون مجالی برای بحث دربارهٔ آنها نیست.
تعزیه امروزی، شامل موسیقی، متن و اجرا می‌باشد كه سه بخش مجزای نمایش را شكل می‌دهند و نه در تعزیه و نه در هر گونه نمایش موزیكال دیگری نمی‌توانند از هم جدا شوند. موسیقی تعزیه می‌تواند از دو زاویه متفاوت بررسی شود. موسیقی آوازی و موسیقی دستگاهی. این دو جنبه تعزیه شدیداً با متن و گونه‌های متفاوت نمایش در ارتباط هستند. قسمت اصلی موسیقی تعزیه، آواز است. از یك سو آوازها بر پایه تقسیمات و مقامهای موسیقایی ایرانی هستند و از سوی دیگر از جنبه‌های گوناگونی این آوازها، آهنگها و ردیفهای ایرانی را در طول دهه‌ها حفظ و منتشر كرده‌اند.
اثر چندین عامل موسیقایی را می‌توان در موسیقی تعزیه یافت كه مهم‌ترین آنها تقسیمات موسیقی ایرانی است كه اجزای اصلی آوازهای تعزیه را شكل می‌دهد. در اكثر شهرها برای هر شبیه‌سازی، ردیف خاصی را س‍َرم‍َشق قرار می‌دهند. مثل شبیه‌سازی حضرت عباس (س)= چهارگاه حر‌ّ= عراق.
در بین آنها موسیقی‌ای كه در مناطق مختلف ایران اجرا می‌شود نقش مهمی در تعزیه دارد. در كنار تعزیه‌هایی كه در مناطق مركزی و قسمتی از پایتخت اجرا می‌شود، تعزیه در فارس، گیلان، مازندران، آذربایجان و كومش (سمنان، دامغان و شاهرود)، لرستان و كرمانشاه، به وسیله آوازهای محلی در كنار تقسیمات موسیقایی ایرانی همراهی می‌شود. هر كسی می‌تواند به راحتی حضور موسیقی سنتی ایرانی را در اكثر تعزیه‌ها در شكل آواز یا موسیقی دستگاهی تعزیه كه به وسیله آلات موسیقی چون بوق و كرنا (ترومپت)، تیمپانی و ا‍ُ‌بوا اجرا می‌شود، تشخیص دهد.
از سایر جنبه‌های تعزیه می‌توان به موسیقی ك‍ُر اشاره كرد. در مراسم تعزیه، ك‍ُر، تك‌خوان را همراهی می‌كند. پیش‌خوان یا تك‌خوان نقش اول نوعی از آواز است كه به عنوان پیش‌درآمد تعزیه اجرا می‌شود.به عبارت دیگر، خواننده نقش اول گونه‌ای از سوگواری تنها را آغاز می‌كند كه فضا را برای تعزیه آماده می‌كند و این آغاز به چندین ساز كوبه‌ای و بادی افزوده می‌شود.
گفت‌وگو و روایات آوازها زیبایی خاصی به موسیقی تعزیه می‌بخشند. این روایات ریشه در موسیقی باستانی ایرانیها دارند. چنین روایاتی شامل نقل داستانهایی با همراهی موسیقی یا بیان شفاهی اوستا، روایت نیایشها و ... می‌باشند.
نقالی، پدیده مهم دیگری از آوازهای تعزیه می‌‌باشد. امروزه دو نظام هنوز در تعزیه‌ها نقش دارند: دكلمه‌های غم‌انگیز كه احساسات ستم‌دیدگان و راویان آثار حماسی را منعكس می‌كنند. روایت حماسی، پدیده شناخته‌شده‌ای مثل آواز اُشتلوم در تعزیه امروزی است كه گونه‌ای از روایت گفت‌وگویی است و متن نوشته‌شده ندارد.
بخش دیگری از تعزیه، آلات موسیقی است. عمل سازها و موسیقی آوازی در تعزیه متفاوت است. موسیقی دستگاهی یكی دیگر از مراسم تفكیك‌ناپذیر تعزیه است. سازها عبارت‌اند از: شیپور، اُبوا، كرنا، تیمپانی، طبلهای بزرگ، طبلهای یك سویه (Side drum)، سنج، قره‌نی، ترومپت و ... كاری كه نوازندگان انجام می‌دهند تركیب صداهایی است كه جو لازم برای انعكاس صدا را به وجود می‌آورند. این صداهای تركیب‌شده موزون هستند و طبق صحنه‌های نمایش تغییر می‌كنند. گاهی آهنگها نمایش را تقویت می‌كنند و به طور هم‌زمان به وجود احساس كلی در صحنه نمایش كمك می‌كنند.
بنابراین، ساخت موسیقی در تعزیه به متغیرهای نمایشی بستگی دارد. به این ترتیب چیزی كه در موسیقی تعزیه مهم است این است كه سازها هرگز آوازها را همراهی نمی‌كنند، مگر در مواقع نادری كه فلوت، نی‌ یا قره‌نی در همراهی با خواننده نواخته می‌شوند. عدم همراهی آواز با سازها دلایل متعددی دارد كه اینجا فرصتی برای بیان آن نمی‌باشد.

فاطمه باقی پور

منبع : پایگاه رسمی انتشارات سوره مهر